هامسەرۆکو دەسەو ڕاوەبەری کەجەکەی جەمیل بایک جە بەشو دووەمو دیدارە تایبەتەکەیشەنە چنی ئاژانسو هەواڵو فوراتی (ANF)ی جە چوارچێوەو پرسو کوردی، ئێران، تورکیا و ئیسرائیلی و پێشئامایەکا ساڵەو ٢٠٢٤ جە وەرکەوتوو مېیامینینە ، هۆرسەنگنایش وست ڕووە.

بەشو دووەمو دیدارەکەو هامسەرۆکو دەسەو ڕاوەبەری کەجەکەی جەمیل بایکی پی جۆرەنە:

هامسەنگیە کۆن و تاریخییەکا جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە وڕنا و قەوارەکا هۆرشاناوە. هێزەکێ مۆدێرنیتو سەرمایەداری چ ئایندێوە پەی وەرکەوتوو دلێڕاسەی وێنا کەرا و چ پلانێوەش پەی دیزاینکەردەیش متینەرە؟ ئا هێزێ سەرمەشقایەتی وەرکەوتوو دلێڕاسەی تازەی مکەرا کامێنێ؟ چا ڕووە ئامانجو جەنگو ئیسرائیلی چنی حەماسی، حزبوڵا، ئێران و هێزەکا تەرێ چێرو کاریگەری ئاڎیشانە چێشا؟ ئا پەرەسانایە جە ٢٧و نۆۊەمبەری ئامۍ ئاراوە و بە وڕنای دەسەڵاتو ئەسەدی دمایش پنە ئاما، چگۆو ئا شرۆڤانە بۍ؟

جە سەرەتاو سەدەو ویسەمینە کاتێ وەرکەوتوو دلێڕاسەی شێوەش پنەبەخشیا، دووێ مەرامێ و پێشبینیش بێنێ، یوەمشا هۆرشانایۆ ئیمپراتۆریەتو عوسمانی و ئەرەمەزنارەو نەتەوە- دۆڵەتی یاگێوە. دووەمینیش ئەرەمەزنارەو نەتەوە دۆڵەتی جوون جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە پێ، کە دماتەر کەردشا بە هێزی سەرەکی جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە.  ئا دۆڵەتە دماتەر بە نامێ ئیسرائیلی ئەرەیاوییا، جە ئەساسەنە پڕۆژێوەن کە بەریتانیا وەڵێش وستەن. سەرو ئا بنەمێ دەسشا بە دیزاینکەردەیۆ وەرکەوتوو دلێڕاسەی کەردەن. بەڵام بڕێ گەشەکەردێ بێنێ کە پێشبینیشا نەکەردبێنێ و ئانەیچ پاسەش کەرد بڕی فاڕیێ سەرو بەرنامەکاشارە بەیانە. یۆ چا گەشەکەردەیە شۆڕشو ئۆکتۆبەرو روسیا بێ. کاتێ شۆڕشو ئۆکتۆبەر رووەشدا، جەنگو یوەمو جیهانی بەردەوام بێ و روسیا چنی بەریتانیای و فەرەنسای جەنگەنە بێ. بەڵام دماو ئامای ئاراو شۆڕشێ لێنین رووسیا جەنگەکەنە کیشیێوە. پەیمانو سایکس-پیکۆی مابەینو رووسیا-بەریتانیا وفەرەنسا، ئاشکرا کریا. بە ئاشکراکەردەو ئا پەیماننامەیە جەلایەن و لنینیۆ گرڏو جەهانی زاناش کە مەڵامەتو هۆرسەنگناو جەنگو یوەموجەهانی و ئامانجەکێش چێشێ بێنێ. جە ڕاو سایکس-پیکۆیۆ ئانە دیاری کریابێ کە وەرکەوتوو دلێڕاسەی بە چ جۆرێ دیزاین کریۆنە و مەنتیقەو چێرو دەسەڵاتو هێزەکا بە چ شێوێوە بۆنە. ئا پەیماننامە چا سۆنگێوە کە نیشانش دێ جەنگو یوەمو جەهانی جەنگی بێ سەرو باڵادەسبییەی جە وەرکەوتوو دلێڕاسەی گرنگا.

دماو کیشیایۆ روسیای بۆشایێ سازکریا. جمیەرەو کەمالیستی ئیسفادەش چا بۆشاییە هورگێرت. پێسە زانمێنە کاتو جەنگو رووسیاینە پەی ماوێوە تا بەدلیس مەنتیقێوەش داگیرکەردەبێ. جە کاتو کیشیایۆ رووسیای جە جەنگەکەنە ئا مەنتیقەیشە جیائاست کە ئەرەگیرش کەردەبێ. چاکە هێزە کوردییەکێ گلێرێ بیێ، یاوێ ئاستو بە ڕێکوزیا بییەی. جمیەرەو کەمالیستی ئانەش وینا و رووەش کەردە کوردەسان. چاوە هێزش بەدەسئارد. دووەم؛ چنی شۆڕشو ئۆکتۆبەری پەیوەندیش سازکەرد و پەشتیوانی ئاریشاش بەدەسئارد. پەشتیش بە هەردووکییشا بەس و کاریگەری سیاسی و سەروازی وێش زیاتەر کەرد. چا جەنگەنە سەرکەوت کە چنی یۆنانی ئەنجامشدا و جە ئاناتۆلینە باڵادەس بێ. جە کاتو شکستو یۆنانینە، پەیمانو سیڤەری جابەجێ نەکریا. وەرو ئانەی بەریتانیا بە پلانەکێشەرە جەبارەو وەرکەوتوو دلێڕاسەینە لواوە و بڕێ فارییاش کەرد و چنی جمیەرەو کەمالیستی پەیمانو لۆزانیش ئیمزا کەرد. پی جۆرە بە بەشداربییەی تورکیای دیزاینو وەرکەوتوو دلێڕاسەیش تەمام کەرد.

