شرۆڤەکاری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کوردۆلۆگ، ڤادیم ماکارینکۆ ڕایگەیاند هەرچەند ڕێبەر ئاپۆ زیاتر لە چارەکە سەدەیەکە لە زیندانە، هێشتا لەسەر چارەنووسی کورد و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بیردەکاتەوە، لە کار و بیرکردنەوە و تێگەیشتن لە پێشهاتەکانی هەرێمەکە ناوەستێت.
دەربارەی دوایین پێشهاتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەگەڵ ڤادیم ماکارینکۆ قسەمان کرد کە بەتایبەت دەربارەی سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسی کورد و پەیوەندییەکانی تورکیا_ڕوسیا و ناکۆکییەکانی هەرێمەکەکە کاردەکات.
لەم شەڕەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەردەوامە، کە بە جەنگی جیهانی سێیەم وەسف دەکرێت، ڕژێمی ئەسەد لە سوریا ڕووخێنرا و هەتەشە لە شوێنی دانرا. لەگەڵ ئەوەی ڕووسیا، ئێران، تورکیا، ئەمریکا، ئیسرائیل و چەندین ئەکتەری دیکە لەم شەڕەدا بەشدارن، پێشکەوتن لە سوریا مانای چییە؟ لە سوریا کێ سەرکەوت و کێ دۆڕا؟ ئەنجامەکانی لەسەر ئاستی هەرێمەکە چی دەبێت؟
پێویست ناکات مرۆڤ زیاد لە پێویست گەورەی بکات؛ باسی جەنگی جیهانی سێیەم نەکراوە، بەڵام پرۆسەیەکی ئاڵۆز لە نێوان ئەو وڵاتانەدا هەیە کە لە دوای هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سەریان هەڵداوە. ئیسرائیل کە ماوەیەکی زۆر وڵاتانی عەرەبی نەیانویست دانیان پێدا بنێن، لە ساڵانی ١٩٤٨ و ١٩٦٧ و ١٩٧٣ سەلماندی کە ناتوانرێت لەسەر نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بسڕدرێتەوە. بەڵام هێشتا لەنێو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کۆمەڵگەیەکی هەرێمی پەیدانەبووە کە بەبێ پێشداوەری و کینە بەرامبەر یەک مامەڵە بکەن. ڕێککەوتنی ئیبراهیم کە پێکهاتەی سیاسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گۆڕی، ڕەنگە ڕێخۆشکەر بێت بۆ ئەمە، بەڵام دەیان ساڵ دەخایەنێت.
جگە لە پەیوەندیە دژوارەکان لەگەڵ ئیسرائیل، کێشە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی نێوان وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا هەیە: جەنگی ئێران و عێراق، داگیرکردنی کوەیت لەلایەن عێراقەوە، هەروەها ئاڵۆزیی جددی نێوان سووریا و ئوردن، میسر و لیبیا. ئاڵۆزییەکی هەرێمی لە دەوروبەری یەمەن سەریهەڵداوە. سیاسەتی تورکیا لە سوریا و عێراق مەترسییەکی جددییە و لە هەوڵی گۆڕینی زۆرەملێی سنووری دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەترسێت. لەبەرئەوەی شەڕ و ململانێ لەو هەرێمانەدا ڕوودەدات کە زۆرینەی کوردە، ئەمە گرنگیی و هەنوکەیی ئەم بابەتە دەردەخات. گرێیەکی تری گۆردیۆ، ململانێی نێوان ئیسرائیل و ئێرانە. دوای چەندین ئاڵوگۆڕی مووشەکی لە نێوان ئێران و ئیسرائیل، سوپای ئیسرائیل هێرشێکی بێ سازش و دڕندانەیان بۆ سەر غەززە و حزبوڵا دەستپێکرد. دوای ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد، ئیسرائیل ئەم ڕەوشەی قۆستەوە و چەکی پێشکەوتووی تەکنەلۆژیی سوپای سوریای لەناوبرد. ئێستا ململانێی نێوان ئیسرائیل و ئێران گەیشتووەتە بەرزترین ئاست. ئەمریکا جیددیترین هەڕەشە لە سەر بنکە سەربازییەکانی ئێران دەکات.
