پانۆڕاماو کیمیاوارانکەردەی کوردستانی

نویستەو و ئامادەکەردەی: دکتور ناجح گوڵپی

دماو ھوٙرگیسیای جەنگو ئیٛراق-ئیٛرانی ساڵەو 22/9/1980 کە ھەشت ساڵیٛش خواینا و ڕوٙ 8/8/1988 جەنگ مدرا، بە نونگەو پەشتگیری فرەو زلھیٛزەکانو جەھانی جە ئیٛراقی دژ و ئیٛرانی، پەی وەربەسکەردەی شوٙڕشی ئیسلامی ئیٛرانی و نەکیاستەی فکری ئیسلامی پەی بەرو وەڵاتانی تەری، ھەرپاسە فرەو وەڵاتە عەرەبیەکایچ پەشتگیری ئیٛراقی کەریٛنیٛ بیٛجگە (سوریای و لیبیای) کە پەشتگیریٛو ئیٛرانی بیٛنیٛ، بە نونگەو وەرگەگیٛرتەی وەڵاتو ئیٛرانی و دەرەقەت نامایش، ویرشان جە بەکارئاوردەی چەکی کوٙکوشی کەردۆ، ئاڎیچ چەکی کیمیایی بیٛ، سەربارو ئانەی کە ئیٛراق یوٙ بیٛ چا سەڎو ویس 120 وەڵاتەیە کە کڕەنویسو پەیماننامەو ژنیٛفیش کەردەن ساڵە و 1925 کەباس جە قەڎەغەکەردەی چەکی کیمیایی مەکەروٙ، دماو ئانەی ئیٛراق چەکی کیمیایش دەسکەوت و چەنی مادە خامەکانو دروسکەردەیش، ئیتر گڵوٙپی سەوزش پەی گیسیانە و بەکارش ئاورد مەیدانەکانو جەنگینە دژو ئیٛرانی، تا خایتێ سەروازی ئیٛراقیچ وەرگنیٛنیٛ، وەختەکاریٛنە بەپاو یاساو دلیٛدەولەتی و یاساو جەنگی مەشوٙ چەکی کوٙکوش بەکار نەیۆنە ھیچ جەنگ و دووەبەرەکییٛنە میانو وەڵاتانە پەی یەکلایی کەردەیۆ جەنگی.

ئیٛمە ملمیٛ سەرو باسەکەو ویٛمان کە باس جە بەکارئاوردەی چەکی کیمیایی مەکەروٙ دژو گەلو کوردی جەلاو سەدامیوە، لاو فرەیماوە ئاشکران ڕژیٛمو سەدامی شوڤینست و ڕەگەزپەرست بیٛ، گەرەکش بیٛ گەلو کوردی دلیٛ عەرەبینە بتاونوٙوە و توٙرمش بڕوٙ، پەی ئینەی جوٙرەھا ڕا و کەردەویٛش بەکار ئاوردیٛ، پیٛسەو:

یوە: ئەوەفاڕای کوردەکاننە جە دەگاو نیشتگاو و باوباپیریشانە پەی یاگیٛ تەری، دوور وستەیۆ، تا بەدڵو ویٛش بەشبیەیو مەردمی و ئەرەنیشتەکان بفاڕوٙ.

دویٛ:بەعەرب کەردەی یوٙ تەر جە سیاسەتەکانی تەرو بەعسی بیٛ کە خەڵکی عەرەب یاگەنیشتەو ناوچە کوردنیشتەکان کەریٛ.

یەریٛ: بە بەعسی کەردەی، سیاسەتیٛ تەرو سەدامی بیٛ گەرەکش بیٛ گرکەس فکرو بەعسی بلؤنە مەژگش، یانی بەزوٙر مەردمی کەریٛنیٛ بە بەعسی جە ڕاو تەماعیٛوە و جوٙرەها ڕاییٛ تەرێوە.

ئی سیاسەتە و کەردەویٛ نا ئانزانییٛ نەتاواشا کوردی دلیٛنە ببەران، دما کەردوەش بە کار ئاوردەی چەکی کوٙکوش بیٛ، بە بەھانیٛ جەنگی و پاریزنای ئەمن و ئاسایشو وەڵاتی ھەرکەس نەیار و دوژمنش بیٛ بە چەکی کیمیایی دیٛش وەنە تا ژماریٛ فرەش چەنە بکوٙشوٙ، پی جوٙرە ڕژیٛم سەرەتاو ساڵەو 1987 دەسش کەرد بە بوٙموارانی کیمیایی ناوچە و دەگاکانو چیٛرو دەسەلاتو پیٛشمەرگەی، دەس نەپاریزنیٛ جەکەسی، ئانزان، ئاژەڵ، پەلەوەر گردش دلیٛنە بەرد.

بەپاو بەڵگە نامە دەسکەوتەکانڕژیٛم جە مانگەو یانزەو ساڵەو1983 چەکی کیمیایش دەسکەوتەن وەلێم نونگەو بەکارناوردەیش نمەزانمیٛ، مەکریوٙ بواچمیٛ هەڵای گڵوٙپی سەوزش پەی هوٙرنەکریابیٛ.نام بەرهەم ئاوردەیش هەڵای بە نەتەممیابیٛ و کەمش دەسەنە بیەن. تەنیا یەک جار جە بەرەو جەنگو حاجی ھوٙمەرانی بەکارش ئاوردەن دژو ئیرانی.

وەڵتەر دەوڵەتو تورکی جە ساڵەو 1937-1938 چەکی کیمیاییش بەکار ئاوردەن دژو شوٙڕشو دەرسیمی، جە ساڵنامەو دەولەتو عوسمانینە ئامان و باسش کەردەن.

ڕژیٛم گرد جوٙرە چەکیٛوی کیمیاویش دژو گەلو کوردی بەکار ئاورد، بە باڵەپڕ، بە موشەک، بەتۆپەی دورمەوڎا، سەرنجە بدەیمیٛ فرەو ھیٛرشەکانش شەویٛنە کەردیٛنیٛ تا خەڵک نەوینوٙ وفرەتەرین ژمارەو خەڵکی دلیٛنە ببەروٙ.

