وەڵېنە...    

وەنەری ئازیز ، لاپەڕەکۍ وەردەسیت چن سەرنجێ وېمەنۍ  سەروو دیوانە شېعرەو ( نالی ) و وینگاو‌ وېچم پەی کەسایەتی نالی, یاوانەو من پەی شېعرەکان و ( نالی ) پېوەسەن بە خودو وېمەوە ، تا چن تاوانم دیمو دلۍ شېعرەکان و نالی بوین و ، تا چن تاوابۊم  دوور جە گیانی دەمارگیری و ناوچەیی ڕەخنەو تالېقەی بنیاڎنەرە گېروەنە دیمە ناڕۊشنەکاو شېعرەکاش ، شمەی وەنەر سەنگ و مەحەکیندۍ  پەی ڕاسی یام  پۊختەکەردەی یاوانەکام.

نویستەی و ئامادەکەردەی/ ئەسعەد ڕەشید

بەشو یوەمی

نالی ماچۊ:

 موژەت قولاپییە هەم تیرو هەم شیر 
برۆت میحرابیە هەم تاق و هەم جووت

 بەیتە  شېعرێنە پەی بە تەوانایی ( نالی ) بە نمونە  ماراشۆن  ، ئیتر یاوانەو وېشانە ، بەڵام من ئەپېسە مەیاوۊشەنە : برژانگېت هەم تیرەنۍ و هەم شیرەنۍ ، بروېچت هەم تاقېنۍ و هەم جۊتۍ ( دوۍ ) ، تاق یانی میحراب ، هەم یانی تاک ( یەک ) ، بەیتەکۍ زیاتەر مەتەڵ ئامېزەنە تا بەهرەی شېعریە .
وەخت و دەسکەردەی بە وانایۆ نویستەکام ڕەنگە توشو چن گرفتێ بیدۍ جە شېوەو نویستەکەی ، چونکم من بە ئەلفابېتی هۆرامی تازە نویستەنم کە تەختەکرېڵ و کاک  ( ئاکۊ مارانی) م بەکارئاردەن  . پەی  وەرچەم ڕۊشنی چن زانیاریتان پەی  وزو ڕووەو بە ئۊمېدو کارئاسانی .

پیتەکانو ( ۆ ... ۊ ) جیاوازېنۍ 
ۆ : شارۆ [ زەڕەکەی شارۆ ... وەزەکا شارۆ ] 
ۊ : شارۊ [ وەزی شارۊ کەرو ... شۊتەکەی وەروۆ ] 
پیتەکانو ( ێ ... ۍ ، ې ) جیاوازېنۍ 
ێ : [ ملمێ پەی یانەی ... بەیدێ پەی هەواری ]
 ۍ ، ې : [ ملمۍ پەی یانەی ... گېتە مەژگۍ وەرمۍ .. ]
 پیتەکانو ( د .. ڎ ) جیاوازېنۍ
 د : [ دېدۍ ... دار .. دوودەری ] 
ڎ : [ دېڎۍ .. داڎ و بېداڎ ... دیڎە ] 
پیتەکانو ( ن .. ڼ ) جیاوازېنۍ 
ن : [ ئانە ... ئانە ئاویەرەن ] 
ڼ : [ ئاڼڎە .... ئاڼڎە مەنیشەرە ]
مەدرەسەو ئەدەب و شېعرەو ( بابان )ی دمایین مەدرەسەو شېعرۍ کوردیۍ کە دماو مەدرەسە شېعریەکان و ( هۆرامی ) و مەدرەسەو ( کرمانجی سەرین ) ئامان وجود . مەدرەسەو شېعرۆ بابانی تەمەنش مەگېڵۊوە پەی وەڵۍ دوۍ سەدا چێوەڵتەری . دەسەڵات و بابانیەکان بە فاڕایۆ میانو دەسەڵاتیشان پەی ناوچۆ سلېمانی و شارەزووری و وەراوەریېشان چەنی دەسەڵات و ئەردەڵانیەکان ، بناغەو مەدرەسێ ئەدەبی تازەش چەنە جە ئەڎێ بی ، مەدرەسەو شېعرەو بابانی زادەو دەسەڵات و ناوچەیی بابانەکان کە هیچ وەڵینێوە شېعری و ئەدەبیشان نەبیەن .