لەگەڵ خراپتربوونی ئەم ڕەوشە، پێویستە بە بەشداری سەرکردەکانی جیهان چارەسەر بدۆزرێتەوە و پاڵپشتی بکرێت. بۆیە ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت/ڕووسیا بوونی خۆیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەپارێزن. بەڵام ئەگەرچی گۆڕانکاریی جیۆپۆلەتیکی بەرچاو لەم ناوچەیەدا ڕوویداوە، بەڵام وەک ڕەوشی ساڵانی ١٩٥٦ و ١٩٦٧ و ١٩٧٣ نییە و ناکرێت کە شەڕی یەکتر بکەن.
وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەگەڵ کێشەکانی سیاسەتی دەرەوە، چەندین کێشەی ناوخۆییان هەیە. لە ڕووی سەقامگیریی ناوخۆییەوە کێشەی گەورەیان هەیە. چونکە شکستیان هێناوە لە چارەسەرکردنی کێشەی پەرەپێدانی ناسنامەیەکی نەتەوەیی هاوبەش. ئەم کێشەیە لە سوریا، عێراق، ئێران، یەمەن، لیبیا، جەزائیر ئاسان نییە. ئەفریقا لەم بابەتەدا نییە. جگە لەوەش ئەم کێشانە چارەسەر نەکراون، هەرچەندە لە وڵاتانی بەڕواڵەت دەوڵەمەندی وەک میسر و پاشایەتییەکانی کەنداودا بە شاراوەیی ماونەتەوە. هەمووان لە سەردەمی بەهاری عەرەبیدا هەستیان بەم شتە کرد. کاتێک بارودۆخی میسر و عێراق و لیبیا و تونس و سوریا ئاوەژۆ بووییەوە، هەمووان تووشی گرژی بوون.
هەرچەند لە عێراق و سوریا، حزبەکانی بەعس هەموو شتێکیان هەبوو، نەیانتوانی وڵاتەکانیان مۆدێرن بکەن، بۆیە لە هەردوو وڵاتەکە ڕووخان. هەردوو ڕژێمەکە لە ئەنجامی دەستێوەردانی بەهێزی دەرەکی ڕووخێنران، بەڵام ئەو هۆکارانەی کە بوونە هۆی ڕووخانیان، ململانێی ناوخۆیی ئیتنیکی و ئایینی بوون. هێزە دەرەکییەکان دەتوانن دەسەڵاتێکی نامرۆڤانە بڕوخێنن، بەڵام ناتوانن کێشە ناوخۆییەکانی چارەسەر بکەن. بۆیە عێراق لە دوو دەیەی دوای ڕووخانی سەدام حوسێن ڕووبەڕووی ناسەقامگیریی سیاسیی توند بووەوە، زۆرجار وڵاتی بەرەو ڕووخان برد. ئەم ڕەوشە ناسەقامگیرە تا ئێستا چارەسەر نەکراوە. هێشتا کەس ناتوانێت بڵێت چەند ساڵی تری دەوێت تا عێراق ببێتە وڵاتێکی سەقامگیر و پێشکەوتوو. چونکە عێراق ئەو ڕێگایە پەیڕەو دەکات کە پێشتر پەیڕەوی کردبوو، ئەمجارە لەژێر دەسەڵاتی شیعەدا. ڕەوشی کوردی عێراق سەختە، بەڵام هەرێمی خۆبەڕێوەبەری کوردستان لەو ماوەیەدا ڕۆڵێکی زۆر سەقامگیری بینی و لەبری ئەوەی سەقامگیری و یەکپارچەیی عێراق تێکبدات، پشتگیری لە پاراستنی عێراق کرد.
دوای ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لەڕێگەی توندوتیژییەوە، چەند دەیەیەکی دەوێت تا ڕەوشی سوریا چارەسەر دەبێت. لەبەر ئەوەی لایەنەکانی ئەم وڵاتە ڕێز لە بەرژەوەندیی ڕەوشەکە ناگرن و بڕیاری سازان و ڕێککەوتن قبوڵ ناکەن، ڕژێم لە ژێر پەردەی توندڕەوی ئایینی سوننە و ئایینی توندڕەو بەرەو پاوانخوازییەکی تر هەنگاو دەنێت. ئەمەش لە سەردەمی حافز ئەسەد پاشکەوتووترە. هەموو کەسێک دۆڕاوە. چونکە کۆمەڵگا لە سفرەوە دەست پێدەکات. لەم ڕەوشەدا هیوادارین چارەسەرێک بۆ پرسی کوردەکانی سوریا و ئیدارەی خۆبەڕێوەبەری باکور و ڕۆژهەڵاتی سوریا بە زۆرەملێ نەدۆزرێتەوە؛ بەڵام ئەمریکا کە سیاسەتی لە هەرێمەکەدا پێشبینی نەکراوە، تەنیا دەتوانێت دیفاکتۆی خۆبەڕێوەبەری خاکی کوردان لە سوریا مسۆگەر بکات.