مەبەست جە نویستەی ئی بابەتیە بە چنڎ شیٛوازیٛ(نامیلکە، بروشور، ڕوٙژمار، فلیکس، ویٛنەو سەرو بلوٙکوتەختەی) پەی ئانەین کە بە پوختی و کوڵی تاوانەو کیمیاوارانی توٙمارە و بە دۆکیومیٛنت بکریوٙ و بەئاسانی بگنوٙ وەردەسو وانیارەکانش وگرد یاگیٛنە کەلکش چەنە ببەران، ھەرکەس بوٙ، لایڎە و بیٛگانە یام وەچەی تازە پەنەیاوا.

چی پانوٙراماو کیمیا وارانو کورڎەسانینە گەرەکمانە بە پوختی"یاگیٛ، ناوچە، دەگا، پاریٛزگا، ژمارەو قوربانیەکان ، زەخمینو شەھید و ڕوٙ کیمیاوارەنەکەی تۆمار بکەرمیٛنە. ئەچی توٙمارنە، یام ئەچی تاوانە گەورێنە میلەتو هەورامانیچ بەشو ویٛش وەرش کەوتەن جە کیمیاوارانی. هەرپاسە ئینە یوەم هەرمانەم بیٛ جە بەرهەمی نویستەمنە، ڕەنگای خاس نەتاوابوٙم مافو ویٛش بڎوش پەنە، چون ئینە بابەتێوەن کە فرەتەر هوٙر مەگیٛروٙ، وەلێم من تەنیا ئامانجم بە کوڵی و پوختی تومار کەردەی بیٛ، وە ئیسەیچ پیٛسەو سەرچەمێ پوختەیش سەرئامان فرەو یاگانوە کەلکش چەنە هوٙر مەگیٛرانیٛ، کتیبەکەش و بروشورەکیٛش ساڵانە بەشداری مەکەرانیٛ جە کوٙنفرانسی ساڵەنەو OPCW ڕیٛکوزیای جەهانی قەدەغەکەردەی چەکی کیمیای جە هوٙلەندەنە، هەرپاسە ساڵەو پاری 2020 پیٛسەو جوٙیای جە لاو ویٛمەوە کوٙنفراسی تایبەت بە هەڵەبجەینە پیٛشکەشکریان. فلێکسیٛ ئی بەرهەمیە جە مۆنۆمێنتەکانو گەرمیانی و چەمچەماڵی و سێوسێنانی و هەلەبجەینە هەن، پیٛسەو سەرچەمێوی کۆکریای و کوڵی و پوختەی پەی ئانیشا هەکە سەردای ئی یاگان مەکەرانیٛ. ساڵە 2017 پیٛسەو کتیٛبی چاپکریان، بە زوانو ئینگلیزی و عەرەبی و سویسی و هولەندی، کوردی(کرمانجی و سورانی) و فارسی و هەورامی چاپ بیەن. ئیسەیچ وردەوردەی مەلمیٛ سەرو باسەکەی و بە خاڵە ڕوکیمیاوارانی نیشانە مەڎەیمیٛ.

1. ڕوٙ 15/4/1987ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، دەگایانو(ھەڵەدن، چاڵاوا،کانی توو، سەرگەڵو، بەرگەڵو، ئاوەژیٛ، سیٛڕوان،نۆڵچکە، چنارنیٛ، کەشوگۆجاڕی) بوٙموارانی کیمیایی کریان، چندەھا کەسیٛ مەدنییٛ و پیٛشمەرگە وەرکەوتیٛ و زەخمینیٛ بییٛ، شیاوو باس کەردەین ئی ھیٛرشە کیمیاویە سەروەختو جەنگو پیٛشمەرگەکانو یەکیٛتی نیشتمانی بیٛ چەنی ڕژیٛمو بەعسی، جەنگیٛوی سەخت و گەورە بەنامیٛ"داستانو ڕزگاری" جە ناوچەکەن(دۆڵەو جافایەتی) ش مەواچان، چی جەنگنە ڕووبەریٛوی فراوان ئازاڎ کریا، بەلام بە نونگەو بەکارئاوردەی چەکی کیمیایی، جەنگەکە بە تەمامی نەیاوا ئامانجو ویٛش، 30 کەسیٛ بە کیمیایی زەخمینیٛ بییٛ و خەسەخانەو شوٙڕشی جە بەرگەڵو چارەسەرشان کریا، متاومیٛ بواچمیٛ ئینە یوەم ھیٛرش و پەلاماری کیمیایی بیٛ پەی سەرو ناوچە ئازاڎکریاکانو پیٛشمەرگە و شوٙڕشی، داستان و ڕزگاری شەوەو 12 سەرو 13/4/1987 دەسش پەنەکەرد، ماوەو یەریٛ ھەفتانی زیاتەریش خواینا، چی جەنگنە زیاتەر جە(105) پیٛشمەرگان شەھیدیٛ بییٛ، وەلێم زانیاری نیەن ئایا چنڎشان بە چەکی کیمیایی شةھیدیٛ بییٛنیٛ، ئەر سەرنجە بدەیمیٛ ڕژیٛم فرەو بوٙموارەنەکیمیایەکەیش دان ئەو دلیٛ دەگاکان، تا فرەتەر خەڵکی بیٛ دیفاع بکوشوٙن و یاگیٛ و پەناگاو پیٛشمەرگەکان تیٛک بڎوٙ.