 وەختێنە نامۍ مەدرەسەو ئەدەب و بابانی مژنەومۍ یەکسەر نامۍ ( نالی ) گنۊ ئاوەزما . یەرە کوچکەو بابانی ( نالی .. سالم ... کوردی ) بنیاڎنەرۍ مەدرەسە  ئەدەبیەکەینۍ و  دلېشانە ( نالی ) سەنگ و قورسایێ جیاوازش هەن .
 ژیوای نالی و هەم زەمەن و شېعر نویستێش هەڵای گمەن و نادیارەن ، فرەش سەر نویسیان ، بەڵام هیچش یاگۍ  بڕوایی و یەقینی نیەن . دیوان و شېعرەو نالی کە زیاتەر جە حۆت سەڎ پەلان ( لاپەڕۍ ) بە شیکەردەیۆو مانادایۆ . کە پۊختەو تەمامو دەسنویسەکاو شېعرەکاو نالین .
بە مەڵامەت و تازەیی مەدرەسەو بابانی و نەبیەی هیچ  وەڵینێوە ئەدەبی نویسیا ئەپا زوانە ناوچەییە و دماتەر یاگەدەسو ( نالی ) دلېشەنە ، نالی پېسە حەزرەتێ ئەشناسیان و چەمو ڕەخنەی نەوزیان سەرو بابەت و هەم ماناو شېعرەکاش ، یانی دەمارگیری ناوچەیی و( بۍ کەسی ئەدەبی ) ڕاگیربیەن جە وینای ناخو شېعرەکان و نالی و تەنیا دیمو بەریشان یاگۍ سەرنجی بییەن .
دما بە دماو گۊزەرکەردەیم بە دیوان و بەشێ جە شېعرەکان و شاعېرەکان و مەدرەسەو هۆرامی ، بە خاسم  زانا  لاپەڕەکاو دیوان و شاعېرەکان و مەدرەسەو ( بابان )ی هۊردەوەو بە نیەت و یاوانەی و هەم بە چەم و ڕەخنەی گۊزەرێشان پۊرە کەرۊن . نالی پېسە سۊمبول و مەدرەسەو  بابانی ئاما وەردەس و  دمای  وانایۆو سەرنجدای بەیتەکاش جە پێت و ( ئەلف ) تا ( یاء )  یاوانە و  هەم ڕەخنەو  وېم  وستەنم  ڕووە ،  ئیتر ئانەیچ  یاوانەو منەن و بەری نیەن جە غەڵەتی و کەمو کوڕی . ڕەنگە  بابەت و ڕەخنەکام  تېکەڵۍ و هەم دووەبارۍ بان ،  هۊکارو  ئانەیچ  جیانەکەردەیۆ  بابەتەکان و دلۍ شېعرەکان و نالیەن .
نالی ئەشناس و شیکەرەکۍ شېعرەکان و نالی بە دەر جە مانای هەقیقیەو شېعرەکاوە  دەسشا دانەنە  ئیجتهادو تابېڵکەردەی شېعرەکاش  بە یاوانەو  وېشان و  بە ( ڕەنگا ڕەنگا )  دیمێ تەرو بەیتەکاشا بەروستەن کە دورو نزیک پېوەڼڎیش بە ماناو شېعرەکاوە  نیەن و تەنیا چېرو  وەهمۆ ( نالی پېسە حەزرەتێ ) کارشان کەردەن .
 نالی ( مەلاخدری نالی ) خاوەن و  ویرو  ئەندېشێ  فراوانی  نیەن ، تاومۍ  واچمۍ  باڵەخانەو ویریش فرە قووڵ نیەن ، دنیا وینیش کوڵەن ،  ئینەیچە  مەڵامەتێ  بیەن  پەی بۍ بازاری شېعرەکاش و نەگۊنجیایشان چەنی زەمەنە جیاوازەکان .
