فەلسەفەو زەردەشتی؛ ڕوانگێوەن بە سەرکردایەتی زەردەشتی ئەرەمەرزیا، کتێبو 'ئاڤێستا'یش هەن، ئاوەزیەتۍ سەرو بنەماو کولتوورو دەگۍ-کشتوکاڵی زاڵا، ئېرو بەرەکەتی بەخشۊنە، ئاژەڵی بە ئەرزشۆ موینۆ و پېسە هەمڕێوە ۋێش موینۆش. چی ویروباوەڕە کۆمەڵایەتییەنە کە سەرکردایەتیە کۆمەڵایەتییەکەش جە لایەنو کەسایەتیەکەیۆ ڕاوەبەر مکریۆ کە پنەش وچیۆ ‘موغ، دژایەتیکەردەی چنی قوربانیدای مرۆڤی و ئاژەڵی، ڕاسگۆیی-درۆنەکەردەی، وەشەسیایی خاکی و مرۆڤی، تاک هامژینی، ژیۋایۍ ئارام. ئامادەیی، وەرگریکەردەی جە بەهاکا مرۆڤی تا دمایی و پاک ئاستەیۆ ڕۆحی جە تایبەتمەندییە بنەڕەتییە ژیۋاییەکانۍ. تایبەتمەندی پێکئامایۍ ویروباوەڕی سەرو بنەماو فاڕیای، و پا مەڵامەتۆ گەشەکەردەی کۆمەڵایەتی، سەرو لایەنی دژایەتی و ملەملانێ بەردەوامی جە چوارچێوەو بنەما دیالکتیکییەکا پېسە خاسەی و خراپەی، ڕۊشنایی و تاریکینە ئەرەمەرزیان. بەرکۊت زەردەشتییەت جە جوغرافیاو میدیاینە، کەلتوورێوە باوەڕی بەهێز بۍ، کە هامساو هێلینییەکا جە ۋەرکۊت و فارسەکا جە ۋەرنیشتەنە بۍ.
خاکو هۊرامانی کە گنۆ دلۍ زنجیرە کەشەکا زاگرۆسی، مکریۆ بەنامۍ سەر زەمینو ڕێوڕەسمە کولتوورییەکا کوردەواریۆ بەنامێش بکەرمۍ، جە نموونەو جەژنەکا پیرشالیاری و نەورۆزی...کە هێمێوەنۍ پەی بیەی ژیارێوە قەڎیمی جە ناوچەکەنە.
جە بارەو کەسایەتی پیرشالیاریوە مامۆسا جەلیلی عەباسی ماچۆ: ئی زاتە یۊبیەن جە سەرمەشقە ئایینیەکا و یاگەگیرو نوێنەرو ئەشوو زەردەشتی بیەن جە خاکو هۊرامانی پیرۆزینە و، خاوەنو کتێبو "مەعریفەت و پیری"بیەن. بڕۍ جە تاریخ نویسا پەیلوایشا چامنەن کاتێ حەزرەتو زەردەشتی، جە ناوچەو ئورمییەیۆ ڕووەش کەردێنە ناوچەو هۊرامانی، پیرشالیارش پېسە یاگەگیرو ۋێش دەسنیشانکەردەن. بیەو ئی بەیتەیە بەدرێژایی کتێبو مەعریفەت و پیری ئانەما پەی پەشت ڕاس مکەرۊوە کە پیرشالیار کەسایەتیێوە زەردەشتی بیەن. قۆناغەکۍ ئی مەڕاسیمیە جە حۊت خاڵا پێک مۍ کە ئینێنۍ:_
١. خەبەر.
٢. کۆتە کۆتە.
٣. کڵاو رۆچنە.
٤. قوربانی کەردەی.
٥. هۊرپڕای زیکر کەردەی.
٦. گلېرۊبیەی جە شۊنەماو پیرینە.
٧. تربێ و لوای پەی سەرو گڵکۆو پیری.
ژمارە حۊت چڼین کۆدۍ و ڕازێش جە وێش گرتێنۍ، هەر جە حەوتەوانەوە، تا بە حەفتەنی یارسانی، حۊت ڕووەو حەفتەی...