2. ڕوٙ 16/4/1987ی پاریٛزگاو ھەولیٛری دەگاکانو(بالیسان، شیٛخ وەسانان،کانی بەرد، زنجیرەکەشو دەرە شیٛری، زینی بەڵاڵوکاوا، ناوچەو ساوسیٛوکانی) بوٙموارانی کیمیایی کریا، بە دوانزە باڵەفڕیٛ جەنگیٛیٛ، ناوچەکە ئازاڎ بیٛ چیٛرو دەسەڵاتو پیٛشمەرگەینە بیٛ، ئاوەختی مەڵبەنڎو یەریٛ یەکیٛتی نیشتمانی چاگە بیٛ، نزیکو بالیسانی، تائیسا "280"ھام وەڵاتییٛ شەھیڎیٛ بییٛنیٛ بە نونگەو وەرکەوتەیشان بە ژەهری کیمیایی، بنەڕاوە ژمارەو شەھیڎەکان کەمتەر بیٛ، وەلیٛم بە نونگەو کاریگەری ژەهرەکەیۆ ژمارەشان زیاڎش کەرڎ، سەرەمڕە زیاتەریٛچ مەبانیٛ، ئیسا"320" زەخمینیٛ کیمیایی ھەنیٛ، موچە پەی"256" زەخمینان بەسیان و "156" یانیٛ پەی کەسوکارو شەھیدەکان کریٛیٛنیٛ. زەخمینەکیٛ ئی تاوانیە ڕوەشان ئەو ھەولیٛر و شەقڵاوە و رانیە و شارەکانی تەری کەردە، بە نیازو خەسەخانەی و چارەسەری، وەلێم فریٛشان جەلاو ڕژیٛمیوە دەس بەسەریٛ کرییٛ و زینڎە چاڵیٛشان کەردیٛ، بەتایبەت ئانیٛ کە لویٛ ھەولیٛر، گردشان گیٛرتیٛ، ژەن و پیاشان جیا کەردۆ، دمای دەیان ڕوان، ژەنەکیٛ ئازادیٛ کرییٛ، وەلێم بەرکەوت پیاکیٛ سەربازگەو "ڕشکین" ی زینڎە چاڵیٛشان کەردیٛ بیٛنیٛ، دماو راپەڕینی تەرمو "66" کەساشان بەرئاردۆ و دمایی جە بالیسان ئەسپەردە شان کەردیٛ.

3. ڕوٙ 17/4/1987ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، دەگاکانو (قزلەر، بیرکیٛ، سنگر، میٛوڵاکە) کیمیا وارانیٛ کرییٛ، چندین کەسیٛ وەرکەوتیٛ، وەرو ئانەی بموارانەکە سەروبەندو داستانو ڕزگارینە بیٛ،خەڵک دەگاکانەنە لوابیٛنە بەرو قوربانی کەم بیٛ.

4. ڕوٙ 18/4/1987ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، کەش و دەگاکانو(قەیوان،کۆرەنگ، خەجەلەرزۆک، قەواڵ، قوڵەجاخ، چۆخماخ، کۆڵەردیٛ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ و"50" ھام وەلاتییٛ زەخمینیٛ بییٛ.

5. ڕوٙ 19/4/1987ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، دەگاکانو(ماوەت، قەیوان، پیرەمەگرون) کیمیاوارانیٛ کرییٛ و دەیان کەسیٛ زەخمینیٛ بییٛ.

6. ڕوٙ 20/4/1987ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، دەگا و ناوچە و کەشو کوٙەکان، ڕوانی وەڵتەر بوٙموارانی کیمیایی کرییٛ، و دەیان کەسیٛ زەخمینیٛ بییٛ.

7. ڕوٙ 21/4/1987ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، ناحیەو قەرەڎاخی و دەگاکیٛو دەورو وەریش بوٙموارانی کیمیایی کریای بە باڵەفڕ، بەنونگەو ئانەی کە ڕویٛ وەڵتەر 19/4/1987 جەئەنجام و چالاکییٛ گەورەو ھیٛزو پیٛشمەرگەی(ینک،پدک،حشع،حسک) بە ھامکاری ھیٛزو پشتیوانی دەگاکان، کەردشان سەرو ناحیەو قەرەداخی و ئازاڎشان کەرد، ڕژیٛمیچ پەی پەردەپوٙشو شکستەکەیش چەکی کیمیایش بەکار ئاورد، وەلێم بە نونگەو وریایی ھیٛزو پیٛشمەرگەی، تەنیا چنڎ پیٛشمەرگیٛو بە سوکی زەخمینیٛ بییٛ.

8. ڕوٙ 21/4/1987ی پاریٛزگاو ھەولیٛری، دۆڵەو بالیسانی کیمیاواران کریا.

9. ڕوٙ 1/5/1987ی پاریٛزگاو دھوٙکی، دەگاو (زیٛوە) ی کیمیاوارانە کریا، چنڎ پیٛشمەرگیٛو شەھیدیٛ بییٛ.

10. ڕوٙ 22/5/1987ی پاریٛزگاو ھەولیٛری ،دەگاکانو(مەلەکان، گۆڕە شیٛر، کەندۆک، بلیٛ، بردون) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، ژمارەو قوربانیان نەزانیان.

11. ڕوٙ 22/5/1987ی پاریٛزگاو کەرکوکی، دەگاکانو(تۆمار،گورگان، قەمەر) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، زانیاری زیاتەرش سەر نیەن.

12. ڕوٙ 27/5/1987ی پاریٛزگاو ھەولیٛری دەگاکانو (مەلەکان، بلەی خواروو، بلەی سەروو، تارینا، کەندۆک،گۆڕە شیٛر، نازەنین، دۆڵی سماقولی) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، ھەشت(8) شەھیدیٛ و 23 کەسیٛ بییٛ قوربانی، بەپاو ھەواڵەکان چی ڕۆنە باڵەفڕەکیٛ( 20) ویس جاریٛ ھۆرئیٛستیٛنیٛ پەی بموارانی.

13. ڕوٙ 5/6/1987ی پاریٛزگاو دھوٙکی، دەگاکیٛو و قەزوا ئامیٛدی کیمیا وارنیٛ کرییٛ، یەک کەس شەھیدو سەڎ کەسیٛ زەخمینیٛیٛ بییٛ.

14. ڕوٙ 27/6/1987ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، دەگاو(زیٛویٛ) بنارو کەش و پیرەمەگرونی کیمیاوارانە کریا، 35 کەسیٛ زەخمینیٛ بییٛ.

15. ڕوٙ 28/6/1987ی شارو سەردەشتی کیمیاواران کریا، ڕژیٛم بوٙمبەکیٛش دێ ئەو قەرباڵختەرین یاگیٛو شاری،تا فرەتەرین خەڵك بکوٙشوٙ(130) ھاموەلاتییٛ شەھیدیٛ و زیاتەر جە 8028 کەسیٛ زەخمینیٛ بییٛ، تائیسەیچ بریتندارەکیٛ ئی تاوانیە، گرفتاریٛنی بە ھەورگە و ئی کیمیاوارنیۆ. سەردەشت چا وەختەنە، پیٛسەبیٛ بەرەو دماو جەنگی، پەڕ بیٛ دام و دەزگای سەربازی دەوڵەتو ئیٛرانی.