نالی  فرەو بابەت و شېعرەکاش پەلاماردایەن پەی سەرو تەکیەو خانەقاو صوفی و دەروېشی ،  قینی و بۊغزش یاوان ئاستێ کە بە تەمامی و  بۍ  پەردە  سوکایەتی بە ڕیش و بە تەزبېحو جبەو دەروېشان مەکەرۊن  . ڕیشو دەروېشی  پېسە  هۆسارو  وڵاخی  تەماشە کەرۊن
 صۆفی چییە ئیشی تۆ ؟ هەر کایە حەشیشی تۆ
 عاشق وەکو ڕیشی تۆ ، هەوساری لەکن پەشمە
 یاگێ تەرەنە جە تاریفۍ فەصڵ و وەهارینە  ماچۊ :  وەختێ  وەهار ئاماو دنیا سۆزبی ، چا وەختەنە وشکە صۊفی دلۍ ( چایەر ) کاڎانەکێشەنە  پېسە ( هەر )ی  بووەو  وەهاریش کەردەو زیارە
 صۆفی ڕیایە خەڵوەتی ، بۆنی بەهاری کرد
 هاتە دەرێ لە سایەیی ( چایەر ) ، حەسایەوە 
نالی  جوانی شېعرېش وایە نەبیەن بە ئەڼڎازەو  وشەسازی و گەمەکەردەی بە واچەکان و  یۊشنیای واچەکان
 موطمەئین خاطرو ئەیمەن مەبە هەرگیز لە شەڕی 
نەفسی ئەممارە ، کە ئەم مارە  لە گەڵ  تۆ شەڕیە
نەفسو وېش وېناکەردەن بە ( ئەم مارە ) بە خاترەو دروسکەردەی ( جیناسی تەرکیب ) چەنی ( نەفسی ئەممارە )ی کە جە ( نفس امارة بالسوء ) وەرگیریان کە ( نەفس )و ئینسانی زیاتەر بە ( بەدخو ، خراب ، دوژمن ، زاڵم ، شەڕانی..... هتد ) ئەشناسیان و نامۍ بریان .
مەحوی ماچۊ 
لە من نازانم ئیتر نەفسی بەدخو چی دەوێ ( مەحوی ) 
کە بەد کردارو  بەد ڕەفتارو  بەد ئەفکارو  بەد تەورم
نالی بە ئەندازێ شېعرەش تاشێنە ، چونکم وەڵینەو شعرېش نەبیەن  ،  نالی جە شېعرەنە  بابەتش نیەن ، ڕۊشنتەر هۊکارو نویستەو شېعرېش بارێ ( حاڵەتێ ) وەراوەریو کاریگەر نەبیەن سەرشۆ . نالی  فرە نازانش وېشەرە ، ئانەیچ  بە مەڵامەتو تازەییش جە شېعرو ئەدەبینە کە ڕیشەی ئەدەبیش نەبیەن .
 نالی یەک و ئەوکەس کە تەمامی غەزەلی بیست 
مەعلومی بووە  زۆرو کەمی خاریقی عادات 
یانی  خەرقو  ‌‌عادەتیش کەردەن .   
نالی هەسش بە کەمی کەردەن ، ئیتر جە کەسایەتیشەنە یام جە مەیدان و ئەدەبیشەنە  ، ڕەنگە هۊکارەکەیچش  نویستەی  شېعرۍ  بیەبۊ بە زوانی سۆرانی ( سلېمانی ) کە وەڵتەر هیچ مەدرەسێ ئەدەبی شېعرۍ ئەچا   ناوچەنەو ئەپا زوانە نەبیەن و شېعر واتەی تەنیا بە زوانی ( هۆرامی و فارسی و عەرەبی ) بیەن .
کەس بە ئەلفازم نەڵێ خۆ کوردیە خۆکردیە 
هەرکەسێ نادان نەبێ خۆی طالبی مەعنا ئەکا
 نالی جە غەزەلە بەنامبانگەکېشەنە کە ماچان کیاستېنەش پەی سالمی ( قوربانی تۆزی ڕێگەتم ) تەکلیف مەکەرۊن ( باد )ی کە بلۊ پەی ( سەرچنار )ی کە سەرچەمەو ئاوێن پەڕەن جە ( هەنار ، چنار ، گوڵ ، چنوور ) ! جە وەختێنە ( چنوور ) تەنیا جە کۊو کەمەرۆ مەژیوۊ و مڕسۊ ، ئێنەیچ بە خاترەو گۊنجنای بەیتەکېش و ڕېکوستەی قافیەو شېعرەکۍ 
ئەمجا مەوەستە تا دەگەییە عەینی ( سەرچنار ) 
ئاوێکە پڕ لە نارو چنارو گوڵ و چنوور 
شېعرەو نالی زیڼڎە نیەن ، پېوەسەن بە سەردەمو زەمانێوە ، یانی تېکەڵ نیەن چەنی جوانیەکان و سروشتی و عەشقی و عیرفانی .
