ڤیان لەیلا ئەندامەو پاژکی واتش کە دەسچەنەوەردای هەمیشەیی یانێ جیابییەیوە جە سیستموو پیای و واتش، کە ژەنی پەنەوازا وێشا جە بنەیانە، مێدیا، رێکوزیایەکاو هامسەرگیری، ئەکادیمی، سەروازی و مەکتەبەکاو دەوڵەتی ڕزگار بکەرا.
ڤیان لەیلا ئەندامەو پارتی ئازادو ژەناو کوردستان (پاژک)ی، بەشدارییش بەرنامەو 'خوەبوون'و کەناڵو ژەن تیڤیینە کەرد و بە پێشکەشکەردەی ئارژین بایسالێ و باسش جە جیابییەیوە هەمیشەیی و تیۆرو جیابییەیوەی کەرد.
ڤیان لەیلا دەسنیشانش کەرد، کە سیستمو پیاسالاری، ژەنی پێسەو لاساواو پیای یان پێسەو نمایشێو موینۆ، هەرپاسە ئاماژەش دا کە عەقڵیەتو دەسەڵاتی ژەنێ جە سروشتو وێش جیا مکەرۆوە.
ورسەنگنایەکاو ڤیان لەیلێ ئەندامەو پاژکی ئینەن:
کەی و چە هەلومەرجێونە جیابییەیوەی بێکۆتایی و تیۆرو جیابییەیوە کەوت ڕۆژەڤو تەڤگەرو ئازادییوە؟
ساڵەو ١٩٩٨ چەمکو تیۆرو جیابییەیوە کەوت ڕۆژەڤو جمیەرو ژەنە ئازاداوە، ئی هەلومەرجە چا سەردەمەنە پێویسیش بە بەرزکەردەیوە ئاستوو ڕێکوستەی ژەنا و وێڕێکوستەی و بنیاتنیای ئایدۆلۆژیاێ وچا چوارچوەنە بێ. چی؟ چونکوم وەڵێ ئانەینە بڕێو ڕووەدایێ ئامێ وەڵێوە. بە گەشمەردەبییەی هامڕا بێریتانێ، سوپاو ژەنا کەوت ڕۆژەڤوو جمیەرەکەیماوە. هەمان وەختەنە چەنی گەشمەردەبییەی هامڕا زیلانێ تیۆروو جیابییەیوە کەوت ڕۆژەڤۆ. دمایی سوپای ئازادیوازەو ژەنا لاو ڕابەر ئاپۆیوە پێناسە کریا. پەوکای ڕابەر ئاپۆ هامڕا زیلانەش پێسە نموونێوە جە لایەنو ئەرەبڕیایەنە نیشانە دا. هـامڕا زیلانە حەرچندە تازە بەشداریی تەڤگەرو ئازادیی بییە، بەڵام ژیواێوی جیاوازش بێ، هامسەرگیریێوی کلاسیکی بێ. سیستمنە هەرمانە کەرێ. ماوێوی کوڵەنە تەڤگەرو ئازادییش ئشناسا و جە گردی بڕیارە و بەشدارە بییە، بوو، جیابییەیۆێوە گەورەش کەرد. حەرچندە ساڵێوە بەشدارییش کەردەبێ، بەڵام دیش کە پیلانگێڵنی دژوو سەرۆک ئاپۆی هەن، جە کەسایەتیی سەرۆکایەتیینە،سەرو جمیەرو ژەنا، جمیەروو ئازادی پیلانێوە هەنە گەرەکش بێ بە چالاکی فیداییانە جوابش بدۆوە و پێسەو شۆنکەوتێ سەما یوجێ بەرەکەوتە. دوورا کەسێوە گەرەکش بۆ ژەنا لکە بدۆوە وێشۆ، ژەنا ناوەندەکەنە ڕێک بوزۆ. ددان بە ئیرادە و سەربەوێیی ژەنارە نمەنیۆ و پەشتیوانی وەنەو کۆشیای ئازادیی ژەنێ نمەکەرۆ. هـ.سەما یوجە دژوو ئینەیە مدراوە. سەرۆک ئاپۆ واتش، بڕێەیمێرە جە چێشی؟ جە تەمامو سیستمو دەسەڵاتداریی پیایا. بە سەرنجەکاش کۆبییەیوەکامانە چەمکو جیابییەیوەی هەمیشەیی کەوت ڕۆژڤماوە."