16. ڕوٙ 3/9/1987ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، دەگاکانو (بەرگەڵو ،یاخسەمەر) ی کیمیاوارانیٛ کرییٛ، چوار پیٛشمەرگیٛ شەھیدیٛ بییٛ، چنڎ کەسی زەخمینیٛ بییٛ.

17. ڕوٙ 14/9/1987ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، ناوچەو میٛرگەپانی کیمیاواران کریا، دەیان کەسیٛ وەرکەوتیٛ.

18. ڕوٙ 25/2/1988ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، دەگاکانو(سەرگەڵو،یاخسەمەر،ھەڵەدن،گویزیلە) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، چنڎ کەسیٛ وەرکەوتیٛ.(شاڵاوەو ئەنفالو یەکی، 22/2/1988 نەما وەنە، ڕژیٛم وەڵیٛ گرد هووتەرەکانو ئەنفالینە کیمیاوش شانان تا قاڕەکەر ببڕوٙنە).

19. ڕوٙ 26/2/1988ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، ھەمان دەگا و ناوچە و ڕوٙ وەڵینی کیمیاوارانیٛ کەردیٛنیٛوە(سەرگەڵو،یاخسەمەر،ھەڵەدن،گویٛزیلە)، 8 ھەشت کەسیٛ شەھیدیٛ بییٛ و 201 کەس زەخمینیٛ بییٛ.

20. ڕوٙ 27/2/1988ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، دەگاکانو(تەکیە، بەلەکجاڕ، بەڵخە،گومەتە) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، بە غازو خەردەلی، بە شش باڵەفڕیٛ بۆمبەکیٛشان شانیٛ، زیاتەر جە(40) پیٛشمەرگان زەخمینیٛ بییٛ و(2) چەکداریٛ عەرەبیٛ ئەنجومەنو باڵاو ئیسلامی، لەشکرو بەدری شةھیدیٛ بییٛ(ویٛم شایڎ و بوٙمواران و ئا ڕوٙیەنان، چون پیٛشمەرگە بیٛنی چاگە...د.ناجح گوڵپی).

21. ڕۆ 9/3/1988 ی پاریٛزگاو سنەی، مەریوان، دەگاو قەلاجیٛ کیمیا وارانە کریا(19 اسفند و ساڵە 1366) زیاتەر جە (30) کەسان زەخمینیٛ بییٛ و (3) کەسیٛ شةھیدیٛ بییٛ (زریٛوار خبر) .

22. ڕوٙ 16/3/1988ی پاریٛزگاو ھەڵەبجەی ،دلیٛ شارو ھەڵەبجەی و شار و دەگاکانو دەورو وەریش کیمیا واران کریا( 5000 شەھیدیٛ و دەیان ھەزار کەسیٛ زەخمینیٛ بییٛ) ،ھەزاران بنەیانیٛچ ئاوارەو وەڵاتو ئیٛرانی بییٛ، سەڎان زاڕوٙڵیٛچ گمیٛ بیێنیٛ، ھەڵەبجە بەنونگەو ھوتەرەی وەرفراوانو ھامبەشو سوپاو پاسدارانو ئیٛرانی و پیٛشمەرگەکانو کورڎةسانی(ینک،پدک، بزوتنەوەی ئیسلامی، حسک) چیٛرو دەسو بەعسینە بەرئاما، پەلاماردای ڕوٙ 14/3/1988 ی دەسش پەنەکەرد،جە ھەرچوار تەرفۆ، شانزەو مانگیٛ ھەڵەبجە گیریا، ڕژیٛم پەی توٙڵە سانای شکستەکەیچ نەما بوٙمواران و شاری و دەورو وەریش، ئەوەڵجار بە بۆمبی ئاسایی داش ئەو شاری تاخەڵك بلوٙنە چیٛر زەمینەکان، دماتەر جە سەعات 11.35 بموارانی کیمیایی دەسش پەنەکەرد بە باڵەفڕ، خەلک و دلیٛ شاری کە زاناشا کیمیایی شنیان، ڕاو بەریشا گرتەنەوەر، بەلام ڕژیٛم نەمدریٛ و ڕاو بەرشیەی ھاموەلاتیان بوٙمـواران کەریٛ، دمانیمەڕوٙ، عەسر، تا خایتیٛ شەویٛچ سەرەمڕە بیٛ، ڕژیٛمی گۆڕ بەگۆڕ گرد جوٙرە چەکیٛ کیمیایش تاقی کەردۆ ھەلەبجەنە(خەردەل، فۆسجین، سارین، تابون، ڤی ئیکس)ھەتا ڕوەکانی دمایچ سەرەمڕەبیٛ(ڕاو عەنەبیٛ و بیاویٛڵەی، خەرپانی،جەریٛڵە، عەبابەیلیٛ ،شنرویٛ، سازانە،گوڵان، باوەکۆچەک، مەنتەقەو نەوروٙڵی، ھاوار، بیاریٛ، ڕاو ئەحمەڎاوای و دەرەو زەڵمی...ھتد).

23. ڕۆ 17/3/1988ی پاریٛزگاو کرماشانی، ھەورامان، شارو نۆدشەی بوٙموارانی کیمیایی کریا (104) کەسیٛ شەھیدیٛ و زیاتەر جە (700) کەسان زەخمینیٛ بییٛ، دیسان ڕوٙ 24/3/1988 جاریٛوی تەر کیمیاواران کریاوە، پەی جاری یەرەمی ڕۆ 2/4/1988ی ھەمدیسان کیمیاواران کریاوە، لیٛژنیٛوە جە نەتەوە یوٙگرتەکان سەردایو ئیٛ شاریشە کەرد و سەلەمناش کە چەکی کیمیایی خەردەلی دریان ئەو ئی شاریە.