لەگەڵ شەڕی غەززەدا، دەبینین کە ئیسرائیل لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کەوتووەتە نێو هەڵوێستێکی کاریگەرتر و هێرشکارتر. بەبڕوای ئێوە، ئامانجی سەرەکی دەوڵەتی ئیسرائیل چییە؟
ئیسرائیل هێرشەکەی ٧ ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ی وەک دەرفەتێک بۆ شکستهێنان بە غەززە و حەماس بینی. لەمەشدا، سەرکەوت، غەەزەی ڕووخاند و حکومەتی ئێستەی حەماسی نەهێشت، دەیان هەزار خەڵکی غەززەی کوشت. بەڵام ڕەوشەکە وەک خۆیەتی. یان غەززە هەڵدەستێتەوە، حەماس سەرکردەیەکی نوێ هەڵدەبژێرێت، یان ڕێکخراوێکی نوێ سەرهەڵدەدات بۆ پێشەنگایەتی گەلی غەززە. هیچ شتێک ناگۆڕێت. ئەم پرۆسەیە کاتێکی زۆری دەوێت؛ بەڵام لە کۆتاییدا ئیسرائیل و فەلەستین دەبێ دان بە یەکتردا بنێن بە پشتبەستن بە واقیعی ئێستا کە لە بەرژەوەندی ئیسرائیلدایە. دامەزراندنی خێرای دەوڵەتێکی سەروەر و سەربەخۆی فەلەستین لە بەرژەوەندی ئیسرائیلدایە. ئەگەر ئیسرائیل بیەوێت درێژە بەو پرۆسەیە بدات کە بە ڕێککەوتنەکانی ئیبراهیم دەستی پێکردووە، دەبێت ئەم هەنگاوە بنێت. لە بەرژەوەندی حەماس و لە هەمووی گرنگتر گەلی فەلەستینە، بەپەلە بگەڕێنەوە سەر ڕێگای سیاسی و ئاشتیانە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان.
هەندێک لە شرۆڤەکان باس لەوە دەکەن ڕێککەوتنەکانی لۆزان و سایکس بیکۆ چیتر ئیعتیباریان نەماوە، ئێوە هاوڕان؟ ئەگەر وایە، لەسەر چ بناغەیەک پێشبینی دووبارە دیزاینکردنەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکەن؟
مەحاڵە هیچ وڵاتێک ڕاستەوخۆ لە پەیمانی لۆزان لادابێت. چونکە هەموو وڵاتان بەبێ گوێدانە مادەکانی پەیمانی لۆزان و لەوەش گرنگتر پەیماننامەی سایکس پیکۆ سازۆنۆڤ کە لە چوارچێوەی سنوورەکانیاندا هەڵکەوتوون، دان بە سنوورەکانیاندا دەنێن، جگە لە ئیسرائیل (ئەمەش پرسێکی جیایە). ئەو وڵاتانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە ڕووبەڕووی پێداچوونەوە نەبوونەتەوە، دان بە سنوورەکانیاندا دەنێن. بە دڵنیاییەوە ترسی تورکیا ئەوەیە کە سنوورەکانی بە زۆرەملێ بگۆڕدرێن، وەک چۆن لە قوبرس و سوریا و عێراقدا ڕوویداوە؛ بەڵام ئەمە پەیوەندی بە پەیمانی لۆزانەوە نییە، بەڵکو پەیوەندی بە ڕەوشی سەربازی-سیاسی ئێستاوە هەیە. تورکیا پێکهاتەی کوردی بە سیاسی دەکات و تۆمەتی درۆ دژی کوردانی سوریا بەکاردەهێنێت، سیاسەتمەدارانی تورکیاش هەوڵدەدەن بە شەرعیەتدان بە داخوازییە نایاساییەکانیان بۆ دروستکردنی ناوچەیەکی ئارام لەسەر سنووری نێوان سوریا و عێراق و بە گەڕانەوەی ئاوارەکانی سوریا ئەو زەوییانە تەعریب بکەن.
