خاڵبەندی یام خیٛڵبەندی Punctuation: کوٙمەڵێو نەخشیٛ، نیشانیٛنیٛ، هەکە جوانیی و زەریفیی بە تەشکو نویستەی مڎانیٛ، هەرپاسە نمازا بوان هەست بە بیٛزاری بکەروٙ وەختو  ئەوەواناینە، ئی نەخشیٛ وانایوەو نویستەی ڕوٙشنتەرو ئاسانتەر مەکەرانیٛ، بەستەیەو نەبەستەیەو واتەکان مەوزوٙ وەرەچەم، ئی نیشانیٛ نویسا منیوشارە بەپاو پەنەوازو تێکستەکەی، ڕووەو مانایوە، بە نیاز و ڕیٛکوستەی و ڕوٙشنکەردیوە تیٛکەڵو پیٛکەڵ نەبیەی. یام خاڵبەندی  بەشێن جە زوانو نویستەی، کە جە بڕێ نیشانیٛ، هیٛمای سازیان، یام بڕێ یاسێنیٛ(ڕووڵRule) یام پیمانیٛنیٛ، کە نویستەی ڕیٛک و پیٛک مەکەرانیٛ، نیشانیٛ دەورو پەشتو واتەکانەنە منریارە، یام دماو ڕستەکانوە. ئامانجو خاڵبەندی ئانەن کە مەبەست و نیازو نویستەی خاستەر ڕوٙشن مەکەروٙوە، پی جوٙرە کوٙمەکو نویسای مەکەروٙ تا ئامانجەکەیش پەڕ بپیٛکوٙ، هەم پاسەیچ مەکەروٙ بە وانیاری،کە نویستەکەش خاس بوانوٙوە، هەردوی بارێنە نویسا کەلکمەندەن. وەلێم نویستەی بیٛ خاڵبەندی یام خاڵبەندی خراپ، سەرە مەشیٛونوٙ ئەو وانیاری، پیٛسەیچ زیانش هەن پەی نویسای، هەناسە سەرد و ڕەنج ئاوبەردە مەبوٙنە.
هەرنویستێو ئەوەجەش بەخاڵبەندی هەن، نویستەی ئەکادیمی، یام نوسیتەو یاونەرەکان، میدیاکان، ڕوٙنامە و کتیٛب و دام و دەزگای دەوڵەتی، چون خاڵبەندی خاسیەتێن کە زوانو نویستەینە  written language هەن، جیاش مەکەروٙوە جە زوانی وچیای spoken language ، وەختو دواینە، قسیٛکەردەینە کەلک هوٙرمەگیٛرمیٛ جە بڕێ ئامڕازانو دەنگی، ئاماژەو هیٛما و جمای، زوانو ئاماژەی، زوانو جەستەی وەختو قسیٛ کەردەینە کەلکش چەنە هوٙر مەگیٛرمیٛ تا مەبەست و نیاز و دڵیمان بیاونمیٛ بە وەردەنگی و گوٙشگیٛری، پەی نمونەی دەنگمان بەرز مەکەرمیٛ، یام نزمش مەکەرمێ تا مەبەستێ تایبەت بیاونوٙنە، یام ئاوازەو پرسیاریٛ و سەرسامیش مڎەیمیٛ پەنە تا گوٙشگیر بزانوٙ کە من پەرسەم کەردیٛنە یام سەرسام بیەنان، یام دەسێ مەجوڵنی، تەماشەو ئیلاو ئەولای مەکەری، هەناسێوە مدەی، کەمیە وچانی مدەی. وەلێم پەی نویستەی مەشوٙ کەلک جە خاڵبەندی هوٙربگیٛریٛێ چون بوان نیەن لاو ئێمەنە، تا بزانوٙ دەنگما بەرز بیەن یام سوزما بیەن یام پەرسەما کەردیٛنە، یام کوچێ مدرانان، ئینە مەشوٙ جە ڕاو خاڵبەندیوە ببوٙنە تا هەست و سوٙزو ئاوازەو قسەکامان بنویسمیٛ، پەی نمونەی ڕستە جە واتیٛو یان چندە واتێ مەدروسیوٙنە، مەشوٙ خاڵە دمایشۆ بنیەیمیٛرە، یام دویٛ خاڵیٛ سەرو یوٙیوە ماناو وریتی مەبەخشوٙ، هەورامان وریتین جە: دەگاو سەروپیری و کەمڵای و ڕوەوەریٛ و وەیسیای.