یادو کیمیاوارانو نوٙتشەی

ئاروٙ هەڤدەو مانگەو یەری 17/3/2017 ( 26 و سیاوکامی) ویسوٙنوٙساڵی ملوٙ سەرو بوٙموارانی کیمیایی شارو نوٙتشەو هەورامانیرە، ڕژیٛمو سەدامی هەر یەک ڕوٙ دماو کیمیاوارانو هەلەبجەی نوٙتشەیچش بوٙمواران کەرد، یانی 17/3/1988، دماو حەوت روا تەری جاریٛو تەریچ 24/3/1988 هەمدیسان بوٙموارانش کەردەو، پەی جاری یەرەمی دماو نوٙ ڕوا تەری 2/4/1988 بوٙموارانش کەردەوە.

ئەنجامو ئی تاوانە گەوریٛ (104) کەسیٛ مەدەنی شەهیدیٛ و زیاتەر جە 700 کەسا زەخمینیٛ بییٛ، دمایی شاندیٛوی نەتەوە یوٙگرتەکا سەردایو نوٙتشەیشا کەرد پەیشا بەرکەوت گازی کیمیایی جوٙر و خەردەل(موستارد) بەکار ئامان جە بوٙموارانەکەنە.

چا وەختوٙن بە نونگەو کاریگەری زەخمین بیە ی بە کیمیایەکەی خەڵکی زیاتەر گیانش بەخشان، هەرپاسە گازو خەردەلی شوٙنەمای خراپە سەرو ژیوگەی(ئاو خاکی) جیا مازوٙ و دیٛر لامشوٙ، چەنی ئانەیچ یوٙن چا گازە کیمیایا کە شوٙنەمای دریٛژماوە سەرو بەڎەنو ئینسانیچوٙ منیوٙرە، بوٙ بەنونگەو پەیدا بیەی جوٙرەها سەرەتانی، ناکامی زاڕوٙلەی تازە پەیدابیەی .

ڕژیٛم و بەعسی دژە کوردی هەر بە شار و نوٙتشەی دڵش ئاویش نەواردوٙ، هەر چا ڕوٙنە و چنڎ ڕویٛ دماتەر ڕاو لوای خەڵكو هەڵەبجەی و هەورامانی پەی دیمو ئیرانی جە دزڵی وٙ هەتا دەرەناخی و زەکەریا و بیەکەڕە بوٙموارانی شیمیایش کەرد، یەک کەسی گوڵپی وەردەمو دەگاو دەرەناخیٛنە گیانش بەخشا، چنڎەها کەسیچ زەخمین کەوتی.

هەرپاسە چن ڕویٛ دماو هەلەبجەی 22/3/1988ی دەگاکانو (نژمار، بالک، دەگا شیخان، نیٛ) شیمیا وارانیٛ کریێ بە(بالەفڕ.تەیارە) ،بەپاو شاهید حالەکان مەواچان زیاتەر جە 50 کەسا دەگاو نژماری شەهیدیٛ بییٛ و جە قەبرسانو دەگاو چوٙڕی ئەسپەردە کریٛنیٛ، یانی دەگاو چوٙڕی ئامیٛنی فریاشاوە، وە زیاتەر جە (150) کەسا زەخمینیٛ بینی، سەرچەمیٛو تەر ماچوٙ زیاد جە (300) کەسا شەهیدیٛ بینی، ئاسەرچەمە گلەییش جە کوٙماری ئیسلامی کەردەن هەکە باسو ئی تاوانیشە نەکەردیٛنە دەرهەق پی دەگیٛ کریٛنە.

هەرپاسە ڕوٙ 9/3/1988 دەگاو قەلاجی بە گازی شیمیایی خەردەلی بوٙموارەنە کریا زیاتەر جە (3)نشيهیداو (30) زەخمینیٛ کەوتیٛ، سەروەختو کیمیاوارن و هەلەبجەی ،چندەها دەگیٛ تەر سەرسنورەکا بوٙموارانیٛ کریٛنیٛ، هەر جە سنورو پاوەی هەتا بیاووٙ نزیکو سەردەشتی، وەلی بە نونگەی جیاواز ئیٛ دەگا و ناوچیٛ نامیٛشا بە تەمامی توٙمار نەکرینی. دەگاو دشەی یوٙوە چادەگایا بیێنە کە شیمیا وارانە کریێنە.

د.ناجح گوڵپی

17/3/2017

24. ڕوٙ 17/3/1988ی و چن ڕویٛ دماتەریچ،پاریٛزگاو سنەی، مەریوان، دەگاکانو(دەرەناخیٛ، زەکەریا، ڕاو میانو دزڵی و دەربەند دزڵی و بیەکەڕەی) کیمیاواران کریا، ئیٛگە ڕاو ئاورەکان و خەڵك و ھەلەبجەی و خورماڵی بیٛ وەختیٛ پەناشا بەردە ئەودیم چیٛرو بوٙموارانی سەرەمڕەینە، چنڎ کەسیٛ زەخمینیٛ بییٛ و کەسیێچ لاو دەرەناخیٛ شەھید بی بە نامیٛ( زوراب عەزیز گوڵپی).

25. ڕوٙ 22/3/1988ی دەگاکانو (نژمار، بالک، دەگا شیخان، نیٛ) شیمیا وارانیٛ کریێ بە(بالەفڕ.تەیارە) ،بەپاو شاهید حالەکان مەواچان زیاتەر جە 50 کەسا دەگاو نژماری شەهیدیٛ بییٛ و جە قەبرسانو دەگاو چوٙڕی ئەسپەردە کریٛنیٛ، یانی دەگاو چوٙڕی ئامیٛنی فریاشاوە، وە زیاتەر جە (150) کەسا زەخمینیٛ بینی، سەرچەمیٛو تەر ماچوٙ زیاد جە (300) کەسا شەهیدیٛ بینی، ئاسەرچەمە گلەییش جە کوٙماری ئیسلامی کەردەن هەکە باسو ئی تاوانیشە نەکەردیٛنە دەرهەق پی دەگیٛ کریٛنە.