ئا کاتەی وەرکەوتوو دلێڕاسەی دیزاین کریێ دووێ ئەرکێ ئەساسیێ بە تورکیای دریێ. دەورو ئیسرائیلییشا پنەگێڵنا. جە ئەساسەنە تا ئیسرائیل ئەرەمەزیا و پەی ئانەی دماتەر بۆنە هێزی ئەساسی جە وەرکەوتوو دلێڕاسەی، ئا ئەرکەشا بە دۆڵەتو تورکی سپارد. پا جۆرە دۆڵەتو تورکی پێسەو مۆدێلو دۆڵەت نەتەوەی پلانەو دروستکەردەیش نریا. جە وەرکەوتوو دلێڕاسەی هەم پەی پارێزناو ئاسایشو ئیسرائیلی و هەمیچ پەی پارێزناو بەرژەوەندییەکا مۆدێرنیتی سەرمایەداری دەورش گێڵنا. ڕابەر ئاپۆ وەرو ئا مەڵامەتەیە ئەرەمەزنارەو دۆڵەتو تورکیش پێسەوپرۆتۆ-ئیسرائیل نامێ بەرۆ.دووەم ئەرکیش، تەوقدریا و ئاستەنگکەردەی سۆڤیەتی پێ جە پانیشتەنە. چا چوارچێوەنە دماتەر تورکیاشا بەرد دلێ ناتۆی. ئا پڕۆژەی هێزەکێ مۆدێرنیتەو سەرمایەداری پەرەیاشا پنەدا جە هەمان کاتەنە،بناغەو قڕکەردەو کورداش ساز کەرد. کوردشا پێسەو دوژمنی سەرەکی دۆڵەتو تورکی دیاریکەرد کە ئا دۆڵەتە سەرو بنەماو نەژادپەرستی و فاشیستی ئەرەمەزیابێرە.

دۆڵەتو تورکی ئا دوژمنایەتیەش گێرت وێ و بیی پا هێزەی زیاتەر جە گردی بە پاو پلانەکا مۆدێرنیتو سەرمایەداری جمۊوە و خزمەت بکەرۆ. ئا سوڕ و بازنە بە بێ ئانەی شێویۆ، جە قوڵایۆ جە کۆنۆ تا ئارۆ بەردەواما.

ئیسە جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە دیزانێوە تازە ئینا ئارانە. کاتێ وەرکەوتوو دلێڕاسەی سەرجەنۆ دیزاین کریۆوە، فۆڕمو نەتەوە-دۆڵەتیش ویەرنۆنە. بێگومان سەرجەنۆ دیزاینکەردەیۆ وەرکەوتوو دلێڕاسەی قۆناغێوە نییا کە ئارۆ دەسشپنەکەردەبۆ. چنی وڕناو ریال سوسیالیزمی کەوتەن وەروباسی. جەلێوەتەرۆ ئا قۆناغە فرە بە ئێشا. بێگومان بناغەکەش وەرکوتەو بەرژەوەندییەکان. هەم مابەینو هێزەکا مۆدێرنیتو سەرمایەدارینە وەرکەوتەو بەرژەوەندییەکا مێ ئاراوە، هەمیچ جە ئەساسەنە هێزە جەهانییەکێ و هێزە ستاتۆپارێزەکێ وەرەوڕو یەکتری باوە. ئینەیچ پاسە کەرۆ هەم پرۆسەکە درێژەش پنەدریۆ. و هەمیچ پێکدادانەکا ویەرنا. جە چوارچێوەو دیزاینو وەرکەوتوو دلێڕاسەینە یەکەم دەسوەردای جە عێراقەنە ئەنجامدریا و رژێمو بەعسو عێراقی وڕا. ڕابەر ئاپۆ واتش، بە کەوتەو سەدامی جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە نەتەوە-دۆڵەت وڕا. لواوەڵێ قسێ ڕابەر ئاپۆیشا پەشڕاس کەردۆ، دماتەریچ جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە رژێمەکێ نەتەوە-دۆڵەتیشا وڕنا یان بیێ میانکەو جەنگی. ئیسە ئا پرۆسە بەرەو وەڵێ ملۆ و بەردەواما. بێزە زانمێ چی دماییا جە سوریانە رژێمو بەعسی کە نوێنەرایەتی نەتەوە-دۆڵەتی کەرۆ، وڕنا.

جە چوارچێوەو دیزاینو وەرکەوتوو دلێڕاسەینە فۆرمو نەتەوە-دۆڵەتی ویەرنۆ و جیای ئانەی بە پاو بەرژەوەندییەکا سەرمایەو گەردونی و مۆدێلە وازەکێ وەڵێ وسا. جە سەرەتاو سەدەو ٢٠ەمینە و پەی ئانەی ئیمپراتۆرەکێ ئەڵمانیای، نەمسا و عوسمانی هۆرشاناوە فۆرمو نەتەوە دەوڵەتی بە پاو بەرژەونەدییەکا مۆدێرنیتو سەرمایەداری بێ. بەڵام ئیسە مۆدێرنیتو سەرمایەداری کە جە قۆناغو جەهانی بییەن، یاوان ئا ئاستەی کە زەرەر بەخشا. وەرو ئانەی جیاتی نەتەوە-دۆڵەتی گەرەکشانە پێکئامێ فیدڕاڵی کولانەتەر و نەرمتەر پەرەپنەدانە. پینەیچ گەرەکشانە سوڕو سەرمایەو گەردونی و قازانجەکەش پارێزنۆ. بێگومان پێسەو ئانەی جە ئەرەمەزنارەو نەتەوە-دۆڵەتی وەڵێوسیا، جە ویەرناو نەتەوە-دۆڵەتیشەنە، دیسان تووشو دابەشکەردەی و پەرت کەردەیشا کەرا پەی ئانەی بەراشا ڕاوە. سیاسەتو پەرت کەرەو و زاڵ بە، بەرکارترین رێبازو ئیمپریالیزمین.

