هەورامان وەڵیٛ ئیسلامینە

یەرەم بەشە

سەرەتا پەنەم خاسا ئانەیە ڕوٙشن کەروە هەکە وەختێ چیٛگەنە باسو هەورامانی کەرمیٛ مەرامما شارەکڵەو هەورامانو تەختین، نەک گردو ئا جوگرافیایە هەکە ئیسەتیٛ نامیٛش هەورامانا.

هەورامان وەڵیٛ ئامای ئیسلامینە ڕاو ئەنجومەنێوە ئەلاحەڎەیۆ بریان ڕاوە هەکە پەنەش وچیان: ژیرلاو مەریٛ

دەسەواچیٛ (ژیرلاو مەریٛ) جە دویٛ بەشا خیٛزیێنە:

یوە: ژیرلا

دویٛ: مەریٛ

بە ئامرازو دایپاڵو (و) ی (ژیرلا) دریان پاڵو (مەریٛ) و بیەن بە: ژیرلاومەریٛ،

ڕوٙشنا هەکە واچیٛ ژیرلا، جەمو (ژیری) ن، یانیٛ ژیرەکیٛ = کەسە ژیر و فامیڎەکی

واچیٛ دوەمەیچ (مەریٛ) مەرام ئا یاگیٛ بییٛنە هەکە دلیٛشەنە ژیرەکیٛ هورچنیێنیٛ و دماییچ کەسە هورچنێکیٛ چەنی خەڵکو دەگایەکا هەر چا یاگیٛنە گلیٛریٛ بییٛنیٛوە و باسوخواسو دەگایەکاشا کەردەنشا.

-ئی ئەنجومەنە بە هورچنیەی و چوارساڵیٛ جارێوە تازە کریانۆ و هەردوی ڕەگەزیٛ، یانی نیٛر و ما پەیشا بیەن ویٛشا هورچنا و خەڵکیچ ئازاد بیەن دەنگ بە کیٛ مڎوٙ.

"هورچنیەی ئەنداما ئەنجومەنەکەی سەرەتاو وەرزو وەهارینە بیەن"

-تەنیا مەرجێ هەکە نریێنەرە ئانیٛ بییٛنە، کەسەکە ئەشوم وەڵتەر چەنەئامایی ویٛش ڕاو خزمەتێوە سەلەمنابوٙش پەی خەڵکەکەی.

ئینە وەختێوەنە بیەن هەکە تەمامو ناوچەکا تەرو دنێنە سەرو سیستەمو کویلایەتی ژیوای بریان ڕاوە وەلێم هەورامانەنە هورچنیەی و ئەنجومەنی هورچنیا، ژیوایش بەردەن ڕاوە.

ئا یاگیٛچە هەکە ئەنجومەنەکەش چەنە هورچنیان پەنەش وچیان (مەریٛ) و هەتا ئیسەتیٛچ فرەو یاگانە ئا یاگیٛ هەر بە نامیٛ مەریٛوە مەنیٛنیٛوە پیٛسەو: مەڕەو مەریٛ نزیکو دەگاو دزڵییٛ، دەرەو مەریٛ جە دەگاو کەماڵای، دەرەو مەریٛ جە دەگاو دزاوەر، هەرپاسە دەگاو دەرەو مەریٛ یام دەرەو مەڕیٛ... هەنیچتەر.

-هورچنیەی ئەنداما ئەنجومەنەکەی سەرەتاو وەرزو وەهارینە بیەن و قەڎر گیٛریان ئەو سەردەسەو ئەنجومەنەکەی و ئەندامە وەڵینەکاش و تازیٛشا هورچنییٛنیٛ.

_(پاوەر) یام ڕیشچەرمەو ئاوایی بە مەرامو ئاسانکاریی پەی دەنگدەرا هەر کاندیدێوەش بە نامیٛ سەمەرو درەختێوە نامیٛ نیێنیٛ، یوٙ تفی، یوٙ هەنار، یوٙ هەنجیر، یوە بەی، یوە مرویٛ، یوە هەڵوچیٛ و... ئەپاسە.

مەرجەو دەنگدەریچ ئانیٛ بییٛنە تاووٙ ئا تاپیرە زلەیە هوٙرگیٛروٙ هەکە کریان پیمانەو تاوای کەسەکا، یانی هەرکەسێوە تاوابوٙش تاپیرەکەی هورگیٛروٙ یانی یاوانپەنە و سنعەش ڕا مڎوٙ دەنگ بڎوٙنە پەی هورچنیەی کەسەکا.