لەم ڕەوشەدا ڕاگرتنی هەموو چالاکییەکانی هێزە سەربازییە کوردییەکان لەسەر سنووری تورکیا یارمەتیدەر دەبێت بۆ نەهێشتنی گەورەترین بیانوو بۆ هەنگاوە شەڕانگێز و هێرشکارەکانی تورکیا لە سووریا و عێراق؛ بۆیە دانیشتوانی کورد لە ناوچە سنوورییەکان زۆر کاریگەرن. هەروەها پێم وایە بانگەوازی ڕێبەری مەعنەویی بێ مەرجی گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان بۆ هەموو کورد، بە جیاوازیی پارت و ڕێکخراوەکان، یارمەتیدەر دەبێت بۆ ڕاگرتنی شەڕ و بەشدار دەبێت لە چارەسەرکردنی پرسی کورد.
ئەم ڕەوشە پەیوەندی عێراق و سوریا لەگەڵ تورکیا و پێگەی ئەوان لە گۆڕەپانی نێونەتەوەییدا پتەوتر دەکات. پرسی کورد دەبێت لە پێش هەموو شتێکەوە بە هەڵبژاردن بۆ شارەوانی و هەموو ئۆرگانە ئیدارییەکانی ئەو هەرێمانەی ڕاستەوخۆ کورد تێیدا دەژین، چارەسەر بکرێت.
هەندێک هەڵسەنگاندن هەیە گوایە ئامانجی سەرەکی شەڕی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست جێبەجێکردنی پڕۆژەی وزەیە لە هیندستانەوە بۆ ئەوروپا و ڕێگاکەش بۆ ئەمە پاک دەکرێتەوە. بەڕای ئێوە گرنگی دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوە نوێیەکانی وزە و پڕۆژەی پێشبینیکراوی ڕێڕەوی بازرگانی و وزە چییە؟ چ پەیوەندییەکی بە شەڕی بەردەوامی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەیە؟
لە ساڵانی پەنجاکان و شەستەکان و سەرەتای حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا کێشەی ڕێگاکانی گواستنەوەی نەوت و گاز کێشەیەکی جیددی بوو؛ بەڵام ئەمڕۆ بەهۆی هەمەچەشنبوونی سەرچاوە نەوتی و گازی سروشتی ئەوروپا و بەتایبەتیش بۆ بازاڕی جیهانی، ڕۆڵێکی بەرچاوی نییە. گرژییە سەربازییەکانی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هۆکاری ناوخۆیی هەیە. زۆرێک لە وڵاتانی ناوچەکە بە تایبەتی ئیسرائیل دەیانەوێت ململانێ نێونەتەوەییەکان بورووژێنن، تاوەکو ئەم کێشانە بۆ شەڕی دەسەڵات لە ناوخۆی وڵاتەکەیان بەکاربهێنن.
لە سەدەی بیستەمدا دوو ئەکتەری گرنگ لە هەرێمەکەدا تورکیا و ئێران بوون. باس لەوە دەکرێت کە ئیسرائیل دەبێتە دەسەڵاتی نوێی هەژموونگەرا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە واژۆکردنی ڕێککەوتننامەی ئیبراهیم لە نێوان سعودیە و ئیسرائیل، سعودیە ڕۆڵی پێشەنگی هەرێمەکە دەگرێتە ئەستۆ. ئایا تۆ لەگەڵ ئەم لێکدانەوەیەیت و چۆن ڕەوشی نوێ و ڕێککەوتننامەی ئیبراهیم شرۆڤە دەکەیت؟
ئیسرائیل بەهۆی هۆکاری بابەتیی (ژمارەی دانیشتووانەکەی، خاکە بچووکەکەی و مەحاڵبوونی فراوانبوونی زۆر لە پراکتیکدا) دەرفەتی ئەوەی هەیە ببێتە هێزێکی هەژموونی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. هەروەها سعودیە هەلومەرجی ئابووری و ژینگەیی پێویستی بۆ فراوانبوون و گۆڕینی بۆ هەژموونی هەرێمی نییە؛ بەڵام دەتوانێت ببێتە ناوەندێکی دارایی بەهێز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەگەڵ وڵاتانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کەنداو.