ئانەی فرە چی پرۆسەیە نیگەرانا دۆڵەتو تورکین. ئینەیچ دووێ مەڵامەتێ ئەساسیش هەن. یوەم، وەڵێ گرڏ چێوێ وێش وینۆ، کاتێ جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە هامسەنگییەکێ چبەرو دەوڵەت-نەتەوەی سەرجەنۆ بونیاد نریاوە، ئارێ مەتاوا پێسەو وەڵێ قڕکەردەی سەرو کوردا بەراڕاوە. کورد جە هەرێمەکەنە بییەن بە خاوەنو هێزێوە کاریگەرو گرنگ. ئانەو دووەمیش، ئیسە پەی سەرجەنۆ دیزاینکەردەیۆ وەرکەوتوو دلێڕاسەی  ئەکتەری ئەساسی دریان بە ئیسرائیلی. وەڵتەرێ ئیسرائیل ئنە وەڵێ نەکەوت. جە ئیسەنە ئانەی ئینا وەڵێوە ئیسرائیلا. وە چنی ئیسرائیلی سعودییەی عەرەبی هەن. وەڵتەر دەور بە تورکیای دریێ، بەڵام جە ئیسەنە پاسە نییا. جە حەقەتینەنە دمای با دەوری ئاما کە دریێ بە تورکیای. بێگومان بەتەمامەتی نەوزیان چبەر، جە لایەن سیتەمی مەوزیۆ بەر. بەشێوێ تورکیا بەشدار جە پلانەکان کریۆ، یان پاسە وازۆ بەشداریش پنە کریۆ. بەڵام پێسەو وەڵتەری دەوری ئەساسی نمەدریۆ بە تورکیای. هەم نەبییەی سۆڤێتی، هەم بییەو ئیسرائیلی دمایش بە پەنەوازی تورکیای ئاردەن. جە ئیسەنە دۆڵەتو تورکی زیاتەر پێسەو هێزێوە بەکارمینە. بەتایبەت تەیب ئەردۆغان پێسەو داردەسێ بەکارمێنە. جە دۆخو سووریاینە دەورێ چا جۆرەیشا پنەدا و بەرکەوت کە تەیب ئەردۆغان ئی دەورەش گێڵنان. بێگومان دۆڵەتو تورکی گەرەکشا وێش پەی بەکارئاردەی پێشکەش کەرۆ، پی جۆرە دۆخو وێش بەهێز کەرۆ و سەرو ئی بنەمێ جە پرۆسەیی تازەنە ئامانجو ئانەیش هەن کە درێژە بە پلانو قڕکەردەو کوردا دۆنە. وەرو ئانەی ئامانجی ئەساسی دۆڵەتو تورکی قڕکەردەو کوردین. پەی ئینەی تاوۆنە دەسبەرداری گرڏ چێوێ بۆنە. هەروێش قورسی فرەش چەشتەن، هیچ سازش و پلانێوە نییا کە جابەجێش نەکەردەبۆ.

کاتێ کە ئیسرائیل جە پرۆسەی تازەنە دەورو ئەکتەری سەرەکیش هورگێرت، پەنەوازا ئا قەوارۍ کە ڕاگیری جە دەوری تازەو ئیسرائیلی مکەرا و هەڕەشێنێ جە ئاسایشەکەیش دلینە بریا. سەرەتا حەماس، دماتەر حیزبوڵا و جە دمایچەنە سەرو ئی بنەمێ سووریا کریا بە ئامانج و ئیتر هەڕەشێوە نییا پەی سەرو ئیسرائیلی. زانمێ جە پەشتەو ئی هێزاوە بەشێوێوە ئەساسی ئێران هەن. پۆکەی ئامانجو ئی پلانێ ئێرانا. وێش دیارا پلە بە پلە پەرە بە جەنگی مڎۆ ڕووەو ئێرانیرە. جە ئیسەنە باس چانەیە مکریۆ ئی شەپۆلێ پرۆوە پەی عێراقی. ئەر هامشێوەو سووریای جە عێراقیچەنە پێشئامێ جە دژو ئێرانی ڕووەبڎا، ئانە ئێران تووشو ئاستەنگی و زەحمەتی فرەی بۆنە.

دماو جەنگو یوەمو جەهانی کاتێ دیزاینو وەرکەوتو دلێڕاسەی کریا، چنی تورکیای دەورێ سەرەکیشا دا بە ئێرانی. جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە دیزاینێوە سەرو بنەماو تورکیای و ئێرانی وەڵێ وسیابێ. پۆکەی نزیکەو ٦٠ ساڵا پارێزگاری جە ڕژێمو شاو ئێرانی کریا. بەڵام جە ئەنجامەنە ڕژێمو شای  نەتاواش وێش گێرۆ و وڕا. چێگە بەدماوە بەبێ ئانەی چنی ڕژێمی گنۆ جەنگۆ، ناکۆکییەکێشا بڕێ نەرمێ کەردێوە و ڕێککەوتەی و چنەیاواینە کریا. ئێرانیش ئیسفادەش چنەیە هورگێرت و هەوڵشدا پێگەو وێش جە مەنتیقەکەنە بەهێزتەر کەرۆ. بەتایبەت دماو وڕاو ڕژێمو سەدام حوسێنی، پێگەو ویش بەهێزتەر کەرد. ساڵەو ٢٠١١شەنە ئیسفادەش جە دۆخو سووریای هورگیرت. پی جۆرە ئێران چبەرو ئا هێزا کە درووسشکەردێ کە جە بەرژەوەندیش جوڵیاوە. بەڵام جە ئیسەنە جە قۆناغو سەرجەنۆ دیزایکەردەیۆ وەرکەوتوو دلێڕاسەینە جە باربەردەو ئی پێگەو ئێرانی بییەن بە هەرمانەی سەرەکییە. چونکی تا ئا کاتەی ئێران ئا پێگەشە بۆنە ئیمکانو هیچ بنیادنییایی مەبۆنە جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە. هەرپۆکەی سەرەتا ئێران بە ئامانج گیرۆ. پنەش مشۆم ئانەی سەرەتا گەرەکشانە کەراش ئانەن چبەرۆ گورزە جە ئێرانی دانەو و زیاتەر ئێرانی لاواز بکەرا. ڕۆشن نییا دماو ئەنجامدای ئی بەشەی پلان و وەڵیکەوتەکا چنین ڕووە مرا و ئاخۆ دەسوەردای چنین جە وەراوەرشا گیریۆنەرەوەر یان نا، یا ئێران زاسشێ فرە مرۆ و پاو سیستەمی جوڵیۆوە. بەڵام چیوی ڕۆشن ئانەن ئێران جە پێگە بەهێزەکەیش وسیۆ. وێش بە تایبەت گورزەکێ سەرو حیزبوڵای و لاوازکەردەیش نیشانش مرۆ کە ئێران پێگە بەهێزەکەش جە دەسدان. هەرپاسە جە دەسدای سووریای پەی ئێرانی  خەسارەتێوە  ستراتیژییا.