چا سەردەمەنە یاگەکای تەرەنە ژەنی حیچ جوٙرە مافێوەش نەبیەن، کەچی هەورامانەنە حیچ جوٙرە جیاوازیێوە میانو نیٛر و ماینە نەکریان، هەتا ئیسەتیٛیچ خەڵک نامیٛ (ئەڎا خەزانیٛ) ش هەر ئینا سەرو زوانیۆ هەکە خولێ جە خولەکانە یوە بییٛنە جە ئەنداماو ئەنجومەنو ژیرلا و وەرو چەنەئامایش چنڎ خولیٛ هورچنیێنۆ ). (١))

جە ڕوەی تەندروستیۆ:

هەورامان چنڎەها حەکیمیٛ و دەرمانسازیٛ و جەڕاحیٛش بییٛنیٛ و هەرمانەو خەڵکیشا پوٙڕنێنە.

پیٛسە ڕاکارێوە ژیوگەپاریٛزیی و مروٙڤدوٙسی، هەرکەس نەوەشیی قورس و خراپش گیٛرتێ بەریٛنیٛش پەی کویٛسانی و چاگە دەرمانش کەریٛنیٛ و هەتا تەمام وەشنەبیێوە ڕاش نەڎیٛنیٛ بێوە دلیٛ ئاوەڎانی. (٢))

پاوەر) بە کیٛ وچیا؟

"ئاترەوان... یانێ چیٛش و بە کیٛ وچیان؟"

گر دەگا و ئاوەڎانیێوەنە کەسێوە بیەن بە دەمڕاسو دەگێ و پەنەش وچیان (پاوەر) دوور نیا واچەو پیریچ هەر چا نامیٛوە نامێبوٙ

ئاترەوان.

ئاترەوان... یانێ چیٛش و بە کیٛ وچیان؟

قسێوە سەرپاییە هەنە باسو ئانەیە کەروٙ گوایا نەتەوەو ئیٛمە وەڵیٛ ئیسلامینە ئایرپەرس بیەن، پەی ڕاسو درویٛ ئا تەشەریٛ، ئی ڕوٙشنۆکەردەیەو واریما پیٛسەو نمونێوە ئاوردەن.

ئا تەشەریٛ فرەتەر پەی ناکوٙکی میانو عەرەبەکا و ئیٛرانیەکا گیٛڵوٙوە و پیٛسەو هەمیشەی ئیٛمە و ویەردە و فەرهەنگ و زوانما بییٛنمیٛ قوربانیی، دلیٛ کتیٛبە مێژوویەکانە و فەرنگە زوانەوانیەکایچەنە باسەکە ئیٛنڎە بیٛمەک و قیزەون باس کریان، ئەگەر بنیاڎم هوٙشش ویٛشۆ نەبوٙ گیٛرە بە عەیبەش بزاوٙ ویٛش کەروٙ ساحیبش.

-پەرسەی گرنگە ئانیٛنە ئایا ئا تەشەر و توٙمەتە و هامتەشکەکیٛش چنڎشا ڕاسیٛنیٛ و چنڎشا بوختانینیٛ؟

چی کوڵەباسەنە تەنیا فریاو وستەی ساراو نمونێوە گنمیٛ هەتا ڕوٙشناییش وزمیٛ سەر و ڕاسیەکەیش بەروزمیٛ، ئاڎیچ واتیٛ: ئاترەوان = ئایرەوان ینە.

ویەردەی دوورەنە و وەڵیٛ ئانەینە بنیاڎم فیٛرو ئایرکەردەیۆ بوٙ، ژیوایش فرە سەخت گوزەریان، دماتەر هەکە فیٛرو ئایرکەردەیۆ بیەن، ژیوایش فاڕیان و فیٛرو ویٛگەرمکەردەیۆ و ڕاو و شکاری و گوٙشت بریٛژنای بیەن، چا وەختە بەدما ئیٛتر ئایر لاو مروٙڤەکاوە پیروٙز کریان و وەرو ئانەیە هەکە ئایرەکەشا بە دەسکەوتێوە زل زانان ناستەنشا هیچ وەختێوەنە کوشیوٙوە، هەورامانیچەنە پەی ئا مەرامیە گرد دەگا و ئاوەڎانیێوەنە یاگێوەشا تەیکەنە کەردیٛنە پەی ئایرەکەی و پا یاگیٛشا واتەن: ئایرگا و کەردەنشا واجب سەرو شانەو ویٛشاوە هەکە هەریانێوە بڕێ هیٛزمیٛشا دابینیٛ کەردیٛنیٛ و بە گردیچشاوە کەسێوەشا تەیکەن کەردەن هەتا بوٙ بە لەلە و دەرعەوڎەو ئایرەکەی و نازوٙ کوشیوٙوە و سەرەمڕە هیٛزمیٛ بڎوٙ دەمشۆ، گردو دەگێ و ئاوەڎانیەکەیچ ڕوانە لوێنیٛ سەرەچڵوٙسکێوەشا بەردیٛنە و هەرمانەو ویٛشا پەنەش پوٙڕنێنە.