ساڵەو ٢٠٠٩ سەرۆک ئاپۆ ئەم چەمکەش وست دلێ ڕۆژەڤیماوە، شارستانیەتی دەسەڵاتداری ٥ هەزار ساڵەو پیای، کە بە تایبەت سەرو ژەنێرە دەسەڵاتش هەن، پێسەو سیستمێوی دەسدرێژی پێناسە کەرد. واتش سەرەتا مشۆم بە شێویوی هەمیشەیی جە دەسەڵاتوو پیای ئازادێ بیمێ. پێسە کەوت ڕۆژەڤو پارتیماوە. پێسە باسەکاش پێسە 'چەنی چی سیستمەیە بڕیەیمێرە، چەنی ئەرەبڕیاێوی بێکۆتایی پەرە مسانۆ؟' کریێ. سەرۆک ئاپۆ پیسە ئی باسێشە وستێ ڕۆژەڤماوە، بەتایبەتی ئازادکەردەی پەی ماوێوی نادیاری؛ کە فرەو فەیلەسووف و کۆڵیارا هەرمانەشا سەرۆ کەردەن. بەتایبەت فەرەنسانە کەسێو ئەوەکۆڵیایش سەرو دەسملەرەگێرتەی ژەنا لاو پیایاوە کەردەبێ. نامێش نیابێ وەشەسیای بێکۆتایی. سەرۆک ئاپۆ پێسەو بەدیلێو واتش 'وەشەسیای چی دۆخانە نییا. چونکوم سیستمەکە سیستمو سدەستدرێژیین. پەوکای نمەکریۆ وەشەسیای چێرو مەرجەو دەسدرێژیینە بۆ. ئەگەر ژەنێو گەرەکش بۆ وێش چی کردەوە باڵادەساو پیایە ڕزگار بکەرۆ؛ مشۆم وەشەسیای بێکۆتایی دماییش بێ و ئازادکەردەی بێکۆتایی وەش بکریۆ.' چەنی وەش مکریۆ؟ وێشا جە سیستمو ٥ هەزار ساڵەو دەسەڵاتداریی پیای ڕزگار بکەرا.
یانێ تەنیا باسوو جیابییەیوەی جەستەییش نەکەرد؟
نەخێر باسوو ئەرەبڕیای پەیوەندییش چەنی گرد چێوێوە کەرد دلێ سیستەمەکەینە. ئی سیستەمە تەنیا جەستەش نییا. بەڵکوم گەرەکشا ئەنەیاوای، کولتوور و مۆدێرنیتێوی وەش بکەرۆ، ئەرەمەرزیا هەن کە ئا سیستەمەی منبەرانێ ڕاوە. پەنەوازا جە گردوو ئینیشا دوورێ بانێ.
چا سەردەمەنە کە سەرۆک ئاپۆ ئی چەمک و تیۆریەو ئەرەبڕیایشە وست ڕووە، پلێ ژەنێ جمیەروو ئازادیینە چەنینەن بێ؟
لە ڕاسینە ڕێکوستەێوی ژەنا بێ. پێوەندیی چنی ئینەیەنە سوپاو ژەنایچ ئەرەمەرزیێبێ، بەڵام هەڵای متمانە بە دەسەڵاتوو ژەنا نەبێ، پێسەو ژەنێ تاوێ چێش بەدەس بارۆ، متاوۆ جەنگ بکەرۆ، چەک وربگێرۆ، متاوۆ وەراوەرو پیای بمدرۆوە، متاوۆ وێش ڕێک بوزۆ، متاوۆ بەشدارو جەنگەکا بۆ، هەرپاسە متاوۆ پەنەوازییەکا دابین بکەرۆ؟ ئایا متاوۆ بەبێ پیای بژیوۆ؟ گومان چی حاڵەتانە بێ. پەرسێوە بێ، کە ئایا ژەنی متاوۆ بەردەوام بۆ جە ژیوای وێش ئەگەر بەتەمامی سەربەوێ بۆ و بواری جەستەییوە بڕیۆرە؟ بەڵام هامڕا زیلانە بە چالاکییە گیانبازییەکەیش دماییش بە گردو ئا پرسیارا ئارد. هێزو ژەناش بە گردو جیهانی نیشانە دا. ژەنی وێش ئشناسا و وێش ڕێک وست و جە سیستمو پیاسالاری جیابییۆ. تەنانەت کەس چەمەڕاو ئانەیە نەکەرێ کە ژنێو بە تەنیا یانەنە بزیۆرە بەرۆ.