ما بەینو ئی جەنگە گەرمانە کە جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە کریا و هەرمان کەردەی پەی بییەی بە خاوەن هێڵەی تازێ وزەی و سەرچەمەیش، چ جۆرە پەیوەندیێ هەن؟

بێگومان جەنگەکێ پەیوەندییێ فرەشا بە بەرژەوەندیی مادییۆ هەن. جە شارستانیەتو دۆڵەتپارێزینە حیچ پەیوەندییێ نییا پەیوەندیش بە ئامانجو مادیی و بەرژەوەندی مادییۆ نەبۆ. جە شارستانیەتو دۆڵەتپارێزینە گرڏ چێوێ مادین. پۆکەی ڕابەر ئاپۆ ئی شارستانێتییەیش بە 'شارستانێتو مادە' ی نامئ نیا. جە تاریخۆ تا ئیسە گرڏو جەنگەکا دەوڵەتپارێزی پەی ئامانجو مادی بییەن. مۆدێرنێتەو سەرمایەداری ئا سیستەمە شارستانییەن  فرەترین ئیسفادە و بەکاربەردەیش پەرە پنەدان. پۆکەی گۆرەترین جەنگەکێ تاریخی جە سەردەمو مۆدێرنێتو سەرمایەداریی ڕووەشادێنە. بە جەنگی یوەم و دووەمو جەهانیشۆ گرڏو جەنگەکا بەینو هێزەکا مۆدێرنێتی سەرمایەداری بە ئامانج بییەنێ بە خاوەن سەرچەمە و ڕاگا وزە دەسش پنەکەردەن. جە ماوەو تەمامو ١٥٠-٢٠٠ساڵینە وەرکەوتوو دلێڕاسەی میانکەو جەنگەکا بییەن، چونکی هەم سەرجەمەو وزەی و هەمیچ سەرو هێڵەو وزەی.

جە سیستەمو مۆدێرنێتی سەرمایەداریینە سەرچەمەکێ وزەی، بنیادنیای و متمانە بە هێڵەکا وزەی بییەن کێشەدارترین دۆخ. دەسەڵاتێک کە گەرەکش بیێ باڵادەس بۆنە، هەوڵ دێ بیێ خاوەنو سەرچەمە و هێڵەکا وزەی. ئینەیچ بییەن بەمەڵامەتوو سەرەکی جەنگەکا. ئی کێشێ تا ئیسە مەنێنێ و مەڵامەتوو جەنگەکا ئیسەیش چینەیۆ سەرچەمە گێرا.

بە کورتی، چنی وڕناو یۆبییەی سۆڤیەتی، دماو دمایی ئاردەی بە سیستەمو جەهانی بە دووێ جەمسەرێ، واوەی دابەشکەردەیۆ سەروەت و سامانو جەهانی یان کۆنترۆڵکەردەو پێسەو پرسو بنەڕەتی پەی جارێوە تەر وسیا ڕۆژەڤۆ. وێش ئی پرسێ گرد کاتێ ڕۆژڤ بێ،  چونکە حەرگیز چارەسەر نەکریان. هێزەکا مۆدێڕنیتو سەرمایەداری چی بارەۆ بە تەمامەتی نەیاوان بە کۆدەنگی. دماو دمای ئاردەی بە سیستەمو جەهانی دوو جەمسەری، گێڵای و کێبڕکێ پەی ڕای تازێ یان وزە زیاش کەردەن. فرە هێزێ پڕۆژی کولانێ و گۆرێشا پەرەپنەدێنێ، بەشێشا جابەجێکریێنێ. بەڵام ئا هێزەی کە ئیتر پڕۆژەش سەرو ئاسو گۆرەی و وەرفراو پەرەش پنەدریان چینا. چین پەیوەندییەکێش چنی فرەو جە زلهێزەکا پەرەش پنەدێنێ و پڕۆژەی هامبەشش پەرە پنەدان، پینەی هەوڵو چارەسەرکەردەی ئی کێشەیە مرۆ. ئیتر و واقیعیترین ئی پڕۆژا هێڵەو وزەو سەرنیشتی بێ کە چین و ئەوروپای پێوەرە بەسۆ، چانیشا وڵاتا هیندستانی و ئێران و ئاسیاو دلێڕاسەی. هەرپاسە پڕۆژەو چینو هێڵو دلێراسەی و هێڵو پانیشتیش بێ. بەڵام ئەمریکا تا ڕادێ ڕاگیریش چا پڕۆژە چینیانە کەرد. ڕووسیاش کێشا دلی جەنگو ئۆکرانیای و ڕاو سەرنیشتیش وستەرە. چی دماییا جە گلێرۆبییەی گروپو جی-٢٠ کە جە ئەیلوولو ٢٠٢٣ جە هیندستان لواڕاوە، پڕۆژەو ڕاو پانیشتیش بە نامی IMEC ئەرەیاوییا. ئی هێڵە وزە و بازرگانییە هێڵێوەن کە هیندستان و کەنداو و وەرکەوتوو دلێڕاسەی جە ڕاو قوبرسیۆ بە ئەوروپای بەسۆوە. ئیسە پێسئامێکێ وەرکەوتوو دلێڕاسەی پەی ئاسایشو ئی هێڵەی و پەی دلێبەردەی ئاستەنگییەکا وەردەمیشا. ئی جەنگە بیی بە مەڵامەتو وڕناو ڕژێمو بەعسی.