وەرو ئانەی ڕوٙبەڕوٙ فرەتەر لاو ئانزانەکاوە بایەخو ئایری بەرگنیٛ، بە چەمو قەڎریۆ تەماشەو هەم ئایرەکەی و هەم یاگیٛ پاریٛزناکەیش و هەم ئا کەسیچە کەریٛنیٛ هەکە بایسو مەنەیۆ ئایرەکەی بیٛ.

ئا کەسیچە هەکە تەیکەن کریابیٛ پەی ئاستەیۆ ئایرەکەی، ئا هەرمانیٛشە مسا و بیە بەکسمی هەمیشەییش و نامیٛشا نیا: ئاترەوان = ئایرەوان.

چونکە زوانی هەورامی کوٙنەنە بە ئایریشا واتەن: ئاتر، پاڎیچشا واتەن: ئاترەوان... پیٛسەو ئاسەرەوان، ئاسەوان، کەشوان، گاوان، باخەوان... هەنیچتەر.

دماتەر هەکە زەردەشتی بەڕیٛزیچ چی ناوچەنە سەرەش هوردا و دینەکەش وەڵاو بیۆ، بە حوکمو ئانەیە ئایر لاو خەڵکەکەیۆ بە ئامرازێوە پیروٙز ئەژناسیابیٛ، دینو زەردەشتیچ هەم دڎانش نیا پیروٙزیی ئایرەکەیرە و هەم پایەگێوە زیاڎەیچش دا پا کەسا هەکە بایسیٛ مەنەیۆ ئایرەکەی بیٛنیٛ، بە ڕادێوە هەکە هەم ئاسراوان - ئاتراوان بیبە ئەژناسنامە پەی کەسایەتیە ئایینیەکا مادی بە زەردەشتی بەڕیٛز ویٛچشۆ (٣) و هەم یاگیٛ ئایرەکەیچش کەردە بە پەرسگاو پەیڕەوەکاش، ئیٛتر وردە وردەی ئارگا - ئاتەشگا - ئاتەشکەدە، بیبە شوٙنەما و ئاینو زەردەشتی.

بەڵگەیچ پەی ئانەی هەکە ئاتر هەورامی کوٙنەنە یانێ ئایرو ئیسەی، چا هونیێنە هەکە باس جە ئامای سوپاو عەرەبی و وڕای پەرسگایەکا و کوشیایۆ ئایرەکا و بە دیل گیٛرتەی ژەن و کناچا کەروٙ، هەکە ئینە دەقەکەشا:

هورمزگان ڕمان ئاتران کوژان ویٛشان شاردەوە گوٙرە گوٙرەکان

زوٙرکاری ئارب کردنە خاپور گنای پاڵە هەتا شارە زور

شنو کنیکان وەدیل بشینا میرد ئازا تلی وەروی هوینا

بارەو ئی هونێوە چنگەپڕچیٛ فریٛ کریێنە و قسیٛ فریٛ کریێنیٛ بارەشۆ، ئایا ڕاسەنە یام نا، ئیٛمە چیٛگەنە هەرمانەما نیەنە پا باسیە و تەنیا باسما جە واچیٛ (ئاتران) ین و وینمیٛ دلیٛ هونیاکیٛنە ئامێنە، هەکە بە ماناو ئایری مێ، چون شوٙنیشەرە باسو کوشیایشۆ کەروٙ (کوژان).

وەرو ئانەیە باسەکە دریٛژە نەکیٛشوٙ چینەی فرەتەر سەرش مەلمیٛ و ڕاسەش و پاکەش ئانیٛنە هەکە ئاترەوان = ئایرەوان، پا کەسیە وچیان هەکە سەروکاریی ئایرەکەیش کەردەن و وەرو پیروٙزیی ئایرەکەی ناستەنش کوشیوٙوە. (٤ و ٥)

ئەپی جوٙرە یاومیٛنە هەکە دلیٛ گلیٛرگەو ویەردەو کوردەوارینە و وەرکەوتو گوٙ زەمینینە بەگردیی ئایر پیٛسەو ئامرازێوە گرنگ و ژیوای ئا سەردەمیە، پایەگێوە بەرزەش بییٛنە نەک پەرسیابوٙ.

............................

(١) قازی عەبدوڵا شەیدا - مێژووی سانەکانی هەورامان - هورگیٛڵیای کوردی سورانی - سەریاس محەمەد/لاپەڕە(٥٩ - ٦٢).

.(٢) هەمان سەرچەمەی وەڵین/لاپەڕە(٥٨).

(٣) فازڵ ئوسولیان - ناسنامەی زمانی کوردی - بەرگی دووەم/لاپەڕە(٤٩).

(٤) فازڵ ئسولیان - ناسنامەی زمانی کوردی - بەرگی دووەم - بەشەی چوارەمە/لاپەڕە (١٣) و لاپەڕە (٤٠).

(٥) محەمەد ئەمین هەورامانی - مێژووی هەورامان - بەرگی یوەم/لاپەڕە(٧٨).