نالی و تاریفۍ هەرەکێش :
نالی جە تاریفدای هەرەکێشەنە وردەکاریێ جوانش نیشانە نەڎان و نەتاوانش بە شکڵێ سوعبەت ئامېز تاریفۍ هەرەکێش کەرۊن 
کەللة  وەک ( جەڕەی شەرابی ) پڕ نیشاط و تەڕ دەماخ
 شێری نەڕ ، ئاهوی بەڕ ، گورگی سەفەر ، قەمچی نە چێژ
 وېناکەردەی ( کەللۍ هەری ) بە کوپەو شەرابی زەوقێ  ئەدەبی و شاعېرانە نیەن . نالی بەردەوامەن جە تاریفدای هەرەکێشەنە و دماجار هەرەکەش مێوە جواب و ئەپی تەرزە جواب و نالی مەڎۊوە : چەندە پێم خۆشبو زوبانی حاڵی دەیوت (نالیا )
 هەردو حەیوانین ، ئەتۆ گوێ کورت و ، ئەمنیش گوێ درێژ 
نالی پەنەش وەشەن جە زوان و هەرەکێشۆ   ئانەی زانۊ کە  ( گۊشېشا )  جیاوازېنۍ ( ئەتۆ گوێ کورت و ، ئەمنیش گوێ درێژ )
نالی و زوانی شېعریەش :
جە سەردەم و زەمانێنە کە ( نالی )  ئامان  وجود   زوانی شېعری جە سەرزەمین و کۊردەوارینە ( هۆرامی ، عەرەبی ، فارسی ) بیەن .  زوانێ  ئەدەبی  خاوەن  وەڵینێ  تولانی و   خاوەن و بنەما ڕازوانییەکا و ،   زوان و  تەمامو ئاینە مەحەلییەکان و کۊردەواری ، زوانی ( هۆرامی ) بیەن . وەختێنە  سەرزەمینێ  فراوان  جەهۆرامان  تا کرماشان و  هەمەدان ،  تا ناوچەکان و کەرکوکی و گەرمەسېر ،  بە یەک  زوانی ئەدەبی  نویستەنشان کە زوانی ( هۆرامیەن ) .
دمای هەرەسەو دەسەڵات و ئەردەڵانەکا  ئیتر بابانەکۍ باڵادەسۍ  بیۍ و  ئەقڵیەتێ تەسک زاڵ بی ملشارە .  بەرهەم و   ئانەیچە بەرکۆتەی چڼڎین مەڵڵێ ئاینیۍ جە مەدرەسەو خانەقاکا و سلېمانی و دۆرو  پەشتیشەنە  کە دەمارگیریێ  ناوچەیی   زاڵ بی ملشارەو دەسشان کەرد بە نویستەی شېعرۍ بە زوان و وېشان ،  جە  وەختێنە  زوانێ کە هەرگیز   وەڵینێوە ئەدەبیش  نەبیەن و  تەمام فەقیرو هەژار بیەن ، 
 پەی نمونەی جە سەرەتاو شېعر واتەیشەنە ئەپېسە مەواچۊن 
لەشەرحی هەیئەتی مەتنی بەدەن کە هەر جوزئی 
سەقیمە ، عاجزە تەصحیح و ڕابیطی تەدبیر
 تێدا حەدیثی حەداثەت زەعیف و مەتروکە 
کە قەطعە صیححەتی ئیسنادی عەنعەنی تەقریر
 وەها سەقیم و موجەززا عەوامیلی ئەجزا 
کە ئالەتی عەمەلی نەحوی مەحوی صەحوی ضەمیر
کە  تەمامو واچەکا  عەرەبیینی
وینمۍ  نالی گیرۊڎەو دەمارگیریێ ناوچەیین ، ئەڼا چەنی واز جە زوانێ  دۊڵەمەنی ، پەڕ واچەی ناسکی پېسە زوانی هۆرامی مارۊ و پەنا مەبەرۊن  پەی زوانێ  فەقیری نا پۊختی نیمە عەرەبی ؟ گەر سەرنجە دەیمۍ ( نالی )  وېچش گیرواردە  بیەن کە زوان و شېعرەکاش غەریب بیەن و خەڵکی نەیاوانشانە 
