وەڵیٛنە: 

فنەتیک و فنەلەجی دویٛ لەقیٛ زانستو زوانئەشناسای تیۆرینیٛ. فنەتیک: یانی هوٙروشکنای سەرو دەنگەکان جە سەرجەم زوانەکانو جهانینە.(دەنگئەشناسای)بەفارسی(اواشناسی ).
فنەلەجی- زانستو دەنگی: هوٙروشکنای سەرو دەنگەکان جە زوانێوە تایبەو دیاریکریانە، خاڵە جیاوازەکان دیاری مەکەروٙن، پیمانەشان مەکەروٙن چەنیو زوانێوی تەری، مەتاوی فنەلەجی بە "زانستو دەنگی""واج شناسی" نامیٛش بەری، بە یاردی فنەلەجیوە مەتاومیٛ خاڵیٛ هامبەشیٛ و خاڵیٛ جیاوازیٛو زوانیٛ جهانی بزانمیٛ.
زوانئەشناسەکیٛ دویٛ پەیلواییٛ جیاوازیٛشان هەنیٛ پەی هوٙروشکنای حەننەکانو زوانی، پیٛڕێشان مەواچان مەشوٙ جە بنەوانۆ وشکنای بکەرمیٛ، یانی جە دەنگەکانوە دەسپەنەبکەرمیٛ، ئیجا بلمیٛ پەی مۆرفیم و مرفۆلۆجی(دروسنای واتیٛ) دماو ئانەیچ پەی ڕستەسازی(سینتاکس)، پیٛڕەکەی تەرشان چەپەوانەوە مەواچان مەشوٙ بنەڕانە جە ڕستە سازیوە دەس بە وشکنای بکەرمیٛ، ئیجا واتسازی و دماجار فنەتیک و فنەلەجی، ئەر پی دوە پەیلوایە هەرمانە بکەرمیٛ، حەننو دەنگ ئەشناسای و دەنگسازیمان پەی بەرمەگنوٙن. نمەتاومیٛچ دەسبەرداریٛشان بیمیٛ، جە هەرکامیشاوە دەسپەنەبکەرمیٛ.
فرە پەنەوازەن کە بەڵەڎ و ئاشناو زانستو دەنگی و دەنگئەشناسای"دەنگسازی" و یاساکانو زانستو دەنگی و زوانو هەورامی ببیمیٛ، وەختو هوٙروشکناینە نمەتاومیٛ فنەتیکی جە فنەلەجی بڕمیٛرە چونکاتەی هەریوٙشان تەمامکەرو ئەوی تەریشانەن، دەمیٛو هەرمانە سەرو زانستێوەشان مەکەرمیٛ ناچاریٛنمیٛ بلمیٛ دلیٛ ئەوی تەریشان، پی جوٙرە هەنگەری مەتەمامنان.
دەنگئەشناسای زوانی هەورامینە{هەرکەی واتم زوانو هەورامی یانی زوانو گوٙرانی}، بڕیٛ پەیلواییٛ جیاوازیٛش چەنەنیٛ، تائیسەیچ نەتاوانمان ئی گیرواردەیە(گیروٙڎەیە) چارەسەر بکەرمیٛ، چوون هامویر و هامڕاییٛ نیەنمیٛ، ئینەچ بیەن بایسو پەیلوای جیاوازی و جوٙراو جوٙری سەرو بڕێ جە دەنگەکانو زوانی هەورامی و نەخش و هیٛماو(دەنگ، نویسە)کان.

لیٛژەی یوەم
 
فنەتیک Phonetics 
فنەتیک یام دەنگئەشناسای لەقێوەن جە زانستو زوانی، وشکنای زانستیانە سەرو دەنگەگانو زوانو ئانزانی بە گردینی مەکەروٙن، یانی سەرو حەننو جەهانی، یام(ئەوەوانای خاسیەتەکانو دەنگی سەرو حەننو گردو زوانەکان،  the general study of the characteristic of the speech sounds is called phonetics.
 فنەتیک یەریٛ ئەرکیٛ کریٛڵییٛ مەوینوٙن:
یوە: وەسفکەردەی: وەسفو چەنیەتی درکنای و واتەیو دەنگەکان، کرکەکان مەکەروٙن، هەرپاسە چەنی فاڕیانوە پەی گوٙشگیٛری؟
دویٛ: دەسەبەنڎی: دەسەبەنڎی کەردەیو دەنگەکانو زوانی بە پاو یاگیٛ واتەیشان(یاگیٛ درکنایشان)، شیٛوەو واتەیشان، سیفەتو دەنگەکان، جوٙرو دەنگەکان.
یەریٛ: ڕانویسو دەنگەکان: چەنی درکنیشان، ئەپاسە بنویسیشان.(هەرچنڎ ئی جوٙرە ڕانویسە چەپەوانەو فرێوە جەزوانەکانو جەهانین، چون ئاڎیٛ پیٛسنە نیەن، وەلێم زوانو هەورامی مەشوٙ ئەپیٛسنە بوٙنە).