گۆشت جە واتەی پیرشالیاری بۆ هۆشت جە کیاستەی زانای سیمیار بۆ
باسکەردەی جە بارەو کەسایەتی پیریوە گېڵنۊماوە پەی قۆناغو بەرکۊتەی ئەفسانەکا. بەجۆرێوە مشۊم ئا هۆشیارییەما بۆنە کە چنی ۋېیەردەی وەختی و بەمەڵامەتو ئا فاڕیایا جە ڕوانگەو مرۆڤی، پەی بۆنە کۆمەڵایەتی و نەتەوەیی و باوڕییەکا، چنی گەشەکەردەی ئاستی مەعریفینە ڕووبەڕوو فاڕیای باوە، جە شێوەو شکڵ و ڕەنگی تەرەنە ۋێشا بەیان مکەرا. جە کاتێنە کاریگەری قۆناغی وەڵینیشا سەرۊ مەنۆ.
بەرکۊتەی پیرشالیاری جە یەرۍ هەزار ساڵۍ وەڵۍ زاینینە، جە دەگاو هۊرامانو تەختینە، گوایە هامژینیش چنی یۆ جە خوڎاو خولقنەرو ئاوەکا دەگاو هەجیجی بەنامۍ (کۆسۍ) کە دماتەر بیەن بە کۆسەو هەجیجی هامسەرگیریش کەردەن! پېسە ئاشکران کە ئاوی پېسە یۆ جە سەرەکیتەرین مەڵامەتەکا بەردەوامکەردەی ژیۋای چەمش چنە کریان، پېسە ڕابەر ئاپۆ ماچۆ مەڵامەتوو وەشبیەی شۊنەماو ئەرەنیشتەبیەکا جە دەورو سەرچەمە ئاوییەکارە پەی ئی مەڵامەتەیە گێڵۊوە. بیەی سەرچەمە ئاوییەکا ناوچەو هۊڕامانی جە وەردەمو دەگایەکانە و بەرەو ڕوو لوای مرۆڤەکا پېسە ئانەی ڕوو بە ڕووگێوە پیرۆزی بلا، ئا حەقەتینەما نیشانە مڎۆ کە پێگەو ژەنۍ تا بە ڕۆزگارو ئارۊیچما جە هۊرامانەنە میراتی چێشا! هەڵبەتە یاڎما نەشۆ کە ئاوازو سیاوچەمانەی پەی پیرۆزی یووەمین خوڎاوەندەو زاگرۆسی کە ئەنلیلە بیێنە وچیان، پۊکەی وەختۍ گۊش دارمۍ چی هونەرە پەڕ جە ئیستاتیکایە، چنی بە کۆتا یاوای هەر نیمە بەیتێوە، سیاچەمانە واچ بە گڵوۍ پەڕ جە ئەشقی و وەشەسیایۆ هانا پەی وەشەسیاکێش بەرۆ کە بە لەیل باسش چنە مکەرۆ!
پۊکەی وەختۍ بنکۆڵکاری پەی حەقەتینەو شێوە ژیۋای و بەرکۊتەی پیرشالیاری مکەرمۍ، زەحمەتی چا حەقەتینەنە نمەوینمۍ کە بزانمۍ چڼە کاریگەر بیەن بە فەلسەفەو زەردەشتی. چېرو کاریگەری کولتوورو ئەڎا خوڎاوەندێنە، موینمۍ کە چنی پێگەو ئاوۍ دلۍ گەلا و جوغرافیا جیاوازەکانە ئامادەیێوەش هەن، جە نموونەو ئەفسانەکا "بابولییەکا، کە ئاوی پېسە توخمی سەرەکی بەرکۊتەی مادەی موینیۆ. لاو فارسەکاوە ئاناهیتا پېسە خوڎاوەندەو ئاوۍ وینیان. حەرچی لاو سۆمەرییەکایچۆن ئەنکی جە کاتێنە پېسە خوڎاوەندو ئاوۍ و هزرو هونەرو سحری وینیان. لاو هیندییەکایچۆ باوڕیشا چامنەن کە گوایە زەمین سەرو شاناو چل "پیل"یۆ مردانو پیلەکێچ سەرو مازی کیسەڵێوە گۊرۍ ئاویۆ مردانو کیسەڵەکێچ سەرو مازی مارێوە کوبرایۆ مردان"! جە ئەسینای قەڎیمیچەنە نایاد هەمان فریشتەی بەحری بیەن. جە چینیچەنە ئاوەو بەحری و ڕووبارەکا جە هەڵسێوە پانکۆینە وەشۍ بیێنۍ! حورمەت گێرتەی ئوسترالییەکایچ جە ئاوۍ پەی پەرسشو خوڎاوەندە نگوگونگۍ گێڵۊوە!