بەڵام تاومێ واچمێ کە سنووردار مەبۆ پینەی، یەرێ بوارێ کە کێشەدارێنێ پەی سیستەمەکەی کریانە ئامانج و جە دۆخو کێشەدارییەکەینە دوورێ وزیاوە.

پێگەو ئێرانی و تورکیای چی جەنگەنە بەردەواما مابەینو زلهێزە سەرمایەدارە جەهانی و دۆخو ئیسەو مەنتیقەی چێشا؟ ئیسە جەنگو دیزاینو تازەی چنین کاریگەری سەرو ئی دووە وڵاتەیە هەن و چ کاریگەریێ کەرا؟

جە دماو جەنگو یوەمی جەهانی، کاتێ کە وەرکەوتوو دلێڕاسەی دیزاین کریێ، تورکیا و ئێران پێسەو زلهێزێور سەرەکی پێناسە کریێ. تورکیا و ئێران جە تاریخەنە زلهێزو سەرەکی وەرکەوتوو دلێڕاسەی بێنێ. هەردوویشا سەرو پەشتو کوردی و کوردەسانی هەوڵشادان وێشا بنیات بنیا و بەهێزێ با. ئینجارە ئا ڕۆڵەش وینا کە پەیش پێسەو دۆڵەتە نەتەوەییە دژبەرەکا پێناسە کریابێ. هەردوویشا جارێوە تەر پەشتیشا بە کوردەسانی بەست، بەڵام ئینجارەشا پێسەو ئینکاری و سەروەرییێ تن مامەڵەشا کەرد. سەرو جینۆسایدو گەلو کوردی ڕێککەوتێ و بە بەشدارکەردەی عێراقی ئیدارێوە هامبەشا سەرو کوردەسانی ئەرەمەزنارە. بی جۆرە گرد وەختێ پرسو کوردییشا سەرکووت کەردەن.

چی پڕۆسەنە ئیسرائیل هەڵای جە قۆناغو ئەرەمەزنارەو پێکئاردەیشەنە بێ. ئایندەس نادیار بێ. ململانێ و جەنگو بەینو عەرەبی و جولەکەی فرە قووڵ بێ. ناسیۆنالیزمو عەرەبی و بەعس پەناشا بەردە پەی سۆڤیەتی و چین جەدژو ئیسرائیلی پێشڕەویش کەرد. شکستو ناسیۆنالیزمو عەرەبی و نازتەو کێشەو بییەی ئیسرائیلی جە ماوێوە درێژنە ڕووەشدا. زانمێنە یوەم گورز جە ناسیۆنالیزمو عەرەبی جە ساڵو ١٩٦٧ بە جەنگی شش ڕووە ڕووەشدا. ئی گورزێ دماتەر ڕوەشا دێنە. جە دماینە یاوا بە وڕناو ڕژێمو بەعسی. پەنەوازا ئانە ڕۆشن کریۆوە کە جمیەرەکێ ئیخوان-ئاینی جە لایەن ئەمریکا و ئینگلتەرای پەرەشا پنەدریان بە ئامانجو ماڕاو دەسەڵاتو ناسیۆنالیزمو عەرەبی.

جە ئیسەنە وەرکەوتوو دلێڕاسەی سەرجەنۆ دیزاین کریۆوە، دۆڵەت-نەتەوەکێ ئێرانی و تورکیای کە دووێ زلهێزی سەرەکی مەنتیقەکەینێ، ئینێ دۆخێوە سەختەنە. بەمەڵامەتو پێگەو ستاتۆپارێزییشا جە وەراوەرو زلهێزەکا سەرمایەداری جەهانی ئینێ ناکۆکیینە. هەرچنە زانمێ کە دۆخو ئیسەو ستاتۆو دۆلەت-نەتەوە نمەتاوا دژو بەرژەوەندییەکا سیستەمو سەرمایەو جەهانی مڏراوە، یان بە دەستێوەردای جیاواز دلێنە مشا یان وێشا فاڕا و بەپاو سیستمەکەی مامەڵە کەرا. پێسەو ئانەی سەرو سووریارە ئاما ستاتۆو دۆڵەت-نەتەوە نەتاواش وێش فاڕۆنە. نە سووریا تاواش ئی هەرمانێ کەرۆ و نە وستشا وەڵێش. چونکە ئینە پەنەوازیش بە دیموکراتیکبیەی هەن. ئینەیچ جە زیهنیەتو دۆلەت-نەتەوەینە فرە کەما. وەرو ئانەی پرۆسیوە دەسوەردای و هۆرشانایۆما ئینا وەڵێنە.