فنەتیک زانستێوە وەروەڵاوەن، پەل و پوٙی فرەش چەنە مەبوٙوە، پیٛوەنش هەن چەنی زانستەکانی تەری، پەوکەی بڕەبەش کریان پەی چنڎ لزگان: 
یوە: فنەتیکی وەسفی: چوار پەلیٛش هەنیٛ: 
1. فنەتیکو درکنای:   Articulatory phonetics فنەتیکی ئەرکی: ئەوەوانای پەی ئانەی بزانی چەنی دەنگەکیٛ مەسازیانیٛ؟ سەرو سازنای و بەرهەمئاوردەی دەنگەکانو زوانی مەدووٙ، یاگیٛ درکنایشان و جوٙرو دەنگەکان دیاری مەکەروٙن، هەرپاسە ئا ئەندامان دەسنیشانیٛ مەکەروٙن کە بەشداری درکنایش مکەرانیٛ، پەوکای پەنەیچش مەواچان فنەتیکی فسیۆلۆجی . فنەتیکو درکنای بە کوٙنەتەرین و وەروەڵاوتەرین پەلو زانستو فنەتیکی مەنریوٙرە، چونکاتەی ویٛڕاس وشکنای سەرو هورسوڕیای و ژڵیٛویایو ئەندامانو درکنای مەکەروٙن، هەربە سەرنجدای مەکریوٙ جوڵەو ئەندامەکانو درکنای دیاری بکریوٙن، هەرپاسە مەتاوی سەرنجەو کەردەوەو هەناسەدای بڎەینەو چەنی بەشدارەن جە دروسنای دەنگەکان، بەرکەوتەن درکنای ئاسان وشکنایش(جوٙیای) سەرمەکریوٙن، چون وشکنەر ویٛش مەتاووٙ سەرنجەو درکنای دەنگەکان بڎوٙنە و هەست بە جیاوازیشان بکەروٙن. سەربارو ئاردەینەیو چنڎە دەسینێوە  کە مەتاوان وەسفو دەنگەکان بکەران، وەرپیٛکێوی ورد بوزان وەردەس.
2. فنەتیکی فیزیکی:” Physical Phonetics “Acoustic phonetics  ئی جوٙرە فنەتیکە باسو سیفەتە فیزیکیەکان و مادیەکانو دوای، پسەو دەنگی مەکەروٙنە وەختو ئەوەفاڕای دەنگی جە قسیٛکەریوە پەی گوٙشگیٛری،  یام شەپوٙلە دەنگەیەکیٛ جە هەوانە چەنی مەفاڕیانەوە.  باسو لەریای دەنگی و شەپوٙلەکانو دەنگی، بەرز و نزمی دەنگەکان مەکەروٙن، جە دویٛ لاییٛوە وشکنای مەکەرون، لایێ فیزیکی دەنگەکان، و لایێ فسیولۆجی، کە پەیوەندیش بە کەردەوەو ئەژنەویەیوە هەن، فنەتیکی فیزیکی بە پەلێوە جە فنەتیکو تاقیکەردەی مەنریوٙرە، کە سەرچەمەو دەنگ و ئەوەفاڕای و فراوانی لەریای شەپوٙلەکانو جوٙرو شەپوٙلەکانو دەنگی جوٙیای مەکەروٙن، جیاوازی فیزیکی"مادی" دەنگەکان دەسنیشان مەکەروٙن، جە بارو بەرزی ونزمی و پلە و جوٙریشاوە، هەرپاسە زرنگیای و پەرزنای باقەدەنگی"گورزە دەنگ" مەکەروٙن. فنەتیکی فیزیکی یون جە زانستە نەوەکان"تازە"، چون فرەتەر پەشتی مەبەسوٙ بە دەسینەی ئەلەکترۆنی  وەڵکەوتەی، وشکنەر مەتاووٙ پەشتی ببەسوٙ پی دەسینەیەو وەسفو دەنگەکان بکەروٙن بە تەشکیٛوە بابەتیانە، هەرپاسە زانشمەندیٛ زوانیچ پەشتی ببەسان پی دەسکاریە جە وشکنای زوانئەشناسینە.
