دەوڵەتی داگیرکەری تورک بە ڕێگەی حیزبولکۆنترا دوو ئامانجی دەست نیشان کرد؛ پەیوەندی نێوان تەڤگەری ئازادیی کورد و کۆمەڵگا ببڕێت، هێزی کۆمەڵایەتی بوونی لەناوببات و کورد بچەوسێنێتەوە. بەشی دووەمی زنجیرە بابەتێک لەسەر حیزبولکۆنترا.
لە تورکیا قۆناغێکی 'تاریک' لە ساڵانی ١٩٩٠دەستیپێکرد، کە دەنگدانەوەی کاریگەریی و گۆڕانکارییە بنەڕەتییەکانی تەڤگەری ئازادیی کورد لە کوردستان و تورکیا بوو، دەوڵەتی داگیرکەری تورک پڕۆژە دژبەیەکەکانی لەوکاتەدا دەست پێکرد. بەتایبەت لە کوردستان کە سەرهەڵدان پەرەی سەندبوو، باوەڕی گەل بەوەی کە تەڤگەری ئازادیی کورد بزووتنەوەیەکی ڕزگاریخوازانەیە تا دەهات بەهێزتر دەبوو و ئەمەش کاریگەری لەسەر تورکیاش دانابوو.
لە دژی بەهێزبوونی متمانەی گەل، لە دەوڵەتی تورکیادا باوەڕەێکی وەها کە دەسەڵاتەکەیان لە مەترسیدایە پەرەی سەند. ئەم باوەڕە مان و نەمانی دەوڵەتی تورکی بە مان و نەمانی تەڤگەری ئازادیی کوردەوە بەستەوە. بەمەبەستی ڕێگریکردن لە کاریگەری و گەشەی تەڤگەری ئازادیی کورد کە بنکە کۆمەڵایەتیەکانی وردە وردە پەرەی دەسەند، حیزبولکۆنترا کە 'دەستی' لە خوێنی کورددا سوور بوو، لە ساڵانی دەستپێکدا لە کوردستان هێنرایە ناو پڕۆسەکەوە دژ بە گەلی کورد و تەڤگەری ئازادیی.
حیزبولکۆنترا کە خۆی بە دەمامکی 'ئیسلامیەوە' دەناساند، هاوشانی دەوڵەت، دوو شتی بە ئامانج گرت. یەکەم لەناوبردنی پەیوەندی نێوان تەڤگەری ئازادیی کورد و کۆمەڵگا و بەم شێوەیە بە لەناوبردنی ئەو هێزە کۆمەڵایەتیەی کە تەڤگەری ئازادیی لەسەری بنیات نراوە لەناو ببات. دووەم شت تا دەکرێت کورد بچەوسێنینەوە بۆ ئەوەی جارێکی تر دەست بە سەرهەڵدن نەکاتەوە. بەم بۆنەوە حیزبولکۆنترا کە دەستی لە کۆمەڵکوژیی گەلی کورددا هەبوو، دیسان دەستی بە دڕندەیی بەرفراوان دژ بە گەلی کورد کردەوە. هەوڵیدا بەو شێوازانەی لەو کۆمەڵکوژیانەی بەکاری دەهێنا بە ئامانجی خۆیان بگەن.
لە ساڵانی ١٩٩٠دا حیزبولکۆنترا کە ناسنامەی ئازادی گەلی کوردی وەکوو پڕۆژەیەکی دەوڵەت بە ئامانج گرت، لەکام هەرێمی کوردستان و تورکیا وەک ناوەندی خۆی دەست نیشانیکرد، گرنگی ستراتژی ئەو ناوەندانە، کێ ئامانجە و بە چ ئامرازێک کۆمەڵکوژیی ئەنجام داوە؟ هەوڵدراوە و کۆکراوەتەوە.
*پەیوەندی نێوان بەکرێگیراوان و حیزبولکۆنترا لە کوردستان پەرەی پێ دەدرا
دەوڵەت بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٨٥ لە ڕێگەی هۆزی جیرکی ئلکێ لە شڕناخ سیستەمی بەکرێگیراوی لە دژی پەکەکەی دامەزراند. پاشان لە ئێلح دەستی پێکرد. عەشیرەتی حابیزبینی کە ڤەلیئۆغلۆش ئەندامیەتی، لە ئێلح یەکێکە لە یەکەم هۆزەکان کە بوونە بەکرێگیراوی دەوڵەت. عەشیرەتی حابیزبینی لە ١٩٧٠پشتیوانیان لە مەهەپە کرد (بە ساڵان ڕێکخستنی مەهەپە لە شاری ئێلح لە دەستی حابیزبینییەکان بوو) و لە دوای ١٩٨٠ سەرەتا سەرکان ڕامانلی، نوێنەری ئێلحی هۆدا پار، ناوێکی زۆر کاریگەری حیزبوڵا و زۆرێک لە ئێلحیە سەرەکییەکان لە هۆزی حابیزبینی کرجەوسی لەگەڵ حیزبوڵا هاوکاریان دەکرد.