جە هۊرامانیچەنە کە سەر زەمینو خوڎاوەندە ئەنلیلۍ بیەن، تا بەڕۆزگارو ئارۊیچ بەشێوە ۋەرچەم جە سەرچەمە ئاوییەکا، بەنامۍ ۋێشاوە مەنێنێوە. جە نموونەو "هانەو بێڵو پێ دەشتی کەشو کۆساڵانی، هانەو بڵی جە دەگاو هەجیجی، هانەو بێڵۆ شێتەی دەگاو پاڵنگانی..."
وەختێ هۊنیەری خامە ڕەنگین خوڎابەخش جە بارەو زەریفی پاڵنگانیوە ماچۆ:
وەشەن پاڵنگان جەژنەو نەورۆزیش بلمێ تەماشەو بێڵوەکاو حەوزیش...
بەهێزی ئی کولتوورە مێڵانەیە بەجۆرێ باڵکێش بیەن کە کەسایەتیێوە گۊرەی پېسە سان سەهاکی، جە چن کڵامێوەنە پی جۊرە گوزارشت جە خوڎاوەن بیەی ئاوۍ مکەرۆ گوایە گرڎو ژیۋای جە ئاوێوە سەرچەمەش گېرتەن و ماچۆ:
بابۆی سرشتەن، بایۆ سرشتەن ئەی یاران ئاوای بابۆی سرشتەن
ئی ئاوە پیما خاوەنکار ڕشتەن پەوکە ڕۆشنەن چوون وە وەرشتەن
هەرچڼە ئی کڵامە هەمان ماناو ڕوانگەو تاڵیسی فەیلەسوفی یۆنانیش جە ۋێشەنە بارکەردەن، هەمان سەرنجیج جە قورئانەنە ئاماژەش پنەکریان، "وجعلنا من الماء کل شیء حی"، ئی گرڎ سەرنجێما پەی ئانەی ئاردێوە کە مرۆڤو ئێمە هۆشیار بۆ پانەی کە چنی جە دماو هۊرشێونایۆ فیدراسیۆنو مادیوە لایەنی مادی و مەعنەویما تاڵان کریان. متاومۍ ئانەی واچمۍ کە فەلسەفەو زەردەشتی جە لایەنو یۆنانییەکاوە تاڵان کریان، فەلسەفەو زەردەشتی جە لایەنو یەهودییەکاوە بەتاڵان بریان، حەرچی کولتوورو زەردەشتیچا جە لایەنو فارسەکاوە تاڵان کریان! حەتا ئەفسانەو گلگامێشی و گېڵایش شۊنەو گیواوی نەمرینە، گێڵۊوە پەی ئی مەڕاسیمەو پیرشالیاری، پا مەعنۍ کۆم کە بە ماناو خوڎاو گیواوی مۍ جە ئافێستانە بە هوم نامێش ئامێنە!
ئی گیواوە جە شکڵو کۆم ساوینی کە جە ئیسەنە بە کۆمسای نامۍ بریۆ، گیواوەکە کویۆو چنی شۊتی وریانۆ، پېسە نیشاندای پنەزانای و سووپاس گوزاری پەی گېڵایۆ خوڎاو فیدابورگی جە جەهانی تاریکییوە پەی سەرو زەمینی، واوەی پێکئاوردەیۆ هامژیوای جە ما بەینو پیرشالیاری و کۆسێی خوڎاوەندەو ئاوەکا هەجیجینە. داخەم نمەشۆ حەرچڼە ئارۊنە چڼین شێونایۍ سەرو ئی مەراسیمەو ناوچەو هۊرامانی، وەش بیەن بە مەبەسو ئایدۆلۆژی و ڕامیاری بەڵام، وەشبەختانە مەردمو هۊرامانی تا بە ئارۊیچ گرنگی بە زیڼە ئاستەیۆ مڎا جە سەرەتاو فەسڵو وەهارینە چنی جەژنەو نەورۆزی.