هامڕا زیلانە یانەنە ئاما بەرۆ، هامسەر و بنەیانەکەش جیا ئاستێ، لوا کەش و چا گژیا، شناسنامەی ژەنانەو وێش تێکەڵ بە فەلسەفەو سەرۆک ئاپۆی کەرد و بییە بە بۆمب و وێش جە مەژگ و دڵو سیستمو پیاسالارینە تەقناوە. هامڕا زیلانە بییە بە هێماو ژەنێوی قەوەتێ. بەرکەوتەی هامڕا زیلانێ، هامڕا سەما یۆجێ جمیەرو ئازادی و گلێرگەی، دەرئەنجامو دەسوستەینەی غەڵەتین دژو ژەنا.
ئارۆ وەشکەردەی سوپێ و حیزبی لاو ژەناوە جیاوازا، خەریکو پەرەپەنەدای کۆنفیدرالیزمی و هامپەیمانیی کۆمەڵایەتین. ئینێ بە ئەنجامو تیۆرو ئەرەبڕیای پەرەشا پنە دریان. ژەنی تا زیاتەر جە یاواینەی و سیستمو پیای بڕیارە، زیاتەر گەشە مکەرانێ. ئیساتێ ژەناو کوردی بیێنێ مایێ ئیلهامی پەی گردو ژەنە کۆشەرا. بە جیابییەیوە جە کۆیلایەتی و دوورکەوتەیوە جە بێمتمانەییشا، بەرەو ئازادی ڕا پیما.
واتت جیابییەیوەی هەمیشەیی تەنیا جەسەیی نییا. ئاکامی ئابوری و فیکری و کولتووری ئینەیە چەنی مبۆنە؟
مۆدێلی تایبەتی ئێمە سیستمو کۆمەڵاو ژەناو کوردستان (کەژەکە)ین. جە گرد ڕووێوە یەکەوە چیوێش چنە مگناوە. ئینەیچ بە دەرئەنجامو کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیک پێناسە مکریۆ. بەڵام ئی ئەرەبڕیایە پێویسییش بە پەرەپەنەدانی هەنگام بە هەنگامی هەن. مشۆم جە ڕووەو جەسەییوە وێما ڕیزو پیایانە جیا بکەرمێوە. چا یاگانە کە پیا ڕەنگەش بۆ، پیا کاریگەرییش بۆ، پیا ڕاوەبەرا، ژەنی نمەتاوۆنێ ئازادانە بەرەبگنۆنێ. نمەتاوۆنێ ئیرادەیش ئاشکرا بکەرۆ. پەوکای ئەگەر گەرەکش بۆ ساعیبەو وێش بۆ، مشۆم وێش چا کەسا جیا بکەرۆوە کە گەرەکشانە ساعیبێ ژەنا با. کێن گەرەکشا بۆ بە ساعیبوو ژەنێ؟ تاتە، وەشەسیا، برا و حکومەت گەرەکشانە. ئەگەر جیابییەیوەی جەستەیی وەش نەکەری، هەمیشە هەڕەشێ کوشتەی، ئڕفانای و دەسدرێژیت ئینا سەرۆ. دماو ئانەیە تووشوو جیابییەیوەی جەستەیی مبینە، پەنەوازا جە ڕووەو دەروونییچەوە ئەرەبڕیەی. پەنەوازا جە عەقڵیەتو پیاسالاری ڕزگارما بۆ. مشۆم پەی وێما بیمێ. وەروو ئانەیە پەی وێما نییەنمێ ویر و هەستما دەسش ملەرە گیریان.