ڕێککەوتنەکانی ئیبراهیم بۆ هەموو وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سوودبەخشن، چونکە ئاشتی دەهێنێت، ئاستەنگەکانی بەردەم یەکگرتنی هەرێمەکە لادەبات، هەروەها دەتوانێت گەشەی ئابووریی وڵاتانی عەرەبی خێراتر بکات کە پێویستیان بە تەکنەلۆژیا و وەبەرهێنان هەیە- بەتایبەت وڵاتانی عەرەبی (میسر، عێراق، سوریا) کە تاڕادەیەک هەژارن- بەهۆی گەشەی خێرای ئابوورییانەوە.
ئایا بەڕای ئێوە، ئامانجی نوێی ئەمریکا و ئیسرائیل ئێرانە؟ لە ئەگەرێکی وەهادا ئەنجامێکی چۆنچۆنی بۆ هەرێمەکە دەبێت؟
شکستی حەماس و حزبوڵا و ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد لە سوریا و ناچالاکبوونی ئێران و ئەو دانوستانانەی کە ڕاستەوخۆ لە نێوان ئەمریکا و ئێران لەسەر بەرنامەی ئەتۆمی ئێران سەریان هەڵداوە، کە ئەگەر سەرکەوتوو بێت دەتوانێت ببێتە هۆی هەڵگرتن یان سووککردنی سزاکانی سەر ئێران. ئێران ئەوە نیشان دەدات کە لە هەرێمی دەریای سپی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کشاوەتەوە و ئامادەیە سەرنجی لەسەر ئەو پێشکەوتنە ئابوورییە بێت کە لە سەردەمی شادا بەدەست هاتووە. بەڵام ئەمریکا و ئیسرائیلیش هەوڵی کەمکردنەوەی نفوزی ئێران لە عێراق دەدەن. بە ئەگەرێکی زۆرەوە ئێرانیش هەمان شت دەکات. بەڵام شایانی بیرهێنانەوەیە کە فارسەکان هەزاران ساڵە لەم بەشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەشێکی زۆری ڕۆژهەڵاتی ئەفریقادا هاتوون و دەچن. وە ئەمڕۆش هیچ شتێک ناتوانێت بیگەڕێنێتەوە بۆ سنوورەکانی خۆی. هەروەها مەحاڵە نفوزی کەلتووریی ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سنووردار بکرێت.
تورکیا لە هەرێمەکەدا خاوەن گرنگییەکی جیۆپۆلۆتیکە و لە شەڕی ڕۆژهەڵاتی ناویندا لە ناکۆکییەکانی ڕووسیا و ئەمریکا سود وەردەگرێت و لە هەرێمەکە هەژموونی عوسمانی نوێ بەڕێوەدەبات. ئێوە داهاتووی تورکیا چۆن دەبینن؟ ئایا تورکیا هێشتا وەک پێشتر وڵاتێکی گرنگە؟ بە پێی ئێوە تورکیا لە گۆڕانکارییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوین چی بە دەست دەهێنێت؟
ئەمریکا و ڕووسیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوین ڕووبەرووی یەک نابنەوە، بەڵام لە دۆخێکدا بتوانن پرسەکان بە پێی بەرژەوندی هاوبەشیان چارەسەریش بکەن، هاوکاری یەک ناکەن. دەتوانین سووریا وەک نمونەیەکی بەرچاو نیشان بدەین.
لێرەدا کارە هاوبەشەکانی ئەمریکا و ڕووسیا دەتوانێت ببێتە هۆی دەرچوونێکی ڕاستەقینەی دیموکراسی لە ڕژێمی ئەسەد و دامەزراندنی دیموکراسییەکی فراوان لە وڵاتەکە، لە بری دامەزراندنی حکومەتێکی ئیسلامی ڕادیکاڵ وەک تاڵیبانی ئەفغانستان.
تورکیا بەم دۆخەی ئێستاوە سەرچاوەی ئەوەی نییە ببێتە وڵاتێکی هەژموونگەرا لە ڕۆژهەڵاتی ناویندا. گەشەکردنی جددی مەحاڵە؛ نە سەرچاوە، نە بازاڕ، نە هێزی کار. ناتوانێت ڕکابەری وڵاتانی عەرەبی ڕۆژهەڵاتی ناوین (سەرچاوەی دارایی و مرۆیی بێکۆتایی) و ئیسرائیل (دارایی و تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو) بکات. تورکیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوین بە تەنهایە، لەبەر ئەمەش ئاسیای ناوین بە جیهانی تورکان پەیوەندیدار دەبێت، بەڵام ڕووسیا و ئێران ڕێگە بەمە نادەن.