26. ڕوٙ 22/3/1988ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ناوچەو قەرەڎاخی دەگاو(سیٛوسیٛنان) ی کیمیاواران کریا، وەختو مەغریبی و نان واردەی ویٛڕەگای بیٛ،گرکەس لوابیٛوە یانە، سەعات 6.30 بیٛ، بە موشەک و راجیمە ی چل دننەی بوٙموارانە کریا، جە سەربازگەو کانی ساردو نزیکو دەربەنیخانیوە تەقنیٛشا، یەکسەر 68 کەسیٛ بە ژەهری کیمیایی گیانشا بەرشی و شەھیدیٛ بییٛ، جە پیا و ژەن، زاڕۆلەی،گردو قوربانیەکان مەدەنییٛ بیٛنیٛ تەنیا یەک کەسشان پیٛشمەرگە بیٛ، ئاڎیچ هەورامیێوی بەڎبەخت بیٛ، دماتەر ژمارەو شەھیدەکا یاوا بە 71 کەس بەھۆکارو زەخمینی سەختیوە، زیاتەر جە حەفتا کەسا زەخمینیٛ بییٛ(40) چل زەخمینیٛ ئی دەگیٛ بە ھامکاری تیمو پزیشکی خەسەخانەو مەڵبەندو یەکو (ینک) فریا کەوتیٛمیٛ و ئاردیٛما پەی خەسەخانەی بە تراکتۆر، جە ماوە و 3 ڕوانە گردو زەخمینەکاما چارەسەری سەرەتایی کەردیٛ و جە مەردەی ڕزگارشا بی، ئیساتیٛ سیوسیٛنان بیەن بە ناحیە، مەزارو 68 شەھیدان بەشیٛوازێوی جوان دروسکریان (24) دەسیٛ یانیٛ وەش کرییٛنیٛ پەی کەسوکارو شةھیدانو کیمیاوارانی(ویٛم ئاسەروەختە دکتۆر و پیٛشمەرگەو خەسەخانەو مەڵبەندی بیٛنیٛ و شایەتو ئا مەرگەساتیە بیەنان).

27. ڕوٙ 23/3/1988ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ناوچەو قەرەداخی، دەگاکانو(دوکان، دوکەرۆ ولیان، جافەران) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، ئیجار بوٙموارنەکە دماو عیشای بیٛ، ھیچ کەسش نەکوشت، وەلێم چنڎ کەسیٛ وەرکەوتیٛ، بە نونگەو ئانەی ڕوٙی وەڵین سیوسیٛنان بۆمواران کریا خەڵک دەگاشان جیا ئاستە لویٛ پەی دلیٛ کەش و کۆ و مەڕەکان،تا ویٛشان بشارانوە و کیمیاشان وەر نەگنوٙ.

28. ھەمان ڕوٙ 23/3/1988ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ناوچەو شارباژیٛڕی دەگاو (شاناخسیٛ) کیمیاوارانە کریا، زیاتەر جە(22) پیٛشمەرگان شةھیدیٛ بییٛ و(720) کەسیٛ جە مەدەنی و پیٛشمەەرگەی زەخمینیٛ بییٛ، دەگاو شاناخسیٛ چاوەختەنە ئاوەدانەو یاگیٛ ئەوە سەیایو پیٛشمەرگەی بیٛ، سەرو سنوریوە بیٛ پەوکەی چنڎ ڕویٛ سەرو یوٙی بۆموارانە کریا (ڕوٙ 21 ،22 ،23 /3 /1988ی) سەرەمڕە بە باڵە فڕ(کاروانی جیھاز یوٙ جە پیٛشمەرگە زەخمینەکانو ئی دەگیٛ بیٛ ھەرپاسە شایدو دادگاو باڵاو تاوانەکان بیٛ جەبەغدا، ڕۆ 26/11/2015 بە نونگەو کاریگەری زەخمینی کیمیاوارنی جە خەسەخانەو خرۆنگنی /ھوٙلەندا گیانش بەرشی).

29. ڕوٙ 24/3/1988ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، ناوچەو قەرەداخی دەگێکیٛو(بەلەکجاڕی، چەنی بارەگاو مەڵبەندو یەکو پیٛشمەرگەی)،سەعات نوٙ شةویٛ کیمیاوارانشان کریا بە چەکی کیمیایی دەماری و بە موشک و راجیمەی، تەنیا یەک پیٛشمەرگە شەھید بی بەنامیٛ (ھوٙشیاری جیھاز) ،چنڎ کەسیٛ تەر زەخمینیٛ بییٛ.

30. ڕوٙ 3/5/1988ی پاریٛزگاو سلیٛمانی دەگاکانو(گوٙپتەپە، عەسکەر، چەمی ڕیٛزان، شونکە، ماھیلە، سەدی، چنار، شیٛخان،گڵەشیٛر، حاجی ژیرەبەرە، کوچبڵاخ، زرزی، کڵیٛسە) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، ڕۆی دماین 4/5/1988 ڕژیٛم هوتەری زەمینیش دەس پەنە کەرد پەی ناوچەکەی کە پەنەش مەواچان(قەلا سیوکە) گردو دەگاکانش تەختو زەمینی کەردیٛ، زیاتەر جە(200) کەسیٛ مەدەنی شةھیدیٛ بییٛ و سەدان کەسیٛ تەریچ زەخمینیٛ بییٛ، تائیسا ژمارەو شەھیدەکان کە بە نونگەو کاریگەری چەکی کیمیای گیانشا بەرشیەن یاویٛنیٛ (560) شەھیدیٛ، گۆپتەپە مەزاریٛ شەھیداش چەنەن ڕوفاتو(105)کەسان، سەربارو ئانەی ئی ناوچە زیاتەر جە(305) ئەنفالکرییٛشان ھەنیٛ. ڕوٙ(3/5/1988) هووتەرەو ئەنفالی تیلەو یەرەمی دەسش پەنە کەردەن پەی ئی ناوچەیە).

31. ڕوٙ 15/5/1988ی پاریزگاو ھەولیٛری ،دەگاکانو(کاموسەک، سپیندارە، عەلیاوە، بەرەکە، کەوەکیان، حەریر، سماقولی، مەلوک) کیمیاوارانیٛ کرییٛ و سەدان کەسیٛ وەرکەوتیٛ.