ئارۆنە ژەنی چەنی بەرێگنا؟ لاساوێ پیایا مکەرانێوە، وەختێو ملانێ دلێ سوپێوە پێسەو پیایا با. تەنانەت جە سیاسەتیچەنە سیستمو سەرمایەداری چێروو نامونیشانو ئازادیی ژەنێنە ڕاش پەی ژەنا وەشە کەردێنە تا پێسەو پیای بەرەگنۆ، ئیساتێ ژەنی پەرلەمانتارێ و سەرۆکوەزیرانێنێ. بەڵام با تەماشەو تانسۆ چیلر و ئانجلا مێرکل بکەرمێ. ڕواڵەتنە ژەنینێ، بەڵام دلێنەنە بە عەقڵیەتو پیایوە ورسونیشت مکەرانێ.
ورسەنگناێوە دەسەڵاتداریی سەرنیشتی هەن، ماچۆ، "حەرئینسانێوی خاس بلۆنە سەروو کورسی دەسەڵاتداری، ئانە ماوەو ٢٤ سەعاتانە مبۆنێ بە دەسپۆت." ڕابەر ئاپۆیچ ماچۆ ، "گەر ئی ئینسانە خاسە ژەنی بۆ سەروو کورسیی دەسەڵاتیوە بنیشۆرە ئانە ڕەوشەکەی جە دەسپۆتی خراپتەر مکەرۆن." دەسەڵاتداری چیوێوی ئەچیمنەنە. چی قۆناغە گرنگەنە ژەنی منیارە و پیسە وەیوڵی بڕێو ژەنی موزانێ وەڵێوە، کە یا لاساوێ پیاینێ یان وەیوڵێ دەسوو پیای و مۆدێلیویە تەر و ژەنانێ پێسە سەیەو پیای. سەیەو پیای چێشەنە؟ پیای سەرکەوتە و زانا و شارەزا هەن، پەشتەو ئینەیچۆ پیاێوی ئارام و بێەنگ هەن، ژەنەکێشا تەنیا دەوروو جانتاێوە موینۆ، ئینەیچ مۆدێلێوی مێڵەیی نێریین. زارۆڵێ وەی بکەری پەی مێردەکەیت، سەرەمڕ پێسەو ئەدێوە پاڵسنە بمدری. پێسە چەنی دیکتاتۆرەکێ سەرەمڕە ژەنێوەشا هەنە پاڵەنە تا نیشانەش بدانێ، کە تا چندە متاوانێ دەسەڵاتییشا سەرو گلێرگەیرە بسەپنانێ. ئی چەمکە ژەنیش جە بنەڕەتو وێش دوورە وستێنەوە، یا مبۆنێ بە وەیوڵێ یا بە سێبەری، ژەنی ڕەگەزو وێشا جەدەس دان. ژەنیبییەی چێشەن، هاگایی ژەنێ چێشەن گردوو ئی چێوا گرنگێنێ و هۆشێ شیێنیوە. پێسە چەنی پرۆسێوی پێوەس بە ژەنا حەرگیز ئەزموون نەکریان، پێسە چەنی جڤاکێوی ئەخلاقی و سیاسی پەی ژەنا وەش نەکریان، چی مەحکومێنمێ پی دیایە؟ ئینێ چە ئیسفادێوەشا هەن جگە جە کوشتەی، هەراسانکەردەی و دەسدرێژی و تاونایوە. چە ئیسفادێوەما جە پیای دییەن؟ پیاێو کە وێش بە دیموکراتیک منیۆرە، وەختێو مێ وەروو باسو ژەنان، گەورەتەرین دەسدرێژکارییش چەنە مگنۆوە. ئینە سروشتو پەیوەندیی پیایانەین. تۆ نمەتاوی پێسەو ژەنێوی ئازادێ بژیوی، کەلیمەکێت پەی ئامادێ کریێنێ، مکریەینە بە سۆزانییە و دەرنجامەکەیچش هەر کوشتەین. گەر گەرەکت بۆ چی سیستەمەیە بڕەمی، دەورت مدانێ و موزانێت قەفەسێوە، گرد هەرمانێو دژوو ژەنێ مکەرانێ. ئی چەمکە چندین وەڵێداوەریێش پەی دیاریێ کەردێنێ، کناچێوی خاسە بە، قژێت پۆژنەرە، سەرەیت بەرز نمەکەرەوە، بەدەنگی بەرز مەخوە، چەنی ڕەفاقەت مکەری، شەرەفو یانێوی تێک مەدە، چەنی بژیوە، گردوو ئینیشاما فێر مکەرانێ. دمایی پارێزنەرێوی نێرت پەی موێزاوە تا نامێ و جەسەت پیس نەبۆ. ئی پیایچە هاگاداروو تۆ مبۆ و تۆیچ مشۆم بە دڵوو پیای جمیوە.