چنی دیزاین کەردەی تازە جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە، ئا دەورە سەرمەشقایەتیش وەڵتەر بە تورکیای و ئێرانی دابێ، ئیسە بە ئیسرائیلی و سعودیەی دریان. باجۆرە هێڵەو تازەو وزەی و بازرگانی دەس نیشانکریێنێ. هەرپاسە ڕێککەوتەی ئیبراهیمی چی چوارچێوەنە بە مەبەسو دمای ئاردەی بە ناکۆکی بەینو عەرەبی و جولەکەکا ئیمزا کریان. دمای ئاردەی بە ململانێ بەینو عەرەبی و ئیسرائیلی پەی وەرکەوتوو دلێڕاسەی فرە گرنگا. پۆکەی وەڵێ ئیسەی دەوری سەرەکی بە ئێرانی و تورکیای دریابێ. ئا وڵاتێ فرەترین ئیسفادەشا چا ململانێ و گرژیا هورگێرتەن، ئێران و تورکیا بیێنی. ئیسە ئینە نەمەنەن. کاتێک جەخت وسمێ سەرو ئی مەسەلێ، وینمێ ئێران و تورکیا فرە دەسو ئا فاڕیا نیگەرانێنێ. هەردوویشا دژو پرۆسەکەی مڏرێنێ. بەڵام ئی هەڵوێسە پێسەو دژایەتیکەردەی سیستەم و پەرەپنەدای بەدیلێوە جیاواز نییا. لێوەنە تەرسی و هەڕەشێ و کاردانەوێ نیشانە مرا، جە لێوەتەرۆ هەوەڵ مرا وێشا پارێزنا و ئەر تاوانە پێگەکەشا بەهێزتەر کەرا، ئەر نا حیچ نەبۆ هەوڵ مرا پێسەو وێشا قەبوڵ کریا. کاتێ جە ڕوانگەو ئێرانیۆ تەماشەش کەرمێ، کێشەو پارێزناو بییەو ڕژیمی ئینا ئارانە. ئەویشا تەرێ پەی نموونەی لوبنان، سوریا، عێراق، کارتشا ئینا دەسۆ. بەڵام چنی ئانەی کارتەکێ دەسیشا جەدەس مرا، بەڵام ئایندەو ڕژیمیش ئینا تەرسێنە. وەڵتەر بەشێوە جە کارتەکێ دەسیشا جەدەسدێنێ. دیار نییا سیستەمو مودێڕنیتو سەرمایەداری چنین مامەڵە چنی ئی کارتا کەرۆ، یان یۆ بە یۆ گرڏو کارتەکاشا چنە مزانۆ و ڕاسەوخۆ ملۆ وەڵێ. پاسە دیارا ئێران هەڵوێسو سازشی نیشانە مرۆ. بەڵام نمەزانیۆ هەڵوێسو ئەمریکا و بەریتانیا و ئیسرائیلی چێش بۆ چا بارۆ.

بەڵام کاتێ جە ڕوانگەو دۆڵەتو تورکیۆ تەماشەش کەرمێ تاومێنە واچمێ ئنەو ئێرانی وەرەوڕو قورسی و تەرسێ بییەنۆ. کێشەو دۆڵەتو تورکی جە ڕژێم و پارێزناو ڕژیمی ئنەو ئێرانی گۆرەتەر نییا. دۆڵەتو تورکی تاوۆنە هەم نەتەوەپەرەسی عەلمانی و هەم نەتەوە پەرەسی ئایینی پێوەرە کەڵک هورگێرۆ. دماو کودەتاکەو ١٢و ئەیلولو تورکیای، ئیتر نەتەوەپەرەسی عەلمانی یاگێ نەتەوەپەرەسی ئایینی گێرتەنۆ. هەرچنە ئینە پێسەو فاڕیاو ڕژێمی پێناسە کریۆ، بەڵام جە حەقیقەتەنە ئینە فاڕیاو ڕژێمی نییا.

جە عەقڵیەت و پێکئامێ دۆڵەت نەتەوە دۆڵەتو یۆگێرتەی قووڵبیەیۆ ڕووەشدا. هەرپاسە حیچ فاڕیایێ جە تورکیانە ڕووەش نەران. ئانەی دۆڵەتو تورکیش جەوەراوەرو ئا سیستەمەینە ئاستەنۆ، مەڵامەتێ دلینەی نییەنێ، بەڵکوم پێشئامێکی بەرینێ. ئینەیچ بەمەڵامەتو کێشەو کوردی سەرەش هوردن، تەرسەی سەرەکی دۆڵەتو تورکی کوردا. وەرو ئانەی عەقڵیەتێوە چانەش هەن کە دوژمنایەتی گەلو کوردی کەرۆ، چەمەڕاو ئانەین و گەرەکشا گرڏو پێشئامێکی و فاڕییا دەرەکییەکی پەی کۆمەڵکوژی گەلو کوردی بەکار بارۆنە. دژایەتی گرڏو ئا پێشئامایا کەرۆ کە جە چوارچێوەو داواکارییەکا وێشەنە نییەنێ. با بۆنۆ دەسەڵاتو تورکی فرە دوورا جە فاڕییای جۆرە فاڕییایێ کە بە مەرج ڕاگیری نەکەرۆ جە سیاسەتەکا کۆمکوژی گەلو کوردی پێشوازی کەرۆ، هەرپاسە ئینەیچ ڕا پانەیە مرۆ دۆڵەتو تورکی جەلایەن فرەو وڵاتی تەری بەکار بێنە. خاوەن کاراکتەرێ پاسە تنو و بێ پرەنسیپا.جە بارودۆخو ئیسەینە دۆڵەتو تورکیای ڕێک بی پێشئامایا وەرکەوتوو دلێراسەی نزیک بۆوە. واتە بە نیگەرانیی فرە جە پێشئاماکا وەرکەوتوو دلێڕاسەی نزیک بۆوە و دژو فارییاکا مردۆوە. تەنیا جە تەرسو ئانەی ڕەنگە گەلو کوردی جە پێشئاما تازەکا ئیسفادە کەرۆ و هیز، ئیرادە و پێگەو وێش بەدەس بارۆنە. سەرو ئی بنەمێ بە تنی دژایەتی فاڕییاکا کەرۆ. بەڵام کاتێ وینۆ فاڕییای ڕووەمرۆ، ئینجارە دژایەتی پلانەکاش کەرۆ و هێزو سەروازی، سیاسی و دیپلۆماسی وێش جە چوارچێوە بەرژەوەندییەکاسەنە بەکارمارۆنە. چی دماییا جە فاڕییاکا سوریاینە پێگێوە چانەش نیشانە دا. جە دۆسیەو سوریاینە دەمودەس پەشتیش جە ڕوسیای و ئێرانی کەرد کە هامپەیمانشا بۆ و بەشێوە بێ جە پلانەکا دژو ئەمریکای. جە هەمان کاتەنە، ڕێبازو پرسو سوریای جە ڕێبازو دۆڵەتو تورکی پەی سەرجەنۆ دیزانکەردەیۆ وەرکەوتوو دلێڕاسەی گرنگا.