32. ڕوٙ 15/5/1988ی دماتەریچ تا 18/5/1988 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی رانیە دەگاکانو (گوڵان، وەریٛ، بۆتیٛ) کیمیاوارنیٛ کرییٛ، یاگیٛ باسینە ئیٛ دەگیٛ چیٛرو دەسەڵاتو حکومەتینە بیٛنیٛ، پیٛچەوانە دەگاکانی تەری،کەچی ھەر کیمیایش دیٛ وەنە، خەڵکو ئی دەگایا نەیاراشا زەخمینەکانشان بەرا پەی شاری، چون وەڵتەر ھەر زەخمینیٛوی کیمیایی کە لوان خەسەخانەکانو ڕژیٛمی دلیٛنە شیەن، وەرو ئانەی زەخمینەکیٛ ڕوەشان نیا خەسەخانەو مەڵبەندو یەریٛ(ینک)یجە دەگاو خەتیٛ، 35 زەخمینیٛ یاویٛ خەسەخانە، گرد خاسیٛ بییٛ، تەنیا یەک پیرەژەن گیانش بەرشی کەھنیٛ دەگاو وەریٛ بیٛنیٛ، دماتەر 36 کەسیشا شةھیدیٛ بییٛ، بەلام دەگاو گوڵانی و بۆتیٛ بارەگاو پیٛشمەرگەکانو کۆمەڵە زەحمەتکیٛشانیش چەنە بیٛ، کیمیایش دیٛ وەنە، دەگاو بوٙتیٛ 23 پیٛشمەرگیٛ کۆمەڵەی گیانشان ئەسپاران و زیاتە جە 60 پیٛشمەرگان زەخمینیٛ بییٛ.

33. ڕوٙ 20/7/1988ی پاریٛزگاو ھەولیٛری دەگاکانو(سماقولی، سەروچاوە، گەناو، شارستیٛنە، خەتیٛ، دەراش، بالیسان، نازەنین، گەرەوان) کیمیا وارنیٛ کرییٛ(7) شەھیدیٛ و چندان کەسیٛ زەخمینیٛ بییٛ، ئی ھیٛرشە وەختو سەرەتاو قۆناخەو ئەنفالی(پەنج و شش و حەوتی بیٛ) وەلتەر خەڵک ئاگاداربیەبیٛ و دەگاکیٛ چۆڵیٛ کریٛبیٛنیٛ، پەوکەی کوشتاری مەدەنی کەم بیٛ.

34. ڕوٙ 22/7/1988ی پاریٛزگاو کرماشانی، ناوچەو داڵاھوٙی، دەگاو( زەردە)ی کیمیا وارانە کریا،و زیاتەر جە (300) کەسیٛ شةھیدیٛ و ھەزار کەسیٛ زەخمینیٛ بییٛ، ئا وەختە خەڵکو دەگیٛ 1700 کەسیٛ بیٛنیٛ، تا ئیسەیچ شوٙنەماو چەکی کیمیایی سەرو خەڵکو دەگیٛوە مەنەن،چنڎەها حالەتی نەوەشی شیٛرپەنجەی پەیڎا بیەن. (باسێوی تایبەم سەرو کیمیاوارانو زەردەی نویستەن. د. ناجح گوڵپی).

35. ڕوٙ 31/7/1988ی پاریٛزگاو ھەولیٛری دەگاکانو(سماقولی، بالیسان، ھیران، گەرەوان) کیمیا وارانیٛ کرییٛ(7) کەسیٛ شەھیدیٛ و چنڎ کەسیٛ زەخمینیٛ بییٛ.

36. ڕوٙ 2/8/1988ی پاریٛزگاو ھەولیٛری دەگاکانو(ئاری، سیٛڕو، زەڕوا، ھەدن،کەکلە، خیٛرزوکا، خەروان، بلیٛ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ(6) پیٛشمەرگیٛ شەھیدیٛ و(117) کەسیٛ زەخمینیٛ بییٛ، ھەڵبەت ئی بوٙموارانە ڕوانی وەڵتەر و دماتەری سەرەمڕە بیەن، بە نونگەو ھوتەرەو ڕژیٛمی پەی ناوچەو خواکورکی.

37. ڕوٙ 24/8/1988ی پاریٛزگاو دھوٙکی کەشو(گارە ی و دەگاو زیٛوەشکانی) کیمیاوارانیٛ کرییٛ (10) پیٛشمەرگیٛ شەھیدیٛ بییٛ.

38. ڕوٙ 25/8/1988ی پاریٛزگاو دھوٙکی(دەسپەنەکەردەی تیلەو ئەنفالو ھەشتی"دمایی") کیماواران دەسش پەنە کەرد سەرو ناوچەو ئامیٛدی، بەرواری باڵای و دەگاکانو (وەرمیلی، باپیری،گەرگوە، ھیسی، ئیٛکمالا، ئاسھی، بازیٛ، میسکا، توشمبیک، میٛرگا چیا،کانی بەلاۋ ، برجینی، تویکا)، (5) کەسیٛ شةھیدیٛ و (75) زەخمینیٛ بییٛ، ھەر چی ڕوٙنە چنڎان ھیٛرشیٛ کیمیایی کریان سەرو ناوچەکانی تەری جەکوردەسانەنە.

39. ڕوٙ 25/8/1988ی پاریٛزگاو دھوٙکی ئامیٛدی و سەرو گارەی، دەگاکانو(ئیکمالا، کیری، بەلیتا، باوەکا، بەرکڤری، گرکا، کۆڤلیک، ڕدیٛنیا، سارکی، زیوکا، شیٛرانە، بلیٛجانی، بالیٛ) کیمیا وارانیٛ کرییٛ( 2) شەھیدیٛ و (40) زەخمینیٛ کەوتیٛ، ھەر چی ڕوٙنە (46) دەگیٛ قەزاو ئامیٛدی تەختو زەمینی کرییٛ.

40. ڕوٙ 25/8/1988ی پاریٛزگاو دھوٙکی، ئامیٛدی،ناوچەو بەرواری وارینی دەگاکانو (سپیندای، سواری) کیمیاوارانیٛ کرییٛ.