خێزان و دەزگاو هامسەرگیری چە دەورێو موینانێ؟
جە گولانەییوە خێزانێوی تازە ئامادە مکەرانێ، بێ خێزان و بێهامسەر ژیواێوە نییەن پەی ژەنێ، ژیوای ئارۆینە، بڕێو کەسێ گەرەکشانە بە سیاسەتی لیبراڵ گەمە بە بڕێو چێوا بکەرا. بە نامێ ئازادیی سێکسییوە بڕێو چێوی بوزانێ وەڵێ، جە ڕووەو ئەخلاقییوە هجووم مکەرانێ سەرو گلێرگەی، ئینەیچ خراپەکارییێوی جیاوازا دەرحەق بە گلێرگەی. دەزگاو خێزانی نموونێوی سەرەتایین جە بونیادنیای چەمکو پیاسالاری فەرمانڕەوای. چونکوم ئەوەڵ وانایت جە خێزانەکەیتەوە ورمگێری.ئا نەریت و یاسێ کە تاتەی نێێنێرە نمەبۆ پاشێلێ بکریانێ. پێسە چەنی ئانەیە وەختێو دژو دەوڵەتی مدریوە بە گاز، پۆلیس و دایونەی ڕووبەڕوێت مبۆوە، بە هەمان شێوەیچ وەختێو دژو یاساکاو تاتەی بمدریوە، دایوەنەی و تندوتیژیی هەن، پەوکای بڕێو جە ژەنا پەی ڕزگاربییەی چی فشارەیە پەنا بەرا وەروو هامسەرگیری، ئینەیچە بە دڵو ئەرەمەرزیاو خێزانین. موینمێ دماو ٤ مانگێو گەرەکشانە دەسبەردارێ پیای بانێ، چونکوم ئاشنێ هەقەتینەو پیای مبانێ. ئاخرۆ چێش مبۆنێ؟ مکوشیانێ. تەماشەو ئا ژەنا بکەردێ کە کوشیێنێ ئانێنێ کە گەرەکشا بییەن دەسبەردارێ هامسەرەکاشا بانێ. دەوڵەتیچ پەشتگیریی وەنەو هامسەرگیری مکەرۆ، چونکوم گەر هامسەرگیریی بگنۆنە وەڵێ ئیتر ئەرەنیشتێ پەی وەڵاتەکەی زیادێ مبانێ. دەوڵەت سیاسەتێوی تایبەت مکەرۆ، کەس نەواچۆ پەیوەندیی من پەیوەندێێوی ئازادا، با کەس وێش نەخەڵەتنۆ. ژەنی چێروو سەروەریی پیاینە مەحکوومەنە بە ژیوای. پیا سەروەریی وێش یانەنە ملوو ژەنێرە مسەپنۆ. ئینەیچە دەسدرێژییا. ژەنی ئازادەنە جە حەر پیاێوی، حەر پەیوەندیێوی کە بۆش ئینەیچە دەسدرێژییا، چە فەرقێوەش هەن چەنی هامسەرگیریی؟ گەر بەڵگەنامێوەت چەنی دەوڵەتی ئیمزا کەردەن، یا نەکەردەنت، وەختێو ئا کاغەزە نییا، ئایا دیای پیاکەی جیاوازا؟ موینمێ چند ژەنێ بە دەسو ئەو کەسا کوشینێ یانێ وەشەسیێ نەبیێنێ؟ ئینە گرد دروێ و دژایەتیی مۆدێرنێتتەیی سەرمایەداریینێ. زەروورا وێما جە خێزان، هەرمانگە، میدیا، ئەرەمەرزیای هامسەرگیری، ئەکادیمی، سەروازی و مەکتەبەکاو دەوڵەتی ڕزگار بکەرمێ.