لە ئاداری ساڵی ١٩٩٠ لەگەڵ دەستپێکردنی ڕاپەڕین لە نسێبین، حیزبوڵا لە قەیرانێکی گەورەی ئەمنیدا بوو. حیزبوڵا سەبارەت بە پەکەکە دەیگوت: "رێکخراوێکی بێ دینە لەلایەن ئەرمەنی و ئێزدییەکانەوە دامەزراوە، پەیوەندی بە کورد و موسڵمانانەوە نییە". بەم شێوەیە هەوڵیان دەدا دوژمنایەتی و دژایەتی دژ بە پەکەکە لە ناو کۆمەڵگادا پەرە پێ بدەن.
٭ جوگرافیای کۆمەڵکوژی حیزبوڵا
لەگەڵ کۆکردنەوەی زانیارییەکان لەسەر کەسە کوژراوەکان و بینینی بڕیارەکانی دادگا سەبارەت بە حیزبولکۆنترا، دەبینین کە حیزبولکۆنترا بە شێوەیەکی سەرەکی لە ساڵانی ١٩٩١ تا ١٩٩٥ لە هەرێمی سێگۆشەی مێردین-ئامەد- باتمان زیاتر بووە. لە لایەکەوە فارقین، لە لایەکی ترەوە ناوەندی ئامەد و ئێلح، لە لایەکی دیکەشەوە نسێبین و جزیر و هەزەخیش. ئەگەر ئەم ناوچەیە لەسەر نەخشەکە سەرەنجی بدرێت دەبینی بەزۆری ناوچەیەکی دەشتاییە.
لەم سێگۆشەیەدا، لە ساڵی ١٩٥٠ـەوە، زۆرترین کۆچی تێدا ڕوویداوە و خەڵکەکەی بێ موڵک و ماڵ کراون و ڕوویان کردووتە شارەکان سیاسەتێکی وەها پەرەی پێدراوە. بە خێرایی گۆڕانکاری دیمۆگرافی زۆر بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش لەو شوێنانە دەستی پێکرد. جگە لەوەش بەهێزترین بنکەی کۆمەڵایەتی بوونی تەڤگەری ئازادی کورد لەم ناوچەیەدا دامەزراوە و پەرەی سەندووە. بەهەزاران گوند سووتێندراون و ژمارەیەکی زۆر لە کوردە وڵاتپارێزەکان ڕوویان لە ناوەندەکانی شارەکان کرد، بە هۆی ئەوەی گوندەکانیان لەلایەن دەوڵەتەوە سووتێنرابوون و بە ناچاری زێدی خۆیان بە جێ هێشت، ئەمجارە بە ڕێگای حیزبولکۆنتراوە هێرشێکی قورس کرایە سەر ناوەندی شارەکان بۆ ئەوەی ئیرادەی وڵاتپارێزان تەسلیم بکەن.
تایبەتمەندییەکانی ئەم جوگرافیایە زۆر گرنگن بۆ ئەوەی هۆکاری توندوتیژیی حیزبولکۆنترا ئاشکرا بکرێت. چونکە لەو جوگرافیایە تەختەدا چالاکی و جوڵەی گەریلا نییە و جوگرافیایەکی لاوازە بۆ بزووتنەوەی گەریلا. لەم جوگرافیا و شارانەدا زۆربەی ئەو دانیشتووانەی کە گوندەکانیان سووتاوە و ئەو کۆچەریانەی لە ناوچەکان دوور خراونەتەوە، تێدا نیشتەجێن. جوگرافیایەکە، کە بەهێزترین و گرنگترین وڵاتپارێزانی تەڤگەری ئازادیی کورد تێیدا نیشتەجێ بوون.