عومرێکە بە میزانی ئەدەب توحفە فرۆشم 
زۆرم  وتو  کەس تێی نەگەیی ، ئێستە خەمۆشم 
مشیانەکۍ ( تشبیە )  نالی تەمام  زاییفېنۍ و نمەگنا  پلێوە  بەرزەی  ئەدەبیە ،  وینمۍ  هۊکارو چەرمەیی  ڕیشیش گېڵنۊوە پەی سۊڵی ئاوەو چەماش کە مجیا  ملشەرەو  چەرمەشان کەردەن ، هەر چەنی گەر قاڵاوێ سیاو گنۊ دلۍ ئاوەو ڕۊخانەی جە فرەیی ( مەکا ) ش ڕەنگەش مەفاڕۊیون  بە چەرمۍ  پېسە ( سۊنۍ ) چەرمېش پەنەمێ 
مووی سپی کردم بە شوشتن ئاوی عەینی شۆرە شەط
 شۆرە شەط یەعنی کە تێیدا خود بە خود ( قەل ) بو بە ( بەط ) 
دیسان جە بەیتێ تەرەنە  گەرەکشەن  تەصویرێ جوان  وەشکەرۊن ، بەڵام بۍ تەوانان . ماچۊ : ئابشار ( تاف ... تاڤگە ) کە جە بەرزاییۆ مەگنۊرە وار ،  پڕۊرە   وار ( تانەن)  یان ی عەمودییەن ، ( کڵۊ وەروۍ )چ کە هەوا  هۊرشان   مەگېرۊن و ماڵۊشان تاڤگەکەرە بە ئاسۊیی ( پۊ ) کەشەن ، دیارەن  مەکۊو جۊڵایی کەردەکەیچ  ماساوی دلۍ ئاوەکېنۍ کە دلۍ تاڤگەکێرە مەویەران .   چن تەصویرێ لاوازو دوور جە  کەتوارەن ؟ ، تەصویرێ وەشکریاو تاشیان
 ڕایێڵ و تارو ، پۆیی کڵۆی بەفرە ئابشار  
 با ، بایدەدات و ماسی پێدا دێ وەک مەکۆک 
جە دوۍ   بەیتۍ دماتەرینە ماچۊ : شەونم و سەر پەڕەکان و  گوڵی  ئامان گۊ   ( بە دەم و  زوان و دڎان و  پوک )  مەواچۊن   عەجەب جە (نالی ) چن بە تەوانان ، مانای گۆرە گۆرۍ جە چوارچېوۆ  واچە  گۊلانەو کەمانە  بەرمەوزۊن !  نالی سەرسۊڕمەنەیش  فرەن بە وېش ، کە چەنی مەتاوانش مانای گۆرۍ و فراوانە چوارچېوۆ شېعرەکاشەنە ڕاکەرۊوە ؟ 
شەبنم کە نەظم و نەثرە لە ئەوراقی غونچەدا
 گۆیا بووە بە زارو زوبان و ددان و پوک 
نالی ، عەجەب بە قووەتی حیکمەت ئەدا ئەکا 
مەعنایی زۆرو گەورە بە لەفظی کەم و بچوک 
 شەونم  سەرو   پەڕەو گوڵیۆ  قسۍ  مەکەرۊن و باسو نالی مەکەرۊن ،  باسو حیکمەت و نالی ؟ 
•                               *       *       *       *         *         
وۍ بە کەمزانای نالی ،  یاونانش ڕادێ کە وېش بە ( توتە )و وەربەرەو  یارەکېش بزانۊ کە ئینەیچە  جە کەسایەتی  نالی مارۊرە  وار 
هەر لەحظە دەڵێم من ( سەگی ) دەرگام و ، ڕەقیبیش
 دێتە سەروچاوم کە منیش سەگ مەگەسێکم 
