یارسان یانی یارانوو سانی، (یاران+ سان)، سان یا سوڵتان، ناسنامو ڕابه‌رو مه‌سله‌کو ئه‌هل حه‌قیەن.سوڵتان ئیسحاق یا سه‌هاک رابه‌رو ئه‌هل حه‌قی، ئی ئایینشه‌ جه‌ قه‌ڕنه‌و هه‌شتی کۆچی نیانه‌ره‌. 
جه‌ کتێبه‌که‌شه‌نه‌ به‌ نامێو (کلام سرانجام) ئامان که‌ یارسان هه‌ر جه‌ ئه‌زه‌ڵه‌نه‌ بیه‌ن. به‌ڵام پێسه‌و سڕ و ڕه‌مز و ڕازی جه‌ به‌ینوو گه‌وره‌کاشانه‌ مه‌نه‌ن تا یاوان لاو سوڵتانی ئادٚ که‌ردٚه‌نش قانوون. 
سان واتما سوڵتان ئیساق بیه‌ن و یاریچ مه‌به‌س یارانوو سوڵتانیه‌نێ. ئی یارانێ سوڵتان که‌ردٚێنێش چن به‌شێ:
یاران: هفتن، هفتوانه، هفت نفر اهل قول طاس، هفت هفتوان، چهل تن، چهل چهل تنان، هفتاد و دو پیر، نود و نه پیر شاهو، شصت و شش غلام کمربند زرین، هزار و یک غلام خواجه صفت، بیور هزار غلام و بی ون غلام.

هه‌ر چن ئی ئایینه‌ به‌ نامێو سوڵتان ئیساقیه‌و مژناسیو، به‌ڵام فره‌ زووته‌ر بیه‌ن. جه‌ واقێعه‌نه‌ ویه‌‌ردٚه‌ نیشانه‌ش دان که‌ ژیوار و شاره‌سانیه‌ت جه‌ هه‌ورامانه‌نه‌ بنه‌ڕه‌تش فره‌ قووڵا. یانێو وه‌ڵێ ئانه‌یه‌‌نه‌ ئه‌ریا‌کێ به‌یانه‌ ئیران،هه‌ورامان ژیار و ژیوای کۆمه‌ڵگایانه‌ش بیه‌ن. چا وه‌خته‌و که‌ ئینسان جه‌ هه‌ورامانه‌نه‌ ده‌سش که‌ردٚه‌ن ژیوای، دینیچش چنی بیه‌ن. به‌ پاو ده‌وڵه‌مه‌ندی ویه‌ردٚه‌ و ئایین ‌و فه‌رهه‌نگوو هه‌ورامانی، متاومێ واچمێ دین جه‌ هه‌ورامانه‌نه‌ ئی پلێشه‌ ویارنا‌ینێ:
1- ئایینه‌ دێرینه‌کێ وه‌ڵێ ئامای ئاریاکا
2- ڕۆجیار پرێسی (میترائیسم)
3- زه‌رده‌شتی
4- مه‌سیحیه‌ت
5- یارسان
6- ئێسلام(تصوف
به‌ پاو ئا ویر وباوه‌ڕه‌ هامبه‌شا که‌ ئینای به‌ینوو ئایینوو میترای و یارسانی، پاسه‌ دیارا که‌ یارسان فره‌ته‌ر به‌ ئایینوو مێهری نزیکته‌را تا زه‌رده‌شتی. و دماو ئێسلامی و جه‌ به‌ین لوای هه‌روه‌ره‌نه‌ی ئایینوو ئێرانیه‌کا، یارسان زهوورش که‌ردٚ و جه‌ قرنه‌و ئه‌وه‌ڵیه‌کاو ئێسامی وێشا دیاری دا.