41. ڕوٙ 25/8/1988ی پاریٛزگاو دھوٙکی- ئامیٛدی دەگاکانو(کنیا، باسکا، ئاڤۆکیٛ، بیمانش) کیمیاوارانیٛ کرییٛ و چنڎان کەسیٛ وەرکەوتیٛ.

42. ڕۆ 25/8/1988ی پاریٛزگاو دھوٙکی، ئاکریٛ، دەگاکانو(پریسە، چەمگیرا، چەمچالی، چەمشرتی ،چەم ڕەبەتکی، میرۆکی، بلمباس) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، چندەھا کەسیٛ زەخمینیٛ بییٛ.

43. ڕۆ 25/8/1988ی پاریٛزگاو دھوٙکی، زاخوٙ دەگاکانو(تویکا، بلیجان، زڕھەوا) کیمیاوارانیٛ کرییٛ(14) شەھیدیٛ و (15) زەخمینیٛ بییٛ.

44. ڕوٙ 25/8/1988ی پاریٛزگاو دھوٙکی دەگاکانو(بریجینی، دەرگەلا شیخا، زیناڤا، دبانکیٛ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ و چنڎ کەسیٛ زەخمینیٛ بییٛ.

45. ڕوٙ 25/8/1988ی پاریٛزگاو ھەولیٛری ناوچەو(بەڕوٙژ، بارزان، مزوری بالا) کیمیاوانیٛ کرییٛ، ژمارەو قوربانیەکان نەزانیان.

46. ڕوٙ 25/8/1988ی پاریٛزگاو ھەولیٛری، شەقڵاوە،(ھیران و نازەنین) کیمیاوارانیٛ کریٛیٛ، وەلیٛم نادیارەن قوربانی چنڎە بیەن، چونکە ناوچەکە چۆڵ بیەن و دمایی ئامای تیلەو ئەنفالو چواری بیٛ.

47. ڕوٙ 25/8/1988ی پاریٛزگاو ھەولیٛری، ڕواندوز، دەگاکانو (خەتیٛ ، وەرتیٛ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، قوربانیەکیٛ دیاریٛ نیەنیٛ، دمایی تیلەو ئەنفالو چواری بیٛ.

48. ڕوٙ 26/8/1988ی پاریٛزگاو دھوٙکی،ئامیدی، دەگاکانو(سەری ئامیٛدی، سپیٛر، سینیا، نیٛروە، خەرەگول، کوجزرکا، خراپ، زیٛوە، بەرچی، کانی، دیری، دەرگەنی، سیری سکیٛری، سەرکەلی، فیرستەک، چیاڕەشک) کیمیاورانیٛ کرییٛ، ژمارەو قوربانیەکان نەزانیان.

49. ڕوٙ 27/8/1988ی پاریٛزگاو ھەولیٛری، ناوچەو(زیٛی ڕۆشین) کیمیاواران کریان، چندەھا شەھیدیٛ وزەخمینیٛ بییٛ.

50. ڕوٙ 28/8/1988ی پاریٛزگاو دھوٙکی، ناوچەو نیٛرەوەی و ڕیٛکانی، دەگاکانو(شیڤی، ھیتوت،کانیا پینک، باشی، سەرنی، گارە، گەرو، باوانکیٛ، زیٛوە،گەلی کوتکیٛ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، ژمارو قوربانیەکان نەزانیان.

51. ڕوٙ 29/8/1988ی پاریٛزگاو دھوٙکی، ناوچەو بەرواری باڵای، دەگاکانو(بازیٛ و گەلی بازیٛ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، بەپاو یاونەرە حزبیەکانو ئاسەردەمی(2980) کەسیٛ شەھیدیٛ و ھەزران زەخمینیٛ بینیٛ، بەلام ئی ژمارە ھەڵای پەشتراس نەبیەنوٙ، مەکریوٙ بواچمیٛ ئەنفالیٛ کرییٛبان.

52. ڕوٙ 29/8/1988ی پاریٛزگاو دھوٙکی، دەگاو(دبانکیٛ) کیمیاوارانە کریا، ھەزار(1000) شەھیدو سەدان زەخمینیٛش بیٛنیٛ.

سەروەختو ئەنفالینە ڕژیٛم گردو دەگاکانو ناوچەو بادینانیش کیمیاوارانیٛ کەردیٛنیٛ، بەڵام نەتاوانما نامیٛ گردو دەگایان بارمیٛ، بەپاو بەڵگەنامەکان سوپاو ڕژیٛمی کە دماو وڕای ڕژیٛمو بەعسی دەسکەوتیٛنیٛ، زیاتەر جە (160000) سەدو شەس ھەزار کەسیٛ جە سنور پڕاینوە و ئاوارەو وەلاتو تورکیای بییٛنیٛ و(664 ) دەگاییٛ تەختو زەمینی کرییٛ و ویٛرانیٛ بییٛ، ھەرپاسە زیاد جە ( 1700 ) کەسان بیٛ سەروشوٙن ئەنفالیٛ کرییٛنیٛ.

سەرچەمە:

1. گۆڤارو پیٛشەنگ ی ژمارە (16 ساڵەو 1989 )ی، بنەڕەتو پەیلوای ھەرمانەکیٛم چیٛگۆ هورگیٛرتە.

2. کتیٛبو(لەتویٛشوی پزیشکیٛکی پیٛشمەرگەوە) د.فایق گوڵپی

3. پەلیانەو(زریٛوار خبر، کوردپا )

4. کۆمەڵە واتاریٛ و نوسیتەی پەی یادەکان جەلاو حکومەتی دەربارەو ئەنفالی، جەئینترنیٛتوٙ.

5. پانوٙراماو تاوانەکا سەدامی (عەدالەت عمر)

6. شاھدەکانو دادگاو تاوانەکانو بەغدای، دۆسیەو ئەنفالی(تەھا سڵیمان)

7. پەلیانەو مەڵبەندو ڕیکوزیاو پیٛشمەرگەی (لەڕۆژیٛکی وەک ئەمڕۆدا)

8. چنڎ زانیارییٛوە لاو (ڕیٛکار مزوری، پۆڵا حەمەد)

9. ویرەوەریەکانو ویٛم پیٛشمەرگە بیٛنیٛ .