لە هەمان کاتدا لەم ناوچەیەدا کاریگەرترین سەرهەڵدان پەرەی سەندووە. تۆڕی سەرهەڵدان لە ٢٨ی ئاداری ١٩٩٠ لە نسێبین دەستی پێکرد. ئەو ڕاپەڕینانەی کە لەلایەن بزووتنەوەی کوردەوە لە ساڵانی ١٩٩٠دا بەڕێکخستن کرابوو، زیاتر لە سێگۆشەی ناوەندی جزیر، نسێبین، فارقین و ئامەد ڕوویاندا. با تیرۆرکردنی سەرۆکی HEP ئامەد وەدات ئایدن بە بیر بێنینەوە. ئەو شوێنەی کە حیزبوڵا تێدا سەریهەڵدا و ئەو شوێنەی کە تەڤگەری ئازادیی کورد زۆرترین پێگەی سیاسی و یاسایی هەیە وەک یەکن. بەکورتی شەپۆلی توندوتیژیی حیزبولکۆنترا کە بووە هۆی سەربڕینی بەهەزاران کەسی سڤیل، لە بنەڕەتدا گۆڕا بۆ بواری کۆمەڵایەتی کە کورد بتوانێت داواکارییە سیاسییەکانی خۆی بێنێتە زمان.
*سوریانی، ئێزیدی و ئەرمەنیش ئامانجی حیزبوڵان
هەروەها ئەم ناوچەیە شوێنێکە، کە زۆرترین ڕێژەی گەلی ئاشووری، ئێزدی و ئەرمەنی تێیدا دەژین، کە لە دوای جینۆسایدی ئەرمەنی-ئاشووری کە لە ساڵی ١٩١٥ بەسەریاندا ئەنجامدرا، ئێستاش سەرەڕای هەموو کردەوە توندوتیژییەکان درێژە بە ژیانی خۆیان دەدەن. حیزبولکۆنترا، لە پەداگۆژیی خۆیدا لەناو ڕێکخراوەکەدا، وتاری ڕق و کینی جددی لە دژی بیروباوەڕ و پێکهاتەکانی دیکەی ئەم ناوچەیە پەرەپێدا و لەگەڵ ئەوەشدا هاوسۆزی ئەو گەل و بیروباوەڕە کەمینانەی لە گەڵ تەڤگەری ئازادیی کوردی وەک بیانوویەکی تایبەت نیشان دەدا. واتە لە ڕاستیدا حیزبۆلکونترا لە هەمان کاتدا هەمان ئارگیومێنتەکانی پڕوپاگەندەی دەوڵەتی لە دژی پەکەکە بەکاردەهێنا.
هەروەها بوونی گروپە غەیرە سوننە و موسڵمانەکان بەو مانایە بوو کە حزبوڵڵا لە دژی ئەوان توڕەیی بەکار بهێنێت. بۆ نموونه یەکەم کەسێک که له لایەن حیزبولکۆنتراوه کوژرا، میهایل بایرۆی سوریانی خەڵکی هەزەخ بوو. کەسی دووەم موختاری گوندی ئێزدی ئێلح حسێن پاموکچوە. سێهەمین کەسیش یاکوپ یۆنتان، پزیشکی ددانی ئەرمەنییە لە شاری قۆسەر. لە ساڵانی ١٩٩٠ دا نزیکەی ٦٠ سوریانی لەلایەن حزبولکۆنترا یان ژیتێمەوە کوژران و بە جینایەتی "کردەوەی نادیار" پەردەپۆش کران.
لە ئەنجامدا سەرهەڵدانی پەکەکە بوو بە ئامانجی کردەوەکانی حیزبوڵڵا. ئەم جوگرافیایە دەرفەتی بە حزبوڵڵا دابوو کە چەکدار و بەکرێگیراو کۆبکاتەوە. گەشەی خێرای شارەکان نادیاربوونی بوارێکی گەورەی بۆ جەولانی حیزبوڵا دروستکردبوو. جگە لەوەش دەرفەتی بێسنووری هێزەکانی دەوڵەت ئیمکانی زیاتری بۆ حزبولکۆنترا دروست کردبوو تا بە ئاسانی کۆمەڵکوژی ئەنجام بدات. بەڵێ، لە ڕاستیدا بنکەی سەرەکیی تەڤگەری ئازادیی کوردی کردە ئامانج، چونکە تەڤگەری ئازادیی کورد پێشەنگایەتی دەکرد. جگە لەمەش هەرکەسێک بانگەشەی کوردبوونی دەکرد، لەلایەن حیزبوڵڵا کۆنتراوە دەبووە ئامانج.
* ڕێگا و ڕێباز و کۆمەڵکوژییەکانی ساڵانی١٩٩٠ی حیزبوڵا
لە ساڵانی ١٩٨٠دا، بەتایبەت لە ساڵی ١٩٨٧دا، هەرچەندە دەستبەجێ کوشتن نەبووە، بەڵام هەڕەشە و ڕەشبگیری و توندوتیژی لە دژی لایەنی کوردانی ئیسلامی دەکرا. بۆ نموونە؛ ڕفاندنی کارمەندێک لە مزگەوت بە هەڕەشە، توندوتیژی دژی کەس وکارەکانیان بە مەبەستی کارکردن لە هەندێک شوێن.