3. فنەتیکو ئەژنەویەی(ئەژنەوتەی) :  Auditory phoneticsچەنی هەست بە دەنگەکانو دوای مەکەرمیٛ جە ڕاو گوشانوە؟ باسو ئەندامانو ئەژنەویەی و کەردەوەو ئەژنەویەی مەکەروٙن، چەنی دەنگیٛ هوٙرمەگیٛرمیٛ، یانی تەمامکەرو فنەتیکی فیزیکین، فنەتیکو ئەژنەوتەی بە تازەتەرین زانست مەنریورە چەمو زانستەکانی تەرو فنەتیکینە، وشکنای سەرو ئی پەلیە دویٛ لاییٛش هەنیٛ: لایێوە فسیولوجی: وشکنای مەکەروٙن سەرو چەنیەتی هەرمان و کارو ئەندامانو ئەژنەویەی. لایێوە دەروونی: باسو شوٙنەماو لەریای دەنگەکان مەکەروٙن سەرو ئەژنەویەی، چەنی هەستشان پەنە مەکەرمیٛ. پاسە بوٙ ئی دوە لاییٛ هەردوی مەلانە ویارەو زانستو توکاری "ئەشکاوای"Anatomy  و دەروون ئەشناسای Psychology. ڤندریسVandryes واتەنش ئەژنەویەی هیچ شوٙنەمایێوەش نیەن سەرو زانستو زوانیەو، کە پەیلواییٛوی نازانستین.
4. فنەتیکو دەسینەی:  Instrument Phoneticsباسو دەنگەکانو زوانی مەکەروٙن وەختیٛو دەسکاری"دەسینەی" ئەلەکترۆنی بەکار مەبەرمیٛ پەی دەسنیشانکەردەیو دەنگەکان.
دویٛ: فنەتیکی گردینی: General phonetics
 باس جە دەنگەکانو زوانی مەکەروٙن، چەنی جیائەوەکەردیو سیما جیاوازەکانو زوانی بەگردینی، بەبیٛ ئانەی بەسیوٙوە بەزوانێوی تایبەیوە.
یەریٛ: فنەتیکی تایبە: special phonetics
باسو دەنگەکانو زوانێوی تایبەی مەکەروٙن، چەپەوانەو فنەتیکی گردینیوە.
چوار: فنەتیکی بەرئاورد: comparative phonetics
باسو یوٙشیەی و جیاوازیەکانو دویٛ زوانان مەکەروٙن.
پەنج: فنەتیکو پیمانەی"معیار": contrastive phonetics 
 باس و وەسفو دەنگەکانو زوانێوی دیاریکریای مەکەروٙن، بە شیٛوەی نمونەیی نەک پیٛسە ئانەی خەڵک درکنوٙش. مەبەستش زوانی ستانداردەن.
شش: فنەتیکی تاریخی : historical phonetics  
 باسو گەشەی و فاڕیای دەنگەکان بەدریٛژایی تاریخ ڕوٙشن مەکەروٙوە.
حەوت: فنەتیکی ڕستەیی: sentactical phonetics
باسو بەکار ئاوردەیو دەنگەکانو زوانێوی مەکەروٙن دلیٛ ڕستەینە و واتیٛنە، نەک پیٛسە دەنگیٛوی تەنیای.
هەشت: فنەتیکی ڕووت:  
باسو دەنگەکانو زوانی مەکەروٙن، پیٛسە ئانەی چەنی ئەشناسیان، پەی ئەشناسنای تایبەمەندی فیزیکی و درکنایش، گوٙشش نیا جە گەشەی و فاڕیای و ئەرکی.
نوٙ: فنەتیکی لت"کەرتی": segmental phonetics 
 باسو کرکە بیٛگیرەکان(ڤاوڵەکان) و گیرهەنەکان(کەنسنەنت) مەکەروٙن. بەفارسی پەنەش مەواچان "اواهای زنجیری" یانی ئا کرکیٛ هەکە شوٙنەو هەنترینیرە پیٛسەو زەنجیری و زریٛ مەیانیٛ، هەننە، موٙرفیم  واتیٛ مەدروسنانیٛ. 
دە: فنەتیکی لتنەبیە: ناکەرتی suprasegmental phonetics 
 باسو فۆنیمەکان مەکەروٙن، پیٛسە "ئاوازە، فشار، مردای" کە رستەنە بەرمەگنوٙن. بەفارسی"زبر زەنجیری) یانی پیٛسەو زنجیرەی نمەیان شوٙنەو هەنترینیرە، بەلکوٙم بەرو کرکە بیٛگیرەکان و گیرهەنەکانوە یاگیٛ مەگیٛروٙن، سەرو واتیٛ و تەشکو ڕستەیوە نەخش و ویٛش بەرمەوزوٙنە، پیٛسەو ئاوازەی و مدرای و فشاری.
یانزە: فنەتیکی دەروونی: 
 باسو شونەما دەرونیەکان مەکەروٙن سەرو بەروستەی و واتەی، درکنای دەنگەکان.
دوانزە: فنەتیکو کەم و کوڵی واتەی: 
باسو کەم و کوڵی درکنای دەنگەکان مەکەروٙن لاو قسیٛکەریوە و چەنی چارسەرو ئی کەم و کوڵیە بکەرمیٛنە؟

د. ناجح گوڵپی.... ئی باسە دریٛژەش هەن... سەرچەمە: ڕازوانو هەورامی بەرگی یەرەم 2021