دلۍ بەیتە شېعرەکان و نالینە یۊنەشیەیێ ( تناقض ) تەمام   مەوینیۊ کە شېعرەکا  جە بابەتی  دوور مەوزاوە . پەی نمونەی
 گەر دەپرسی من لەبەرچی کەم دەخۆم 
من بە برسی قەد مەزانە غەم دەخۆم
نالی  غەم  وەرون 
 بەیتەی دماتەرەو هەمان شېعرېنە ماچۊ :
ئاوی کەوسەر نۆشی صۆفی بێ کە من 
ئاوی ئینسان ، یاعنی ماچی دەم دەخۆم 
نالی  ئاوەو دەمو  یارەکیش  مەوەرون 
غەم واردەیی و  ئاوەو دەمو   یارەکېش  تەمام   دورۍ و جیاوازېنۍ   . وینمۍ ئی بەیتۍ تەمام پېچەوانەو بەیتەکا تەریەنە کە باسو دەردۍ و پەژارەی مەکەران .
 شېعرەو  نالی  کوڵ مەودانە ، یانی نمەتاۊو چەنی ویەردەو زەمەنی پارېزگاری جە وېش کەرۊن ، هەر پەوکەی جە زەمەنێ دیاریکریانە وېش مەرمانانۊ و دماتەر  وەرە وەرە  قۊرسایی و ڕەونەقش جەدەس مڎۊ .
 نالی سەرەڕاو کېشمەکېشو میانو دەسەڵاتداراو  بابانی و  زوڵمو زۊرداریشان ، بە مەڵامەت و  ژیوای و  وۍ نزیک وستەیۆ  جە دەرباریشان ، کۆتەن تاریف کەردەیشان 
صەف صەف کە دەوەستن بە نەظەر خەططی شوعاعن 
حەلقە کە   دەبەستن  وەکو  خەرمانەیی   ماهن
 کە سوپاو  بابانی حەلقە بەسان دۆرو مانگېرە و مانگە  خەرمانە مڎۊ ، دیارەن پاشاو  بابانی مانگەکېنە .
نالی جە متەرەی شېعرېنە زیاتەر گۊنجنای و ڕېکوستەی زاڵەن  ملشەرە نەک بەهرەی شاعېرانەو بابەتو شېعرۍ 
خەتات فەرمو کە خۆشە چین و ماچین 
کە ناچین ، لێرە ( خۆشەچین )ی ماچین 
خۆشەچین بە ماناو ( شارۊ ماچا ) مێ ، چین و ماچین بە وەڵاتو جاران و ( چینی ) وچیان ، نالی ماچو :  چین و ماچین وەش نیەن ، ئېمە پەوکەی چېگە مەنمێ و مەلمۍ پەی چین و ماچینی خەریکو کۊکەردەیۆ ماچانمۍ ؟! هیچ یۊشییەیێ و بابەتێ دلۍ شېعرەکېنە نیەن ، بەڵکم تەنیا  گۊنجنای  بەیتەکېن  .                                                                                                        
نالی گەرەکشەن جە واچۍ ( چین )ی شېعرە  تاشۊ
 برۆت هەر چین و پەرچەم چین لەسەر چین 
ئەمەندە چینە ، قوربان پێم بڵێ چین ؟
 دیارەن  واچۍ ( چین )ی پەی برۊی بەکارنمێ ، بەڵام نالی بەی گۊنجنایی بەکارش مارۋ 
شکافێکە  کڵافەی  نافی  زوڵفت
 دەڕێژێ میسک و عەنبەر لێرە تا چین 
 زۊڵفۍ یارەکېش کە بۊ وەشېنۍ هەرچېگۆ تاکو چین میسک و عەنبەر مجاو پژگنا  ، لێرە تا چین !!!

پەلیانەو ANF هەورامی/ ئی نویستەیە گوزارەن جە دیگا و پەیلوای نویسەری