هەڵوێس و دەورو ئەرەکۆشای ئازادیی کوردەسانی کە سەرو بنەماو چارەسەری نەتەوەو دێموکراتیکی کە دژوو ئی جەنگە بەرژەوەندییە ئەرەمەرزیا چێشا؟ تەرسەکێ سەرو کوردی و پێگەو کوردی و کوردەسانی جە پرۆسەو متەیراوەو وەرکۆتوو ميیامینی تازەینە چێشا؟

تاکە ڕێوە پەی ڕزگاربییەی جە قەیران و دۆڵەت نەتەوە جە وەرکەوتوو دلیڕاسەی، چارەسەرو نەتەوەی دێموکراتیکی و فۆرمو نەتەوەی دێموکراتیکن. نە مۆدێلەکێ دەسەڵاتو سەرمایەداری و نە دۆڵەت نەتەوە نمەتاوا کێشەکا چارەسەر بکەرا. جە دۆخو ئیسەینە دۆڵەت نەتەوە سەرچەمەو کێشەکان. کەواتە کەس چەمەڕاو حیچ چارەسەرێوە جە سیستەمو دۆڵەت نەتەوەی نمەکەرۆ. ئا مۆدێلا هێزەکا سەرمایەو جەهانی پەرە پنەمرا چارەسەرو کێشەکا وەرکەوتوو دلێڕاسەی مەکەرا ڕەنگە دەورێ گرنگ گێڵنا جە ویەرناو دۆڵەت نەتەوەینە، بەڵام نمەتاو بۆ بە چارەسەر. مۆدێلو دۆڵەت نەتەوەی وەڵتەر جەلایەن و سیستەمو سەرمایەدارییۆ وەڵی کەوت. ئیسە جە هەلومەرجو سەرمایەداری جەهانینە، دۆخێوە ناکۆک چنی بنیاتنەر دۆڵەت نەتەوە سەرش هوردان. مەڵامەتو ئینەی ئانەنیا کە بنیاتنیای دۆڵەت نەتەوە جە بەرژەوەندی جەهان و سەرمایەدارینە نییا. پۆکەی ئیتر گرنگیش نەمەنەن. بی جۆرە ئانەی چێنە پەنەوازا کریۆ پێسەو عەقڵییەتو ویەرناو دۆڵەت نەتەوەی نییا، بەڵکوم مەبەسش گەشەپنەدای سیستەمێوە سیاسی تازە بەپاو بەرژەوەندییەکا جەهان  سەرمایەداری. جە حەقیقەتەنە عەقڵییەتو تاک پەرەسی، مادی پەرەستی و چەوەسنا و دەسەڵاتداری دلێ دۆڵەت نەتەوەینە بەردەواما. هە ئینێ نەویەرا، چارەسەرو کێشەکا مەحاڵا. چی ڕووە ملەملانێو بەینە دۆخو ئیسەو دۆڵەت نەتەوە و هێزەکا جەهانی سەرمایەداری ئەنجامێوە ئەرێنی پەی گەلا بەرهەم نمارۆ و ڕەنگە بی ئەرەکۆشایە ئیسفادە کەرۆ، بەڵام حیچ چارەسەرێش مەبۆ. ئانەی چارەسەری گەشەیش پنە مرۆ ئەرەکۆسای ئازادی و دێموکراسی هێزە دێموکراتیکەکان، شۆڕشگێڵێ، ژەنی و گەلا. ئی چارەسەریە بە نەتەوەو دێموکراتیکی و کۆنفیدرالیزمو دێموکراتیکی ئەنجامێوە سەرکەوتوانەش بۆ.

کۆنفیدرالیزمو دیموکراتیکی پەی زینەکەردەیۆ و یۆوزتەی پێکئامە کۆمەڵایەتییەکا ڕاسترین چارەسەرا. کاتێ مرۆڤەکێ خاوەن ئایین و مەزهەب، نەتەوە و کلتووری جیاوازێنێ جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە، ئاکاتە هێزو کۆنفیدرالیزمو دیموکراتیکی و چەمکو نەتەوەو دیموکراتیکی یاواینەش خاستەرا.

ئیسە جەنگو جەهانی یەرەمی ئینا ئارانە. گرڏو ئا پشئامایا جە سەردەمو ئێمەنە ڕووەمرا جە چوارچێوەو جەنگی جەهانی یەرەمین. جەنگو جەهانی یەرەمی جە قەیرانەکا مۆدێرنیتو سەرمایەدارییۆ سەرچەمەش گێرتەن و لایەنەکی ئی جەنگەی هێزو مۆدێرنیتەو سەرمایەدارینێ. واتە جەنگێوە دلینەو جەهانی سەرمایەداریین. جەنگو بەینو هێزە هەژموونوازەکا، ملەملانێ و جەنگو بەینو هێزەکا جەهانی سەرمایەداریین. جە مابەینەنە جیاوازی ئایدیۆلۆژی نییا. گرڏشا سەرو ئایدۆلۆژیاو مۆدێرنیتەو سەرمایەداری ئەرەمەزیێنێ. چی سەردەمەو ئێمەنە ٢ ئایدۆلۆژیێ هەنێ، ئاریچ بریتین جە مۆدێرنیتو سەرمایەداری و مۆدێرنیتو دیموکراتیکی.

