پەنجەم بەشە

هەورامان سەردەمو وەڵیٛ ئامای ئیسلامی و وەختو ئامایشەنە

"سەردەمو نەوەدو نوٙ پیرەو هەورامانی"

دمای سەرهوردای و وەڵاو بیەیۆ ئاینو ئیسلامی، ڕاو لەشکەرکیٛشیەکاوە سوپاش یاوا فرەو وەڵاتا، وەلێم هەورامان وەرو سەختیش و نەبیەی چەمساقاشا دلیٛشەنە سوپاو ئیسلامی بە جەنگ ناما دلیٛ هەورامانی، بەڵکو ڕاو تەتەر و پەیامئاوەراوە ئاینەکە یاوا هەورامان و وەرو ئانەیە ڕابەرە ئایینییەکیٛ هەورامانی هەکە وەڵتەر بە (پیریٛ) ئەژناسیێبیٛنیٛ هەواڵو ئامای ئا ئایینە تازەیشا دابیٛ، خەڵکو ناوچەکەی بە شیٛنەی ئایینە تازەکەشا چەنی ویروباوڕە قەڎیمیەکەو ویٛشا هەکە شوٙنەماو ئایینو میترایی و زەردەشتیەتی بیٛ ئاویٛزان کەرد و نەتیجەنە و بە وەرکەوتەی چەنی ئایینو ئیسلامی دیدگا و مەزەبێوە هەورامیانەی ویٛیانەش چەنە خیٛزیا و دماتەر ئا مەزەبە بە نامیٛ دینو یارسانیۆ نامیٛش بەرکەردە. (١ )و(٢)

بە جورێوە هەردووە ویروباوڕەکە - وەڵین شوٙنەماو میترایی و زەردەشتی و دمایین ئیسلام - ئاویٛزانیٛ بییٛ، لاو خەڵکی فامیڎەیۆ جیاوازیی نەکرییٛ میانشانە، پیٛسەو نمونێوە پەی ئا ڕاسیە ئی سەرئاما و قسیٛ یوٙ جە پیرەکا هەورامانی بە نمونە مارمیٛوە: سەردەمو ویٛشەنە پەرسا ئەو یوٙ جە پیرەکا هەکە نامیٛش - شالیارە سیاو - بوٙ و هەڵای سەرو دینو زەردەشتی بوٙ، ماچا: چی مەبی بە موسڵمان؟ ئاڎیچ پەرسوٙ چی ئا پەرسیٛمە وەنە پەرسدیٛ؟ مەگەر منیچ خوڎای مەژناسونە؟ حەر ئا خوڎایە مەپەرسونە هەکە موسڵمانەکیٛ پەرساش؟ ئانەنیا منیچ نماو تاعەت کەرونە؟ ئانەنیا منیچ یاردەی فەقیر و نەدارا مڎەونە و باج مڎەو بە خەزیٛنەی و گردیتا بە براو واڵەو ویٛم مزانونە؟ بە سەرسامیۆ وەنەش پەرسێنیٛ: ئیٛتر چینەیە زیاتەر شمە گەرەکتانە من چیٛش بکەروونە؟. (٣)

ئا نمونە پەنەما واچوٙ تیٛکەڵ کەردەی دووە ئایین و فەرهەنگەکەی چنڎە هیٛمنانە و سەرو ویٛ بیەن..

چا سەردەمەنە هەورامان ڕووەو بەردەی ڕایۆ ڕاو سانەکاشۆ برییٛ ڕاوە و ڕووەو دینیۆ لاو پیرەکاشۆ ڕانمایی کرییٛ.

پیرەکیٛ ئا کەسیٛ بیٛنیٛ هەکە شارەزایی دینیشا بیٛ و بە پیاخاسیٛ ئەژناسیێبیٛنیٛ و تەماعەو دنیێ سەرەش وەنە نەشیٛونێبیٛنیٛ و ساحیبیٛ کەشف و کەرامەتی بیٛنیٛ . (٤)

دەسەڵاتداریٛ سەردەمەکەیچ حورمەتو پیرەکاشا گیٛرتەن و حسابشا پەی قسا و ڕانماییەکاشا کەردەن

چی بارۆ و پیٛسە نمونێوە تەنیا ڕازەو پەیوەندی میانو میر سەعید جیاشای هەکە نەوەو بەهمەنی یەرەمی بیەن و پیرشالیاری بە نموونە مارمیٛوە:

وەڵیٛ گرچیٛوینە ئەشوٙم بزانمیٛ هەکە میر سەعید جیاشا * ساڵەو ٦٩٨ کوٙچی دەسەڵاتش گیٛرتەن دەس و ساڵەو ٧٩٩ ی کوٙچی مەردەن، یوەم مزگی شارەکڵەو هەورامانی سەردەمو جیاشاینە و بە ئەمرەو ئاڎی بونیاد نریان. (٥)

یانی سەعید جیاشا و ئی پیرشالیارە هەکە چیٛگەنە باسش کەرمیٛ بە نزیکەو ٧٠٠ ساڵێوە دمای سەرهوردای ئیسلامی و وەڵاو بیەیشۆ دنیاو دەور و وەریرە ژیوێنیٛ و هەورامیەکیٛ هەورامانەنە ساحیبیٛ دەسەڵاتی و وینگای ئایینی ئەلاحەڎەو ویٛشا بینیٛ.