ئایینوو یارسانی ساڵەها جە هەورامانەنە فەعالیەتش بیەن .
قەڕنەو چواری کۆچی شاخۆشین یۆ جە ڕابەرەکاو یارسانی پەی بەینێوی قەڵاو پاڵنگانیش گێرتێنە و چاگە دەسش کەردەن بە وەڵا کەردەی عەقیدێ وێش. به‌ واته‌و نامێق هه‌ورامی پیرشالیار یۆ جه‌ مۆقه‌ڕه‌باو شاخۆشینی بیه‌ن. ده‌لیله‌و ئینه‌یه‌ که‌ هه‌ورامان و قه‌ڵاو پاڵنگانیش په‌ی ژیوای هۆرچنیه‌ن، نزیک بیه‌ی به‌ پیرشالیاری بیه‌ن.
جه‌ متوونوو یارسانی که‌لامێو جه‌ پیرشالیاری ئامان که‌ گه‌ره‌کشا واچۆ پیرشالیار پیرێوی یارسانی بیه‌ن :
یاشای ساحیب شه‌رت، یاشای ساحیب شه‌رت
ئامانه‌ن ئامان یاشای ساحیب شه‌رت
ئاسارش به‌رئارد وردش که‌رو به‌رد
کنگور دنیا دنیاش که‌رد وه‌گرد

قازی عه‌بدوڵڵا شه‌یدا جه‌ تاریخوو سەلاتینوو هه‌ورامانیه‌نه‌ماچۆ: «چوون باریەبەگ نیشت یاگێ تاتەیش (٤٤٥ کۆچی مانگی) کناچێ حاکموو دێوەزناویش ئاردە و قەڵاو هەورامانیش مەحکەمە کەردە. دەگاو نوێنی کە بە ئێرس یاوابێ ژەنەکێش ، ئاودانەش کەردەو .گردوو دەگایاو هەورامانیش گێرتێ بێجگە سلێنێ . دەگاو هەواس ئاوایچ کە دەگایوە پڕ جەمعیەتە بێ ، گرد کاکەیێ بینی (یارسانیێ) ڕۆ جمعەی خەڵکوو سلێنێ لوای بێنی جمعە، کاکەیەکێ مجیای ملشارە و دەگاکێشا گێرتە و خەڵکەکەشا کوشت. » (تاریخ سلاطین هورامانو مظفر خان بهمن سلطانی ص 385)
ئینە نیشانە مذۆ جە قەڕنەو ٥ و ٦یەنە جە هەورامانەنە ئایینوو یارسانی ڕەواجش بیەن.
من باسوو هەواس ئاوایم کەرد کە جە دوەسەد ساڵێ وەڵێ ئامای سڵتانی بە مەزەبوو یاری بیێنێ. دماتەر بە مسڵمان بیەی خەڵکوو هەورامانی یا بە ئیجبار کۆچشا پنە کەردێنێ یا کوشتێنێشا. جە شەرەکانەنە یاگێو هەن بە نامێ سووڵەو کافرا پاسە بزانوو کافرێ مەبەست هەر ئی یارسانیێ بیێنی کە چاگە وسێنێشارە واری و کوشتێنێشا. ئینەیە زیاد کەروو کە هەورامان خاستگاو ئایینوو یاری بیەن.

یارسانیێ گۆرانێ بیێنێ و ئیسەیچ مەنتەقێوشا هەن پا نامێ نزیکوو کرماشانی .
مینوورسکی ماچۆ گۆرانێ جە ئاسڵەنە گاوبارە بیێنێ کە ئەوەڵ یاگێشا جە مەنتەقەو خەزەر و دەیلمان و تەبەرستانی بیێنە. ئی قسێ هەر ئانێنە کە بڕێو عەقیدێشا ئانێنە هەورامیێ کە جە واقێعەنە گۆرانەکێنی ئەسڵشا جە پارتەکا بیەبۆ نەک مادەکا. کە ئەڵبەت ئی عەقیدێ ئاننە محکەمە نیەنە . (منبع)
گردوو گەوراو یارسانی جە شاخۆشینی گێرتە تا بابا سەرهەنگ و بابا ناووس سەرگەتی و پیر داود و پیر موسا و تا سڵتان گردێ هەورامیێ بیێنێ و بە هەورامی شێعرەشا واتێنە.