لەم ماوەیەدا شتێکی سەیر ڕوویدا. سەرۆکی مەنزیلە، فیدان گونگور، ڕفێندرا و 'بێسەروشوێنکرا لە' (ئەیلوولی ١٩٩٤). لەو کاتەدا زیاتر لە ٢٠٠ کەس لە تێکهەڵچوونەکانی نێوان گروپی مەنزیلە و گروپی ئیلم گیانیان لەدەستدا. هۆکاری سەرەکی ئەوە بوو کە گونوور وتی: "ئامانجی سەرەکیمان بنیاتنانی دەوڵەتی ئیسلامی و لەناوبردنی ئەم ڕژێمە تاغوتییەیە". واتە پەکەکە ئامانجی سەرەکی مەنزیلە نەبوو و کاتێک گونور بە ئاشکرا ئەمەی دەربڕی، حزبوڵا لەناوی برد و هەوڵیدا هێرشێکی تیرۆریستی دژی ئەندامەکانی ئەنجام بدات. لەژێر ناوی وەرن با قسە بکەین، بانگەوازی گۆنور دەکەن، دەمی دەبەستن و دەیڕفێنن و دواتر دەیکۆژن. لە ١٥ی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٩٦، ڕێبەری ئایینی گرووپی مەنزیلە، مەنسور گوزەلسۆی، لە نەخۆشخانە ژەهراوی دەکەن و دەیکوژن.
لە سەرەتای ساڵانی١٩٩٠دا ستراتیژی سەرەکی توندوتیژی کۆتاییهێنان بوو بە بنیاتنانی مەدەنی بزووتنەوەی کورد لە شارەکاندا. لەو ساڵانەدا، هەر لایەنێک کە لەگەڵ دەوڵەتدا کاریان دەکرد، شێوازێکی توندوتیژییانە لەکاردا بوو. ژیتەم بهێننە بەر چاوی خۆتان؛ بیری تێزاب، بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ. شێوازی حیزبوڵڵا بەهەمان شێوەیە بوو: ئەگەر ئەو کەسەی دەیانەویست بیکوژن، مەدەنی، وڵاتپارێز یان سیاسەتمەدارێک بوایە کە پێیان وابوو لایەنگری پەکەکەیە، یەکسەر بە ئامانج دەگیرا و دەکوژرا. ئەگەر کەسێک لە ڕیزەکانیانەوە بە پێچەوانەی بۆچوونی ئایینی ئەوان بوایا، ئەوا بە ساتۆر دەکوژرا. ئەگەر بە یاسای شەریعەش نەیانویستبا ژنێک بکوژن، یان تێزابیان بە سەروچاویدا دەکرد یان بە دارێکی بزمارکراو لێیان دەدا.
چەکدارانی حیزبوڵا لەبری ئەنجامدانی هێرشی چەکداری بۆ سەر کەسانێکە دەست نیشانکرابوون، شێوازی ڕفاندنیان هەڵدەبژارد. لە ئێلح و شارەکانی تریش لە گوند و ناوەندی شارەکاندا پەناگەیان دروست کردبوو. ئەو کەسانەی دەڕفێنران سەرەتا دەبرانە ئەم پەناگانە. لەم پەناگانەدا بە زنجیر دەبەسترانەوە. ماوەی چەند مانگێک ڕێگەیان پێنەدەدرا بچنە دەرەوە. ڕۆژانە تەنها جارێک نانیان پێدەدرا. لێرەدا لێکۆڵینەوەیان لەگەڵ دەکرا. لە کاتی لێکۆڵینەوەکەدا بە دڵنیاییەوە دەنگیان تۆمار دەکرد. دەنگە تۆمارکراوەکان بەپێی پلەبەندی ڕێکخراوەکە ڕەوانەی بەڕێوەبەرایەتی باڵی خۆیان دەکران. بەو پێیە بڕیار دەدرا چی لەو کەسانە بکەن.
ئەوانەی لێپرسینەوەیان لەگەڵ دەکرا، زۆربەیان لە ئەنجامی ئەشکەنجەی تونددا گیانیان لەدەستدا. یەکێک لەو شێوازانە پێی دەگوترا ' بەراز پێچ'. دواتر لە تەنیشت ئەو ماڵانە، واتە باخچەی ئەو ماڵانە، گۆڕ هەڵدەکەندرا و ئەوانەی لە ئەنجامی ئەشکەنجەدان دەکوژران، لەوێ بە خاک دەسپێردران. شێوازی ئەشکەنجەدانی حیزبوڵا کە بە 'گرێی بەراز یان بەرازپێچ' پێناسە دەکرێت، زۆر باسی لێوەکراوە و شێوازێکی ئەشکەنجەدانی تایبەت بووە. بە تایبەت لە دوای ساڵی ١٩٩٦ ئەم شێوازە بەکارهێنراوە. بە واتایەکی تر حیزبوڵڵا هەموو شێوازێکی کوشتنی بەکار هێناوە ئەمە یەکێک لەو ڕێبازانەی بووە.