هەڵبەتە فاڕیای پەیلوای زەحمەتا. بەڵام دماو ئانەیە ڕابەر ئاپۆ دلێ تەڤگەرو ئازادیینە دا ئینەشە ئارد وەڵێوە، چەنی پیسەو خەباتی و ڕێکوستەێوە یاونیا یاگێ؟
جە ڕووەو جەستەییوە مەیدانوو وێش جیا کەردۆ. سەرۆکایەتی جە یاداشتێوە چەمپەنەکەوتەینە مپەرسۆ و ماچۆ، ئایا چیای جیاوازیتا هەن؟" دماو چەمپەنەکەوتەکەی چەنی سەرۆکی باسما کەرد چیایی جیاوازیما هەن. ڕەنگە پیسەو پرۆژەی ئاستی زانستیینە بەتەمامی ڕێکوزیێ نەبانێ، بەڵام جە ڕووەو جەستەییوە بەتەمامی ئا هەرمانێما کەردە. ئا دەسپەنەکەردەییە جەستەییە کە متمانێ بەوێبییەی ژەنا وەش مکەرۆ. تا ئا وەختە مفاڕیانێ ژەنی لاوازەنە، جە ڕووەو جەستییوە لاوازەنە، نەرێییا. نمەتاوۆنێ بە تەنیا وێش پەنەوازییەکاو ژیوای پەیدا بکەرۆ و ...هتد. بەڵام ئیساتێ دەسما جە چێواو ژیوای ڕوانەی وەردان و ژەنی دەسش دان چەکی وەراوەروو دوژمنیوە مگژیۆنێ. چینەیە زیاتەر چێش هەن؟ ئیساتێ هەلهەلەو ژەنا دوژمنی متەرسنۆنێ، ئەکادیمیاو ژەنا ئەرەمەرزیان، کەسایەتییش کەوتەن دەسوو وێش. پەی وێبییەی ئی واتەواچما کەرد و پەروەردە ورمگێرانێ و تا پیایچ وێش بفاڕۆ خەبات دەسش پەنە کەردەن و تەماموو کوردسانین بۆشان.
تەڤگەرو ئازادی بی بە سەرمەشق. دماو ئانەیە شۆڕش وەرنیشتنە وەش بی، کاریگەریی ئی ئەرەبڕیایە چەنی وەش بی؟
شۆڕشو وەرنیشتی پەی گردوو ئانیشا مکۆشیانێ دژو سیستەمی هومێدێوە سەرنجکێشا. گردوو ئانیشا ڕووەشا وەنەو وەورنیشتی کەردە، چێروو کاریگەریی بەشداریی ژەنانە جە جەنگی و گلێرگەی و شۆڕشینە بێنێ. ئیساتێ سیستمێوی ئیکۆلۆژی، دیموکراسی و ئازادیی ژەنا مکریۆ، گردوو ئەرەمەرزیایەکا بە میکانیزمێوی ژەنۆلۆژییوە مگنۆنە وەڵێ، گردوو مەیدانەکانە وێڕێکوستەی مگنۆنە وەڵێ."
