بە درێژایی تاریخوو کوردی و تاریخوو مدرامانیش کوردساننە، فرێنێ ئا کوردپەروەرە نامدارێ کە مەیدانوو کورڎایەتینە داراو مدرامانێوە کەموێنەی و خەباتی شۆڕشگێڵنی بیێنێ و نامێشە عاسمانوو تاریخوو کوردیوە پێسە حەوتەوانەی ورشەش مێ، ڕاو خەباتوو کورڎایەتی هەرچوار پارچەکەنە پەڕەنا چانموونا بەرجەسا کە مایێ سەرۆمرڎای و چەمچەنەبڕیەینە، کورد دایمە هەرچی و هەرنۆعێوەش پەنە کریابۆ درێغییش جە مدرامانی نەکەرڎەن چە ژەنی و چە پیاش، چە گەنج و جە بەتەمەنش، بە ڕۆحوو وێشا مدرامانشا کەرڎەن خزمەتوو خاکەکەیشانە، شەهید مەلا عەلی یۆن چا گەورە خەباتکار و مدرامانکەرا، کە نەک تەنیا بە چەک و بە گیانوو وێش بەڵکوم بە قەڵەم و بە شیعرەکاش نموونێوە جوانوو ئەدەبیاتوو وەرگێری (مقاوەمەت)ین دلێ ئەدەبیاتوو کوردینە و شیعرەکێش وارڎەی ڕۆحی و قوەو زەنگۆڵاو مدرامانکەرانێ و بووەو هەستی کورڎانەی و جامەدانەی و لوولێ تفەنگی و بارووتی و خاکوو کورڎسانی مدا.

شەهید مەلا عەلی کێن؟

حوسێن مەولود ئەحمەد ئشناسیان مەلا عەلی ساڵەو ١٩٥٣ دەگاو بەردبردوو قەزاو ماوەتوو سەر بە مەنتێقەو شارباژێڕینە پانیشتوو کوردسانینە پەیڎا بییەن. جە١٩٦٢–١٩٩٣ پۆلەکاو ئەوەڵیش جە سەرچنار و ماوەت و چەرمەگانە تەمامنێنێ. تەواو کردووە. ساڵەو ١٩٧١–١٩٧٢ پەیوەندییش کەرڎەن بە زەنجیرەی ڕۆشنویریی کۆمەڵەو ڕەنجدەراو کورڎسانیوە، ساڵەو ١٩٧٤ بییەن بە وەرپەرسوو ڕێکوزیاو هەقەو کۆمەڵەو ڕەنجدەراو کورڎسانی. ساڵەو ١٩٧٦ لوان زانکۆو سلێمانی، کۆلێژوو ئەدەبیاتی بەشوو کوردی، پەوکای وەختێ ئەمرەو گێرتەیش پەی بەرەمشۆ مەلۆوە زانکۆ و تا مەرحەلەو دووێ وانۆ. جە ڕێککەوتوو ٣٠ کانوونوو دووەموو ساڵەو ١٩٧٩ پەی کەرڎەی چالاکیێوە پارتیزانی مەنتێقەو سوورڎاشینە دەگاو کرژەینە بەعسییەکێ پەنەش زانا و گێراش. دماو گێرتەی و و ئەشکەنجەداێوە فرەی جە زینڎان و دەزگایەکاو ڕژێموو بەعسینە، ڕۆو ٦ حوزەیرانوو ساڵەو ١٩٧٩ جە دادگاو ھەیئەی خاسەو کەرکووکینە (دەسەی تایبەتوو کەرکووکی) بە شکڵی نمایشی جە چند دەیەقێوەنە، بەبێ ئانەی پارێزنەرش بۆ، دادگایی کریۆ و قەراروو قەنارەدایش ملەرە سەپیۆ. دماو بەرشییەی ئەمرەو قەنارەداکەیش تا ڕۆو حوکمداکەیش کە تەنیا ٤٥ ڕوێ خواینۆ شەوەو ٢٢ سەروو ٢٣ تەمووزوو ١٩٧٩ زینڎانوو موسڵینە چەنی دووێ ھامڕایاش، بە نامەکاو"ئەڵوەند عومەر حسێن"ی و "عەلی عالی حسێن"ی دریا قەنارە.

شیعرەکێش بە نموونەو ئەدەبیاتوو زینڎانی نریارە

زوانێ سادەو مانێوە قووڵە، کێشوو سەروایێ کورڎانە و تاموبووێ کورڎەوارییانە، بابەتەکاو زینڎانی و مدرامانی نەچەمیایۆ و تۆقنای دوژمنی خەباتوو کرێکارا و ڕەنجدەرا، سرووشتی ڕەنگینوو کوردسانی و قەندیلی و دەگایەکاش و شیعرە پەی ئەدێ و تاتەیش بابەتوو دلێنەو شیعرەکاو شاعیری وەش کەرا، هەستە کورڎانەکەش و زوانە سفتوشۆڵەکەش و چۆڕیایرەی مدرامانی شیعرەکاشنە پاسەش کەرڎەن کە بڕێوە فرێشا لاو هونەرمەنداوە کریا بە گۆرانیێ و سەروو زوانوو خەباتکاراوە وچیاوە، جە نموونەو (هاتەوە یادم شەوێکی قەندیل) و (برا دوور و خزم دوور و کەسم دوور) کە پێشمەرگە و هونەرمەن (حەمەجەزا)ی ئاستێوە هونەریی بەرزنە واتێنێ، کۆڵیاروو بواروو ئەدەبیاتی و نویسەر و مامۆساو زانکۆی (د. زاهیر لەتیف کەریم) بارەو شیعرەکاشۆ ماچۆ : شیعرەکاو مەلا عەلی ئینێ ئاستێوە بەرزی ئەدەبینە و نەک نموونەو ئەدەبیاتوو وەرگێری (مقاوەمەت)ی نموونەو جۆرێوە تایبەتوو ئەدەبیاتینێ کە متاومێ نامێش بنیەیمێ ئەدەبیات یان (شیعرەو زینڎانی).