ئا لایەنێ جە چوارچێوەو جەنگو جەهانی یەرەمینە جەنگ کەرا، ئا هێزێنێ کە ئایدۆلۆژیاو مۆدێرنیتو سەرمایەداری پێک مارانە. ملەملانێ بەینیشا ملەملانێ بەرژەوەندییا. جە حەقیقەتەنە دژو گرڏو گلێرگەی و سروشتی جەنگ کەرا. ئارێ جەنگ کەرا پەی زاڵبییەی سەرو گلێرگەی و سروشتی. پۆکەی پێگەو هێزە شۆڕشگێڵی و دیموکراتیکەکا جیاوازیش هەن. هێڵو ئێمە هێڵو مۆدێرنیتو دیموکراتیکین. ئینە جیاوازییێ ئایدیۆلۆژییا. پۆکەی جە ڕووەو ئایدیۆلۆژییۆ هێڵو ئێمە هێڵی دووەما. ئێمە چنی ئا هێزا نیەنمێ کە پەی بەرژەوەندیی وێشا جەنگ کەرا و ئامانجشا زاڵبییەین سەرو گلێرگەی و سروشتی. ئەر بە کوڵی باسش کەرمێ، هێزە شۆڕشگێڵی و دیموکراتیکەکێ چنی ئی جەنگەیە نیەنێ. هامکات هێزو شۆڕشگێڵی و دیموکراتیک دژ بە هێزەکا مۆدێرنیتو سەرمایەداری ئەرەکۆشایێ ئایدیۆلۆژی، سیاسی و سەروازی بەراڕاوە.

مرۆڤ کاتێ ئینیشا پێناسە کەرۆ، پەنەوازا بە شێوێ یاواینە هێڵو ئەرەکۆشای ئایدیۆلۆژی و هێڵو چارەسەری سیاسی بەبنەما گێرۆ. جە ڕووەو ئایدیۆلۆژییۆ ئێمە نوێنەرایەتی هێڵو دووەمی کەرمێ. پێسە سەرۆ ڕۆشنم کەردۆ، جگە جا دووە هێڵە ئایدیۆلۆژییە حیچ ڕێوەنییا و هێڵێوە یەرەمو ئایدیۆلۆژیای بییەیش نییا. چنی ئانەی کاتێ دژ بە مۆدێرنیتو سەرمایەداری ئەرەکۆشایێ بەرمێ ڕاوە، سیاسەتێوە ئەڵتەرناتیڤی هامکاتە وەڵێ وسمێ.

ئەر جەخت وسمی سەرو بارودۆخو گەلو کوردی، جە سەردەمێنە کە گەلو کوردی ئینا بەینو بییەی و نەبیەینە و بە سەرمەشقایەتی جمیەرەکەیما ئەرەکۆشێوە گۆرە کەرمێ. جە ڕاو ئەرەکۆشایۆ وێش تازە کەردۆ، فارییایێ گۆرەش دەس پنەکەرد. هۆشیاری، ئیرادە و شوناسو نەتەوەییش بەدەسئارد. شۆڕشێوە ژیوایشۆ بەرپا کەرد. عەقڵیەتو نەتەوەو دیموکراتیکی سەرکەوتەیش بەدەسئاردەن و هەرپاسە زانستو وێپارێزنایش بەدەسئاردەن. چنی ئا پارادایمە تازەیەی کە ڕابەر ئاپۆ وەڵێ وسیا، ڕۆشن فکریێ تازە ڕووەشدا. سەرو بنەماو ‌هێڵو نەتەوە دیموکراتیکی، ئیکۆلۆژی و ئازادیی ژەنی وێش پەروەردە و بەڕیکوزتەی کەردەن. ئەر ئیسە واچمێ سیاسیترین و ڕێکوزیاترین و دینامیکترین هێزو وەرکەوتوو دلێڕاسەین، حەقیقەتەکە. بە دڵنیاییۆ ئێمە بە هیوا و دووروینایۆ چەم جە ئایندەی کەرمێ. پێسەو جمیەرەی جە گرد کاتێ بەهێزتەرێنمێ. بێگومان تەرسەی جددی ئینا سەرماوە. دۆڵەتو تورکی بکوشو و دیکتاتۆر، دەسبەردارو ئامانجو جینۆسایدو گەلەکەیما نەبییەن. جەلێوە نیگەرانو پێشئاما وەرکەوتوو دلێڕاسەین، لێوەتەریش دەرفەتەکی قۆزۆوە و هەرمانە و پلان پەی ناستەو و جینۆسایدو کورد منیۆرە. وینمێ چنین جە هەوڵو ئیسفادە کەردەین جا دۆخەی کەسوریانە ڕووەمرۆ، وینمی چنین پەی دلێبەردەی سیستەمو وەرنیشتی گرڏو هێزو سەروازی، سیاسی و دیپلۆماسی وێش کۆکەردەنۆ. تاکە ڕێوە پەی ناستەو ئا تەرسا مڏرامانێ سەرانسەریین کە سەرو بنەماو ستراتیژی جەنگو گەلو شۆڕشگێڵی وەڵێ کەوتەن. ڕاو سەرکەوتەی چاکەوە ویەرۆ. سەرو ئی بنەمێ ساڵەو ٢٠٢٥ بۆبە ساڵەو سەرکەوتەی پەی گەلەکەیما. گەلو کوردی نییا شۆنەو دەسەڵاتدارییۆ. چا وڵاتانە کە ئینا دلێشەنە، پەی ئازادی و یەکسانی و پەرەپنەدای بە پێوەرە ژیوای گەلا ئینا ئەرەکۆشاینە. هەرپاسە بەدڵنیاییۆ ئی ئەرەکۆشاو ڕەوا و دیموکراتیکەو گەلەکەیما سەرگنۆ.