ئه‌یوب ڕۆسه‌م ، یارسان (لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی مێژوویی دینییه‌ سه‌باره‌ت به‌ کاکه‌یی) مه‌ڵبه‌ندی ڕۆشنبیری هه‌ورامان ، چاپی دووه‌م2006 
یارسان په‌نج ڕابه‌رێ گه‌ورێ دینیێش هه‌نێ که‌ ڕۆحوو خوذای لوانه‌نه‌ قاڵبشائی په‌نج که‌سه‌ ئینێنێ :
1-باڵۆڵی ماهی 2- بابا سه‌رهه‌نگی ده‌وذانی 3- شاخۆشینی لۆڕستانی 4- بابا ناووسی سه‌رگه‌تی 5- سوڵتان ئیساقی به‌رزنجی
ئی په‌نج ڕابه‌ره‌ گه‌وره‌ته‌رین کارێگه‌ریشا بیه‌ن په‌ی گه‌شه‌ و وه‌ڵابیه‌و ئی ئایینیه‌ گه‌ره‌کمانه‌ پێوه‌زی ئینیشا چنی مه‌حاڵوو هه‌ورامانی بزانمێ په‌س کورته‌ باسێو سه‌روو ژیوایشا چێگه‌نه‌ منیه‌یمێره‌ :
1- باڵۆڵی ماهی : به‌ پاو کتیبوو سه‌رئه‌نجامی یه‌که‌م که‌س که‌ هه‌وڵش دان په‌ی گه‌شه‌ و ترۆقوو ئایینوو یارسانی ، باڵۆڵی ماهی بیه‌ن ئی شه‌خسه‌ جه‌ قه‌ڕنه‌و دوێ کۆچی جه‌ لۆڕستانه‌نه‌ ئامان دنیا و هه‌ر چاگه‌ ده‌سش که‌رذه‌ن به وه‌ڵا که‌رذه‌و ڕاو ڕه‌سموو یارسانی و په‌ی ئانایه‌ جه‌ هه‌رمانه‌کێشه‌نه‌ ‌به‌ ئاکاموو وێش بیاوۆ ، ڕوه‌ش که‌رذێنه‌ هه‌ورامان دڵنیا بیه‌ن جه‌ هه‌ورامانه‌نه‌ زه‌مینه‌و کار که‌رذه‌یش هه‌ن و هام ویرێش چێگه‌نه‌ فرێنی . ئی شه‌خسه‌ پله‌ و پایه‌ش لاو یارساناوه‌ فره‌ به‌رزا . یۆ جه‌ شاعێره‌کا (ده‌روێش نه‌ورۆزی سپرانی)جه‌ باره‌شه‌وه‌ ماچۆ : 
باڵۆڵ زاتێوه‌ن زاتی یه‌گانه‌
عامیان ماچان باڵۆڵ دێوانه‌
کێ دی دێوانه‌ وه‌ی ته‌ور دانا بۆ
مه‌رگه‌ و نه‌ مه‌یدان گه‌ردوون زانا بۆ 