ڕازەو پەیوەندی میانو ئا دووە کەسایەتییە نامدارەیە، میر سەعید جیاشا و باوا مستەفا کوڕو محەمەدی غەیبی ئەژناسیا بە پیرشالیار ی، دوور و دریٛژەنە و چیٛگەنە تەنیا دیمەنێوە جە شەو و ڕوٙ زەماونڎەو پیرشالیاری بە نموونە مارمیٛوە (هەورامیەکیٛ ئیسەتیٛچ پا شەویٛ ماچا: شەوەو خیٛڵی و یادش کەراوە) هەکە چا شەویٛنە پیرشالیار کناچە شازاڎێوەش مارە کەردیٛنە و میر سەعید جیاشا و کوڕەکیٛچش بەشداریی ڕاوڕەسمەکەیشا کەردەن، قازی عەبدوڵا چا بارۆ نویستەنش: گوٙشێوە تەرەنە یاگێوەشا تەیکەنە کەردە هەتا حەزرەتو پیری چەنی میر جیاشا ی و بابا مەردوٙخ و ماموٙ یوسف و پیر عەلی و پیر خالد و چنڎ کەسێوە تەریچ هەکە ئیقباڵو لوای ئا یاگیٛشا بیٛ چاگە گلیٛریٛ باوە... گوٙشەی یەرەمیچۆ کوڕەکیٛ میر جیاشای چەنی پیا ماقوڵا و قیٛخاو دەگێ زەماونڎەشا سازە کەردە. (٦)

ئی دیمەنە هەکە دیمێوە گولانەو یوٙ جە کوٙنیشتەکان گوٙشێوە ژیوای ئا سەردەمیما نیشانە مڎوٙ، پەنەما واچوٙ هەکە هەورامان ڕاوڕەسمی ئەلاحەڎەو ویٛش بیەنش و گەورەو گولانە، گرکەس بە پاو یاگەپایش شونیش دەسنیشان کریێ بییٛنە

"نامیٛ چنڎ پیرێوە هەکە سەرچەمەکانە ئامێنیٛ"

محەمەدی غەیبی - بابا خواداد - بابا محەمەد - بابا مسەفا - پیر خالد - پیر سەیاد - پیر هوٙتی - شالیارە سیاوە - شێخ نیعمەتوڵا - پیر ڕوحوڵا - پیروەندی - پیر بابا - پیر محەمەدی نەهاوەندی - سەی حەمەڕوٙسەم سەی عەمو یوسو - سەی ئەلوەندی - پیر قەلەندەر - پیر سیاوڵە - پیر کوٙمسایە - بابا سوٙفی عەلی - پیر زەنگڵ - پیر باسیە - پیر سیاو - پیر نەدیم - پیر وەیس - پیر ترجان - پیر باوا سەیڎ - پیر دانا - پیر باوە یادگار - مەلا جاروڵا - پیر باواحەیران - باوا وەلیاد - دەرویٛش دلاوەر - پیر ئیسماعیل - پیر باوا قاسم - بابا مەردوخە..

وەختێ باسو 99 پیرا هەورامانی کریوٙ ئەشوٙم ویرما بوٙ ئا پیریٛ بە پاو سەرچەمەکا نەویٛ ئا بنەیانە موغانیٛ هەکە وەختو ویٛش ئامێنیٛ هەورامان و خوٙنڎەواریٛ بیٛنیٛ، دماتەر جە نەوەو ئا بنەیانە موغا چینێوە خەڵکی ڕوشنویریٛ و خوٙنڎەواریٛ ئاینییٛ کەوتیٛنیٛوە و دماتەر بە نامیٛ پیراو هەورامانیۆ نامبانگشا بەرکەردەن.

چی بارۆ فازڵ ئسولیان بنویسو کتیٛبو ناسنامەو زوانی کوردی، ماچوٙ: ئا حاڵ و وەزعە هەکە سەرۆ باسش کریا، بارێوە ئەلاحەڎەش دابیٛ بە هەورامانی، بیٛجگە جە چینە سەرەکیەکا گلیٛرگەی پیٛسەو دەرەبەگەکا و خزمەتکارەکاشا، یا سەردەسە و چیٛردەسەکا، دویٛ چینیٛ تەریٛچ ئامێبیٛنیٛ ئاراوە ئاڎیچیٛ: چینو ڕوٙشنویرە ئایینیا و چینو پیشەوەرە هەژارا بیٛنیٛ.