زوانو نویستەی پیٛسەن زوانو موسیکی، کاتێ موزیک بیٛ تون tone بوٙنە، هیچ چەشێوەش نیەن چەنە، نویستەیچ ئەگەر بیٛ خاڵبەندی بوٙ هیچ چەشەش چەنە نمەگیٛری، تاقەتت نیەن بوانیشەو. 
زوانو نویستەی فرەئاڵوٙزتەرەن جە زوانو قسیٛکەردەی، چون وەختو قسیٛکەردەینە دەرەتانمان نیەن تا بمدرمیٛ و  ویریٛ بکەرمیٛ ڕستیٛ جوانیٛ و دریٛژیٛ و پەڕماناییٛ بواچمیٛ تەنیا متاومیٛ ڕستیٛ کوڵیٛ سادیٛ و دەسەواتیٛ سادیٛ بواچمیٛنە. وەلێم کاتو نویستەینە دەرەتانما هەن کە بمدرمیٛ و ویریٛ بکەرمیٛوە و ڕستەی درێژ و پەرەگرافی مانادار و نمونەدار بواچمیٛنە، ئەگەر ئی نویستە بەخاڵبەندی پەڕچن نە کریوٙ، وانا، بوان خاس سەرەش چەنە بەرنمەکەروٙ، وەلێم ئەگەر خاڵبەندیت پەی کەرد، ئاسان و جوان مەیوٙ وەرەچەمانت و هازیت هەنە بوانیشەو.
خاڵبەندی زوانەکانە کەمێ جیاوازەن، هەر زوانێ تایبە مەندی ویٛش هەنش، چون ساخت و ڕستەی و سەرسامی و پەرسیٛ و ئاوازە جیاوازەنە، وەرو ئانەی خاڵبەندیێ یوگیر نیەن پەی گردو زوانەکانو جەهانی، مەکریوٙ گرد زوانێ خاڵبەندی تایبە بەویٛش ببوٙنە، وەلێم بڕێ نیشانیٛ هەنیٛ کە متاومیٛ بە هامبەش بەکارشان باوەرمیٛ جە نویستەینە.
نیشانیٛ خاڵبەندی چیٛشیٛنیٛ و کەینە منریانرە؟
چی بارەوە دویٛ پەیلواییٛ هەنیٛ، یوٙشا ئانەن ئینا چیٛرو کاریگەری زوانو دواینە، قسیٛکەردەینە، یانی خاڵبەندی پاسە ئەژمار مەکەروٙ کە نیشانیٛ خاڵبەندی جیاتی مدرای و هەناسەدای و وچانیٛ کوڵیٛ و دریٛژی  وەختو قسیٛکەردەینە بەکار مەیانیٛ، یام منریارە، پەی نمونەی کاتێ وچانیٛ کوڵە مدەیمیٛ یام هەناسێ هورمەکیٛشمیٛ وەختو قسیٛ کەردینە، جیاتی ئانەی(کوٙما، فاریزە)منیەمیرە، ئەگەر وچانەکیٛ کەمێ دریٛژە بیە یانی خاڵە منیەیمیٛرە، ئەپی جۆرە پەی نیشاناکەنی تەریچ.
ئی پەیلوایە کوٙنەن، ئیسە زەمانو مۆدێرنەینە(نەوەینە، تازەینە) زوانە تازەکانە، یام هەمیشە گەشەساناکانەنە  وەرەچەم نمەگیریوٙ، پیٛسەو ئینگلیزی، چون مەواچوٙ گردکەس پیٛسەو یوٙی نمەوانوٙوە، یانی کەسێ تا کەسێ تەشکو وانایشان جیاوازەن، یانی نویسا و وەنیار پیٛسەو یوٙی نمەنویسان و پیٛسەو یویچ نمەواناوە، یاگیٛ وچانیٛشان جیاوز بەرمشوٙ، چون هنی چامنە هەن هەناسەش، بینیش فریٛنە، تواناو هەناسەدایش و بین واردەیش فرەتەرەن چە ئەویتەری. دووەمشا ئانەن کە وەنیار فرەوکاتی بەدەنگی نزم، نتم موانوٙوە، یانی جیاوزەن جە ئانیشا بەدەنگی بەرز موانانوە، یانی وچانی و مدرای جیاوز بەرمەشوٙ. یەرمشا ئانەن کە نمەزانمیٛ نویسا یام وەنیار کاتێ منویسان چندە وچانی مدانیٛ، یام وەختو وانایوەنە چندە و چکوٙنە وچانی و مەمدران. نیەنیٛ لاو ئیٛمە تا بزانمیٛ، یام نیەنیٛ لاو یوٙترینینە تا بزانمیٛ.