 (شیعر و ھەڵوێست) تاکە دیوانوو گەشمەرڎە "مەلا عەلی"ین و ساڵەو ٢٠١١ جە ڕاو لەقوو سلێمانیی یۆبییەی نویسەراو کوردیوە چاپ بییەن.

قسێ "نەوشیروان مسەفای" بارەو گەشمەرڎە"مەلا عەلی"یوە

 نەوشیروان مسەفا سیاسەتمەدار و نویسەر جە کتێبوو (لە کەناری دانوبەوە بۆ خڕی ناوزەنگ)ینە، چاپوو دووێنە، بارەو گەشمەرڎە مەلاعەلی-یوە نویستەنش:  

مەلا عەلی گەنجێوە ساعیب باوەڕی کەللەڕەق و لاسار بێ، تا واچی لەشسووك و هەرمانکەر بێ.  جە چێوی فرە وردی تووڕە بێ، بە کادری ئامابێ مەنتێقەو سورڎاشی. کەوت دامی دوژمنیوە و ئیعدام کریا، زینڎاننە دەسێوە شیعرێش نیێنێرەو سەروو پاکەتوو جگەرەیۆ نویستێنێشۆ و پەیش کیانایمێ نموونەییتەرین شیعراو زینڎانینێ جە ڕیزوو شیعرە بەرزەکاو کوردینە نریارە. شیعرەکاشرە دیارا کاریگەریی (هێمن)ی شاعیریش ئینا سەرۆ، وەختوو وێشنە ئێمە دیوانێوەنە پەیما چاپ کەرد.

نموونەو شێعرێوەش:

هاتەوە یادم شەوێکی قەندیل

هێنایە گریان دڵەی مات و دیل

ئەو دەستەی لەوێ بەفراو ئەیتەزاند

داخ کراوە لێرە بە ئاگر و ژیل

***

بە دەم ڕێگاوە بە نوکتە بازی

پیشانمان ئەدا وەزعی ناڕازی

نەمان ئەزانی، چۆن ئەبڕێ وازوو

ڕێی دووری بەرەو لوتکەی هەورازی

***

سەرما و هەورازی قەندیل پیرۆز بێ

هەموو ئومێدتان هەر بە نەورۆز بێ

فەرامۆش ئەبێ ئەو کاتە هەرچی

ڕۆژێکی زستان سەخت و ئاڵۆز بێ

***

قەندیل کوێستانی دڵگیری وڵات

هەر هەتاکو «ئاب» داڵدەتان ئەدات

ئیتر دەواری داڵدە نامێنێ و،

تارای زیوینی نوێ ئەکرێ خەڵات

***

دواییش جریوە و بەفراوی بەهار

ئەسڕێ لە دڵان خەمی ڕۆژگار

ئەدڕی لە بەریا بەرگی وەرزی کۆن

ئەیگۆڕێتەوە بە شاڵی گوڵدار!

***

چەندەش ماندوو بن ئەحەسێنەوە

مادام بە ئازاد سەر ئەنێنەوە

مادام بە ویست و ئارەزووی خۆتان

دەستتان بە چەکی تۆڵە سێنەوە

***

خۆزگە منیش هەر لەوێ مابایەم

چەکەکەم بەس بوو لە جێی سەرمایەم

ڕانابرێ تەمەن لەم گەرمە سێرە

چونکە پەروەرڎەی ئەو جێ سەرمایەم

***

هاتەوە یادم شەوێکی «سارا»

لە نێو کەژاوەی وەرزی بەهارا

چیمەن ڕاخەر و، ئاسمانی شینی

پڕ لە ئەستێرەش، دەسماڵ و تارا

***

وەک ڕازانەوەی ئاڵ و واڵای بووک

لە ناو ئامێزیا لەشم ئەبوو سووک

چۆن بەسەر بووکا نوقڵ ئەباری

بە ئێمەش ئەبڕا نوقڵی بەڵاڵوک

***

کانی بەفراوی پڕ لە زیخ و چەو

ئەفسوونی ئەڕشت لەبەر مانگە شەو

خشەی دارمازووی بەر شنەی فێنک

چپەی دوانی بوو لە جێژوانی ئەو

***

جریوەی مەلی لانە لێ وون بوو

شمشاڵی شوانی شیعری «هێمن» بوو

داری جێ لانەی شەوی ڕابووردووی

بێ لانەیەکی تری لە بن بوو

***

شەو ئێشکچی بووم لەگەڵ هاوڕێیەک

لە شوێنێکی بەرز لە بن هەرمێیەک

خەیاڵی خاویش خولیا و خەریکی

گەڕانی خۆی بوو، بۆ هەموو جێیەک

***

جارێک پەپوولە و، جارێکیش مەل بوو

جارێک پشت کۆم و دەست کۆڵ و شەل بوو

جارێک فیشەکی ناو لوولەی چەکی

پارتیزانێک بوو، چاوەڕێی هەل بوو

***

1979/06/08

زینڎانی موسڵ بەشی سێدارە

س.ز