2- بابا سه‌رهه‌نگی ده‌وذانی : ساڵۆ 324ی کۆچی جه‌ ده‌ور و به‌روو که‌شوو شاهۆی ئامان دنیا . موریدێ فرێش سه‌روو ئایینوو یاریه‌و ته‌ربیه‌تێ که‌ردێنێ . خه‌ڵکوو هه‌ورامانی و به‌ تایبه‌ت ده‌گاو ته‌وێلی ئاذی به‌ شه‌خسێوی غازی مزانا که‌ په‌ی دینوو ئێسلامی غه‌زاش که‌رذێنه‌ ، به‌ڵام وێش پێچه‌وانه‌و ئی قسێ ماچۆ. 
قه‌بره‌ش ئینا جه‌ ته‌وێڵێنه‌ .
3- شاخۆشینی لۆڕستانی : ساڵۆ 406ی کۆچی جه‌ لۆڕستانه‌نه‌ جه‌ ئه‌ذای بیه‌ن به‌ باوه‌ڕوو یارسانیا ئی شه‌خسه‌ پێسه‌و حه‌زره‌توو عیسای بێتاته‌ ئامان دنیا . جه‌ هه‌مه‌ذان وانایش ته‌مامنان جه‌ سنعوو 32 ساڵه‌یه‌نه‌ ڕۆحوو خوذای چنیش تێکه‌ڵ بیه‌ن و بیه‌ن به‌ ڕابه‌روو یارسانی که‌سانێو پێسه‌و بابا تاهێر هه‌مه‌دانی ، کاکا ڕه‌دا ، پیر صذروو شاهۆی ،… وه‌رده‌سێش بیێنێ . جه‌ باسوو فه‌لسه‌فه‌و دووناودوونی شاخۆشین وه‌ڵێنه‌ ئێمام عه‌لی بیه‌ن ڕۆحش واڕیانه‌و دلێ جسموو شاخۆشینی . به‌ باوه‌ڕوو یارسانیا پیرشالیار مۆریدوو شاخۆشین‌ی بیه‌ن به‌ پیرشالیرری فه‌رمانه‌ مذۆ ئه‌سپه وه‌روینه‌‌که‌یش په‌ی جه‌ به‌ین به‌رذه‌ی دژمه‌نا و ئایینوو یاری زین که‌رۆ :
شه‌هریار دین شه‌هریار دین
ئه‌ز چه‌نی تۆمه‌ن شه‌هریار دین 
جڵه‌و دوودم وه‌ده‌سته‌ن نگین
وه‌وارمای شا به‌ورت که‌ره‌ زین 
4- بابا ناووسی سه‌رگه‌تی : نامێش ئیبراهیم کوڕوو ئه‌حمه‌ذی جه‌ ساڵۆ 447ی کۆچی ده‌گاو سه‌رگه‌تیه‌نه‌ په‌یذا بیه‌ن جه‌ مه‌نته‌قه‌و هه‌ورامانیه‌نه‌ ده‌سش که‌رذه‌ن به‌ ئێڕشاد سه‌روو ئایینی یاری . هه‌م مۆریدێ فرێ و هه‌میچ ناحه‌زێ فرێش بیێنی ئانێ که‌ چنیش ململانێشا که‌رذینه‌ ، دماوه‌ گرد بابه‌ مۆریدێش . وێش ماچۆ :
ئه‌ز ناوسه‌نان جه‌ی به‌رزه‌ ماوا
ئاسیاوم نیاوه‌ جه‌ی تاش کاوا
هه‌ر که‌س نه‌هاڕۆ به‌ لا نیاوا
فه‌ردا مه‌وینی ڕووشان سیاوا