پاسە بوٙ مدرای و وچانی و هەناسە هورکیٛشتەی ڕەنگ و روخسارواڕیای و هورشیەی، خاو بیەیوە وەختو قسیٛکەردینە، وەختو دواینە، ئینە تایبەنیٛ بە زوانو قسیٛکەردەی(زوانی وچیا)، نمەسەلەمیان ملو زوانو نویستەیرە، کە خاڵبەندی بەشێوەن جە زوانو نویستەی، یانی خاڵبەندی بەشێن جە زوانو نویستەی، وچانی ومداری و... ئانیٛ تەریٛ هنیٛ زوانو دواینیٛ، جیاوزیٛنیٛ جە خاڵبەندی. ئەگەر پیمانەو زوانی وچیای، قسیٛکەرەی بسەلەمنمیٛ ملو زوانو نویستەیرە، هەڵێوی فرە گەورەن، ڕەنگا تائیسە پاسە کریابوٙ، وەلێم چێولای نمەبوٙ زوانو دوای بکەرمیٛ بە پیمانە پەی خاڵبەندی، مەشوٙ پیمانەکەیمان سەرو زوانو نویستەیرە بسەلەمنمیٛ و بچەسپنمیٛش. پەی نمونەی ئەگەر تەماشەو نویستەکانو بڕێ هامڕایانمان بکەرمیٛ مەوینمیٛ هەریوٙشان یاگیٛونە خاڵبەندی، کوٙما، خاڵە... مەنیوٙرە، ئینە سەرگەردانین، مەشوٙ هەوڵیٛ بڎەیمیٛ نویستەینە خاڵبەندی یوگیر وەرەچەم بگیٛرمیٛ. ئەگەر سەرنجە بدەیمیٛ مەوینمیٛ زوانو ئینگلیزی خاڵبەندیێ یوگیرشان نیانرە پەی ویٛشان، ئینە چەنی کریان؟ هەڵبەت گردما مزانمیٛ زوانو ئینگلیزی خوتانو دەسەڵاتین، هەزاران دکترێ زوانئەشناسیٛ و هەزاران دەزگێ هەنیٛ خزمەتشنە، کاری سەرەمڕەشان کەردەن پەوکای پاسەش سەرئامان، وەلێم ئێمە هەڵای ئینایمیٛ بنەڕاوە، سەرەتاو ڕێوە خوا مزانوٙ بە کوٙگە میاومیٛ، جارێ نویستەیمان گیروٙدەیش چەنەن، ئیجا بوٙ دیارو خاڵبەندی!!
خاڵبەندی پەی زوانو نویستەی کە بەشێن جەویٛش، مەشوٙ بەپاو نویستەی، ڕستەی، پەرەگرافی ڕازوانی، گرامەری بنریوٙرە، یانی هەرکاتیٛ ڕستێوی مانادار تەمامیا مەشوٙ خاڵەش پەی بنیەیرە دماو ڕستەکەیوە، نەک وەختو دواینە، وچانی یام بمدری و بواچی ئینە خاڵەش گەرەکەنە پەیش بنیەرە. یانی مەشوٙ توخمیٛ، مادیٛ ڕازوانیما ببان، مانادار بوٙنە ماناکیٛش تەمامەو کوٙتایش ئامابوٙ ئیجا خاڵەش پەی منیەیمیٛرە. ئینە پەی خاڵیٛ و کوٙمای کە فرەتەرین بەکار ئاوردەیشان هەن، هەمتەر مەشوٙ هاگاداریٛ نیشانە، هیٛماکانی تەریچ بیمیٛ کە وەختو نویستەینە ئەوەجەما پەنە بانیٛ. پەی فیٛشتەر ئاشنا بیەی بە زوان و فەرهەگو گوٙرانی و هەورامانی سەردایو پایگاو هەورامان نێتی بکەردیٛ.

نویسا: د. ناجح گوڵپی. مسیارو زوانو ئینگلیزی، زانگاو هەڵەنجەی، ویٛرەگانە، تیلەو دوویٛ