گەلی کورد لە سەدەی ٢٠دا بێ ستاتۆ بوو، وڵاتەکەیان لە نێوان چوار دەوڵەتدا دابەشکرا. کورد وەک گەلێک کە زوڵملێکراو عەقڵیەتی دەوڵەت-نەتەوەیی لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی زلهێزە نێونەتەوەییەکان، لە هەر چوار بەشی کوردستاندا بۆ شکاندنی ستاتۆی ئێستا تێدەکۆشێت. لە ڕۆژئاوا، باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا سیستەمێکی دیموکراتیکییان بونیاتنا. ئایا ئەم تێکۆشانەی کوردان دەتوانێت ببێتە مۆدێلێک بۆ ڕووخاندنی ڕژێمە دەسپۆتیکەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوین؟ بە پێی سەرنجی ئێوە چ داهاتوویەک چاوەڕێی کوردان دەکات کە لە سەدەی بیستەمدا بێ ستاتۆ مانەوە؟
ڕاپەڕینی شێخ سەعید (١٩٢٥)، ڕاپەڕینی چیای ئارارات (١٩٣٠) و ڕاپەڕینی دێرسیم (١٩٣٧-١٩٣٨) کە کوردان بۆ پاراستنی ژیانی نەریتیان دەستیان پێکردبوو، بە شێوەیەکی دڕندانە سەرکوتکران. دوای کۆمەڵکوژی خوێناوی دەرسیم، دوژمنایەتی و ڕق و کینە بەرامبەر بە کورد زیادی کرد و ئەمە دەبێ بە جینۆساید لە دژی کورد هەژمار بکرێت. لە دوای کۆمەڵکووژییەکانی دێرسیم، دووژمنایەتی لە بەرانبەر کوردان زیادی کرد و دەبێت ئەمە وەک جینۆساید لە بەرانبەر کوردان هەڵسەنگێندرێت.
لە تورکیا ئەتاتورک پڕۆسەی توانەی لەسەر کوردان بەڕێوەبرد؛ زمانی دایک قەدەغە کرا، ناوی نوێ لە شوێن و بیناکان نرا. دەسەڵاتداری جەهەپە لە ساڵی ١٩٥٠ لە هەڵبژاردنی پەرلەمان شکستی هێنا و دەسەڵاتی لە دەستدا. لە ساڵانی ١٩٦٠ و ١٩٧٠ دا لە تورکیا ئاڵۆزییەکانی کۆمەڵگە زیادی کرد.
کودەتا سەربازییەکانی ساڵانی ١٩٦٠ و ١٩٧١ واپێشبینی دەکرا ئاگری تێکۆشانی سیاسی بکووژێنێتەوە، ئەنجامی نەگرت. کوردان هەوڵیاندا پارتی خۆیان بونیاتبنێن، بەڵام لە دوای ساڵانی ١٩٧٠دا مەحاڵ بوو ئەمە جێبەجێ بکرێت بە شێوەیەکی یاسایی.
دوای ئەوەی سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان کۆبوونەوەیەکی ڕێکخستنی ئەنجام دا، ناچاربوون بەرەو سووریا بە ڕێکەون، لە هەموو ڕۆژهەڵاتی ناوین چەندین پێكهاتەی ڕادیکاڵی تێدا هەیە. بڕیارەکانی بەڕێوەبەری پەکەکە لانیکەم گفتوگۆ و ئەنجامەکانیان، پێشبینی نەکراو بوون.
بەتایبەت لە دوای کودەتا سەربازییەکەی ساڵی ١٩٨٠ کە دەسەڵاتی بۆ سیاسەتمەداران گەڕاندەوە، هەموو شتێک باش بوو. سەرەتا بڕیاری ڕاپەڕین لە ساڵی ١٩٨٤ لەسەر خاکی تورکیا هەیە، نیازم ڕەخنەگرتن نییە لە بەڕێوەبەر پەکەکە. کاتێک ئاوڕێک لە دواوە دەدەینەوە، هەموو کەسێک ژیرە. هەڵبژاردنی ڕێگای ڕاست لەو کاتەدا ئاسان نەبوو.
ساڵانی تێکۆشانی قارەمانانە دەستی پێکرد، کە بێ گومان بەشدار بوو لە پەرەسەندنی هۆشیاری کورد. بەڵام هیچ شانسێک نەبوو کە گۆڕانکاری سیاسی ئەرێنی لە تورکیا ڕووبدات. کورد خۆی وەک نەتەوەیەکی سەربەخۆ و یەکگرتوو ناساند، بەڵام زیانێکی زۆریشی بەرکەوت. پرسی کورد لە تورکیا بە تەواوی قەدەغە کرا.