5- سان سه‌هاکی به‌رزنجی (سوڵتان ئیساق)

سلتانیساق (سلطان اسحاق) پیروو گه‌وره‌و یارسانەکان که‌ جه‌ باوه‌ڕوو ئاذێشانه‌ خوا حلوولش که‌رذه‌نه‌نه‌ ڕوحیش و زاتێوی مۆقه‌ده‌سائا . به‌ڵام جه‌ باوه‌ڕوو ئه‌وساینوو خه‌لکوو مه‌حاڵوو هه‌ورامانی سلتانیساق ئه‌ولاذه‌و پێغه‌مه‌ری و براو کۆسه‌و هه‌جیجی و شه‌خسێوی فره‌ مه‌باره‌ک و مۆقه‌ده‌سا و هه‌ر ژه‌نێوه‌ زارۆڵه‌ش نه‌بۆ ئه‌گه‌ر بلۆ ته‌وافش زارۆڵه‌ش بۆ و هه‌رکه‌سیچ شێت بی به‌راش وزاشه‌نه‌ مه‌رقه‌ذوو سلتانی وه‌ش بۆوه‌. 
سلتانیساق کێ بیه‌ن؟ 
سلتانیساق کۆڕوو شێخ عیسای به‌رزنجی جه‌ قه‌ڕنه‌و هه‌شتێ کۆچی جه‌ به‌رزنجه‌و ئێراقیه‌نه‌ مه‌ی دنیا تاته‌ش پێشه‌واو ته‌ریقه‌توو قادریه‌ی بیه‌ن دماو مه‌رگوو تاته‌یش چنی براکاش سه‌روو مه‌سه‌لێو یاگه‌نشینی ئیختلافشا گنۆ به‌ین چوون قه‌سدوو گیانیش کریۆ چاگه‌نه‌ به‌ر مشۆ و مه‌ی جه‌ مه‌حاڵوو هه‌ورامانی جه‌ واروو شاروو نه‌وسووذێ که‌راخوو ڕۆخانه‌و سیروانی جه‌ یاگێوه‌نه‌ به‌ نامێ پرذیوه‌ری که‌ ئیسه‌ به‌ ده‌گاو شێخای مژناسیۆ منیشۆ و چاگه‌نه‌ ده‌س که‌رۆ به‌ عێباذه‌ت و پۆخته‌که‌رذی نه‌فسی و دماو ئانه‌یه‌ وه‌ڵا که‌رذه‌و باوه‌ڕه‌کاو وێش ئی شه‌خسه‌ جه‌ قه‌ڕنه‌و هه‌شتی کۆچیه‌نه‌ بیه‌ن. ئاکه‌سی تاریخشا وه‌نه‌ن مزانا چی ده‌ورانه‌نه‌ که‌ ده‌ورانوو بێ ده‌وڵه‌تی و ده‌ره‌به‌گایه‌تی جه‌ سه‌رانسه‌روو ئێرانیه‌نه‌ بیه‌ن مه‌یدان واز بیه‌ن په‌ی وه‌ش بیه‌ی فکر و ئه‌ندیشێ جۆراجۆری پێسه‌و حرووفیه‌ و نۆقته‌ویه‌ و به‌کتاشیه‌ و هه‌ر پاسه‌ ئه‌لحه‌قێ. که‌ ڕیشه‌ و چووزه‌وگرذوو ئی مه‌کته‌با ته‌سه‌وف بیه‌ن. سلتانیساق مه‌کته‌بێوی تێکه‌ڵاوی (فه‌لسه‌فه‌ و ته‌سه‌وف ) وه‌ش که‌رۆ و ته‌فه‌کۆراتوو وێچش وزۆنه‌ دلێش و به‌ ته‌مامی مه‌زه‌بێو مارۆنه‌ که‌ هیچش ئه‌و ئێسلامی مه‌شۆ .چی مه‌کته‌به‌نه‌ عه‌قیذێ به‌ چوار عۆنسۆر مه‌ی وه‌روو چه‌می . عه‌قیذێ به‌ ئاوی بۆ هۆو ئانه‌یه‌ فره‌ته‌روو ئه‌لحه‌قا وێشا به‌ ئاوی نمه‌شۆرا هه‌ر پاسه‌ عه‌قیذێشا به‌ دنیاو دما مه‌رگی نیا و باره‌ڕشا ئینه‌نه‌ ئێنسان دماو مه‌رگیش فه‌قه‌ت جسمش مرۆ و گیانه‌که‌ش ملۆ قاڵبوو یۆته‌ری و مه‌ی دنیا و ئی مه‌رذه‌و زیننه‌ بیه‌یه‌ تا هه‌زار که‌ڕه‌تێ تێکرار بۆوه‌ و جه‌ که‌ره‌تی هه‌زارو یه‌کۆمه‌نه‌ یه‌کسه‌ر پاک بۆوه‌ و به‌ حه‌قیقه‌ت میاڤۆ. پی مه‌سه‌لێ ته‌ناسۆخ ماچا و ئانه‌یچه‌ که‌ زاتوو خوای لوانه‌نه‌ ده‌روونوو سلتانیساقی پنه‌ش حلوول ماچا. یۆ جه‌ ئادابه‌کاته‌روو یارسانه کا سمێڵ نیایا. پیا مشیۆ تا ئاخروو عه‌مریش سمێڵێش نه‌تاشۆ و که‌مێ نه‌که‌رۆوه‌. 
ئیسه‌ زیاره‌تگاو سلتانیساقی ئینا ده‌گاو شێخایه‌نه‌ و هه‌ر ساڵه‌ ده‌ها هه‌زار که‌سێ جه‌ قه‌ڵخانیه‌کا و ئه‌لحه‌قه‌کا جه‌ سه‌راسه‌رووئێرانوو ئێراقیه‌وه‌ مه‌یا په‌ی زیارتوو پیره‌که‌یشا.

ئیبراهیم شەمس/پاۋە-هەورامان

سەرچەمە: هەورامان نێت