*دڕندییەکانی حیزبولکۆنترا لە ژێر ناوی کوشتنی نادیار کەی دەستی پێکرد؟
کوشتنە نادیارەکانی حیزبولکۆنترا لە ئێلح بە ڕفاندنی ئەو کەسانە دەستی پێکرد کە بە 'لایەنگرانی پەکەکە' پێناسە دەکران. لە ساڵی ١٩٩٢ەوە هەموو ڕۆژێک بە تایبەت ئێواران خەڵک دەڕفێندران. لە نێوان ساڵانی ١٩٩٢-١٩٩٥دا بەشێکی بەرچاو لەو کەسانەی لە ئێلح ڕفێندران و بێسەروشوێنکراون، کەسانی ئایینی بوون. دوای ماوەیەک پەکەکە دەستی بە وەڵامدانەوەی ئەو کردەوانە کرد. لەدژی ئەو گوندانەی حزبوڵا تێیدا گەشە دەکات و ئەندامەکانی بەڕێکخستن دەکرد، چالاکی بەڕێوە چوو.
زۆر کەس کە بۆ پڕوپاگەندەی حیزبوڵڵا دەهاتنە مزگەوتە هەرێمیەکان، لەلایەن جەماعەت و مەلاکانەوە ڕاگیران. حیزبوڵڵا کە زۆرترین پڕوپاگەندەی خۆی لە مزگەوتەوە دەکرد، لەو شوێنانەی کە توانیان بمێننەوە و دەرفەتی لۆجستیکیان دەست بکەوێت، دەستیان کرد بە هێرشکردنە سەر پیاوانی ئایینی. یەکەم هێرش لە ساڵی ١٩٩١ لە ئێلح و فارقین ڕوویدا. لە ئێلح مەلایانی ئایینی مزگەوتی نور ڕەسوڵ ئیباک و مەلایانی ئایینی مزگەوتی ئامێدییە عەبدوڕەحمان ئاکیوز و پیاوانی ئایینی مزگەوتی ڕەحمەت تاڵات تورحان دوای ئەوەی بە دار و ساتوور هێرشیان کرایە سەر بە سەختی بریندار بوون. سەرەڕای هێرشەکان، پیاوانی ئایینی لە ئامەد و ئێلح ڕێگەیان نەدا ئەم ڕێکخراوە دژە مزگەوتە بچێتە ناو مزگەوتەکانەوە، ئەمجارەیان بڕیاری کوشتنی پیاوانی ئایینی لە ناوچەکە درا. لە نێوان ساڵانی ١٩٩٢- ١٩٩٥ زیاتر لە ٢٠ مەلای ئایینی و پیاوی ئایینی-یان لە ناو مزگەوتەکان و دەرەوەی مزگەوتەکان لە ئێلح، فارقین و ئامەد لەلایەن حیزبولکۆنتراوە کوژراون. لە ٢٨ی ئابی ١٩٩٢، مەلا سدێق تورهاڵی لە ئامەد بە دەمانچە کوژرا و لە ٢١ی کانوونی دووەمی ١٩٩٢، مەلا عوبەیدوڵا دالار کە لەلایەن کۆمەڵگاوە کەسێکی خۆشەویست و ڕێزدار بوو، لە کاتی دەرچوون لە مزگەوت لە ناوچەی شەهیدانەوە بە چەقۆ کوژرا. دوای ئەوەی پیاوانی ئایینی و مەلایانی ئایینی مزگەوتەکان، ئەمجارە هێرشیان بۆ سەر گەلی وڵاتپارێز دەستی پێکرد. هەرکەسێک بانگەشەی کوردبوونی دەکرد، ئامانجی هێرشەکانیان بوو. سەدان دوکاندار، فەرمانبەر، خوێندکار، ڕۆژنامەنووس، سەندیکا، سیاسەتمەداران و داکۆکیکارانی مافی مرۆڤ بە شێوەیەکی دڕندانە لە ئەنجامی ئەو هێرشانەدا لە ژێر ناوی 'پشتیوانی لە پەکەکە'دا کوژران.
درێژەی هەیە...