دوای ٢٠٠٢ گۆڕانکاری گەورە لە چالاکیەکانی پەکەکەدا هاتە ئاراوە؛ زۆرێک لە سیاسەتمەدارانی کورد پەنایان بردە بەر تێکۆشانی یاسایی بۆ مافەکانی کورد. هەروەها کورد لە ساڵی ٢٠١٥ سەلماندی کە لە کاتی پێویستدا دەتوانێت خۆی بپاریزێت. هەلومەرجی تورکیا زۆر سەخت بوو و ئێستاش هەروا: بۆ بەرژەوندی کوردان تێکۆشان و بوێری پێویستە.
ئەزمونی تێکۆشان بۆ مافەکانی کورد ئەوە دەردەخات کە هەوڵە سیاسی و یاساییەکان لە ڕاستیدا دەرەنجامی زۆر بەرچاوتر بەرهەم دەهێنن. بەڵام لە کاتێکدا ئەم تێکۆشانە ئامانجی ئەوەیە بگاتە ئامانجەکانی بە شێوەیەکی دروست؛ تێکۆشانی چەکداری لە هەلومەرجی نوێدا دەبێتە هۆی گۆشەگیرکردنی پارتێکی سیاسی، ڕێگریکردن لە تێکۆشانەکانی چالاکیی سیاسی، زیانی گەورە و لاوازبوونی ئەو و لاوازبوونی نەتەوەی کوردە.
ڕێبەر ئاپۆ لە بەرانبەر مۆدێرنیتەی سەرمایەداری مۆدێرنیتەی دیموکراتیکی پێشخست و لە شوێنی دەوڵەت نەتەوە، دەرفەتی نەتەوەی دیموکراتیک و خۆبەڕیوەبەری دیموکراتیکی وەک مۆدێل و لە مانایەکی گشتییدا کۆنفیدراڵیزمی ڕۆژهەڵاتی ناوینی دیموکراتیک چارەسەری پێشدەخات. پێشنیاری فەلسەفی و پێشنیاری چارەسەری ڕێبەر ئاپۆ چۆن دەبینن؟
ڕێبەری بەرخۆدانی گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان، سەرەرای ئەوەی چارەکە سەدەیەک زیاترە لە زیندانە، دەستی لە فکری چارەنووسی کوردان و ڕۆژهەڵاتی ناوین هەڵنەگرتووە. ناساندنی کۆنفیدراڵیزمی دیموکراتیک لەلایەن عەبدوڵا ئۆجالانەوە هەنگاوێکی گرنگە. کلیلی چارەسەری خۆبەڕێوەبەریی ڕاست ئەوەیە کە مرۆڤەکانی هەرێمەکە لە هەرێمە جیاوازەکان دەژین، لە کام نەتەوە، ئاین دەبن با ببن، پرسەکانیان بە ڕێزدارییەوە چارەسەر بکرێن، لەسەر ئەقڵ و بەرژەوندی هاوبەش بوەستن. ئەم گروپانە لە کۆنفیدراسیۆنی دیموکراتیک دەبن بە یەک. بێگومان دەیانەوێت فکری فیدراڵیزم پێشبکەوێت، سودی لێ وەربگرن و پێش هەموو شتێک گرژییەکانی نێوان کۆمەڵگەکان کەم دەبنەوە.
هیوادارین دەستپێشخەریی ئاشتەوایی تورک-کورد کە لە کارنامەی سیاسەتمەدارانی تورکیادایە، ئەمجارە سەرکەوتوو بێت و عەبدوڵا ئۆجالان دەرفەتی ئەوەی هەبێت جارێکی دیکە بزانێت چۆن کۆنفیدرالیزمی دیموکراتیک بە پراکتیک جێبەجێ دەکرێت. کاتی ئەوە هاتووە تورکیا ئەو دابەشبوونە لەمێژینە و ئازاربەخشەی کورد-تورک تێپەڕێنێت و بتوانێت لەسەر ئاستی کۆمەڵگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناویندا بمێنێتەوە. وە ئەمەش بەشدار دەبێت لە گەشەسەندنی دەستەجەمعی لە هەموو ڕۆژهەڵاتی ناویندا.