بە پاو ئا زانیاریا هەکە کتیٛبو ئاینو یارسانەکانە و کتێبە کوٙنەکا ویەردەو کوردەسانینە هەنیٛ، ٩٩ پیریٛ هەورامانی هەزار ساڵیٛ چێووەڵیۆ تا ئیسەتیٛ شونەو یوٙیرە ئامێنیٛ.

دریٛژەو ئی باسینە ئسولیان پاسەشە پەی ملوٙ هەکە خونچیوٙ بنویسو قەواڵەکا تەنگیبەریچ هەر یوٙ بیەبوٙ جە نەوەو ئا موغا، چونکە خوٙنڎەوارێوە ئانڎە ئاست بەرز و شارەزا، بە هیچ جورێوە دەگا کەشەڵان و دوورەدەسەکانە نەتاوانش پا ئاسانیە ئا ئاستە بەرزەیە دەس وزوٙ. (٧)

پی جوٙرە یاومیٛنە هەکە حاڵ و وەزعو هەورامانی وەڵیٛ سەردەمو ئامای ئیسلامینە و هەتا ماوێوە فرەیچ دمای سەرهوردای ئاڎیچی هەورامان داراو تایبەتمەندیی ویٛش بیەن و خەڵکەکەش جوٙرە ژیوایێ ئەلاحەڎە پەی ویٛشا ژیوێنیٛ و دەسەڵات دەسو سان و بەگزادەکاوە بیەن و پیرەکیٛچ ڕابەرایەتی خەڵکەکەیشا کەردەن جە ڕوەی ئایینیۆ و پەیوەندی ئا دووە ناوەندەیچە (سان و بەگزاڎەکیٛ لاێوە و پیرەکیٛچ لاێوە تەرۆ) پەیوەندیێوە عاڎەتی بیەن و بیٛشک بەرز و نزمیچش وینان پۆ ویٛشۆ.

وەرو ئانەی ئایینیچ بەشێوە کاریگەر بیەن جە ویروباوڕی و دنیاوینی و ژیوای هەورامیەکا، دماتەر بەشێوە ئەلاحەڎیٛنە کوچێ وردتەر باس جە ئایینی و ئایینداریی ویەردەو هەورامانینە کەرمیٛ.

بەشەی دماتەرەنە باس جە سەردەمو حوکمو سان و بەگزاڎەکا و زنجیرەو فەرمانڕەواییەکاشا کەرمیٛ.

..............................

(١) قازی عبدوڵا شەیدا، مێژووی سانەکانی هەورامان، هورگیٛڵیای کوردی سورانی، سەریاس محەمەد/لاپەڕە(٩٠-٩٤).

(٢) فازڵ ئسولیان، ناسنامەی زمانی کوردی، بەرگی یەرەم/لاپەڕە(٥٦).

(٣) قازی عبدوڵا شەیدا، مێژووی سانەکانی هەورامان، هورگیٛڵیای کوردی سورانی، سەریاس محەمەد/لاپەڕە(٥٠-٥١).

(٤) هەمان سەرچەمەی وەڵین/لاپەڕە(٩٤-٩٨).

* واچیٛ (جیاشا) ی واچێوە هەورامیەنە و بە ماناو (جیای شای) مێ، یانی یاگەدارو شای.

(٥) قازی عبدوڵا شەیدا، مێژووی سانەکانی هەورامان، هورگیٛڵیای کوردی سورانی، سەریاس محەمەد/لاپەڕە(١٢٠-١٢٥).

(٦) قازی عەبدوڵا شەیدا، مێژووی سانەکانی هەورامان، هورگیٛڵیای کوردی سورانی، سەریاس محەمەد/لاپەڕە (٩٧).

* دەرویٛش پیر محەمەد ئەژناسیا بە بابا مەردوٙخ سەردەسەو پیاخاسا و باباگەورەو زانایا و ئاشتیوازا و ژیرا کوٙن و نەوین، یوٙن جە پیرە گەورەکا هەورامانی، پەی ئەژناسای فرەتەریش، بوانی وەشەسیا تاووٙ چەمێ خشکنوٙ کتیٛبو، مێژووی سانەکانی هەورامان، قازی عەبدوڵا شەیدا، هورگیٛڵیای کوردی سوٙرانیش/لاپەڕە (١٢١-١٢٤).

(٧) فازڵ ئسولیان، ناسنامەی زمانی کوردی، بەرگی یەرەم/لاپەڕە(٤٩-٥٠)