(نوٙیەم بەشە)

دریٛژەو باسو حوکمو سان و خانەکا هەورامانی - باسو سەردەمو ڕوٙسەم سانو هەورامانو تەختی

پیٛسەو کوٙتایی بەشیٛ ویەردیٛنە باسما کەرد، وەرو ئانەی ساڵەو ١٢٩٩ ی کوٙچینە چیٛرو کاریگەریی دەسەڵاتو ئا وەختەو ئیٛرانینە و بە سەرپەرشتی ئیقباڵولمولک والیی ئا وەختەو کوردستانی، هەورامان بەش بی ملو چنڎ ناوەندا دەسەڵاتیرە (هەورامانو تەختی، دزڵیە، ڕەزاو، لهوٙن) (١) هەورامانو تەختی کەوت دەسو ڕوٙسەم سان کوڕو حەسەن سانی و شارەکڵەو هەورامانینە دەسەڵاتش گیٛرت دەس (٢) ، حەولیٛ مڎەیمیٛ چی بەشیٛنە و بەشەکا دماتەرینە بە جیا قسیٛ کەرمیٛ سەرو ژیوانامەو هەریوٙ چی یەرە کەسایەتیا:

*ڕوسەم سان کوڕو حەسەن سانو هەورامانی

*جافر سان کوڕو محەمەد سەعید سانو لهوٙنی

*مەحمود خان کوڕو عەزیز خانو دزڵییٛ

ئەگەر گەرەکما بوٙ قسیٛ کەرمیٛ سەرو یوەوەو سان و خانەکا، ئانە باسەکە دریٛژە کیٛشوٙنە و باسو هەریوٙیشا و حاڵ و وەزعو ویٛش و خەڵکو ناوچەکەیش و ژیواشا، کتیٛبێوە تایبەش گەرەکا.

پەوچی ئا یەرە کەسەیٛچما هورچنییٛنیٛ بە جیا باسشا کەرمیٛ، تا هەریوٙشا جیای یوٙ جە ناوەندەکا دەسەڵاتی کوچێ باسشا چۆوە کەرمیٛ و ڕاو ژیوانامەو ئاڎیشایچیۆ ڕوٙشنایێ وزمیٛ سەرو سنورو دەسەڵاتەکەیشا و ژیوای خەڵکەکەیچ، سەرێوە تەریچەرە سەردەمو ئا یەرە کەسەینە دەسەڵاتو هەم ئا یەرە ناوەندەیە و هەم هینو بنەیانەکایچشا و هەم دەسەڵاتو بەگزادایچ بەگردیی، هەورامانەنە ڕوەو دمایی لوان و کوٙتایی بە دەسەڵاتو بەگزادا ئامان و سەردەمو دەوڵەت نەتەوەی و حکومەتە سەردەمیا ئامانەنە.

چی بەشیٛنە پەردەچیوٙما لاو باس کەردەی ئا سەردەمیۆ هەکە ڕوٙسەم سان کوڕو حەسەن سانی کوڕو محەمەد سانو هەورامانیش چەنە ژیوان و کوچێ باسو ژیوای خەڵکو شارەکڵەو هەورامانی و ژیوانامەو ڕوٙسەن سانی و وینگەیش پەی دەسەڵاتی کەرمیٛ، بە پاو سەرچەمەکا، ڕوٙسەم سان تەنیا نوٙ ساڵیٛ یانی میانو ساڵەکاو (١٨٨٣-١٨٩٢ عیسایینە) فەرماڕەواییش کەردەن. (١)

وەرو ئانەی دریٛژە نەڎەیمیٛ بە باسەکەی دەقێوە هورگیٛڵنمیٛ کە چنڎ مدرامانێوە بنویسو کتیٛبو (مێژووی سانەکانی هەورامان) نیٛ و پی تەشکە باسو کەسایەتی و سەردەمو ڕوٙسەم سان کوڕو حەسەن سانو هەورامانی کەروٙنە، بنویس ویٛچش چا سەردەمەنە ژیوان: (وەختێ ڕوٙسەم سان کریا بە دەسەڵاتدارو هەورامانو تەختی دادپەروەریش چەسپنا، زمسانیٛنە دلیٛ شارو هەورامانینە مەنیٛوە و هامنیٛچەنە لویٛ هەوارو پیر ڕوٙسەمی... سەردەمو ئاڎینە خەڵکو هەورامانی حاڵ و وەزعێوە وەشەنە بیٛنیٛ، هەر پا نونگۆ دەسەڵاتو ئاڎیچی برەوەنە بیٛ، چا سەردەمەنە، سەرێ وەرەی پەرواریی عال بە شش تمەنیٛ و وەریٛ تەریٛیچ بە پەنج تمەنیٛ بیٛنیٛ، ڕوەن بە کیٛشانەو هەورامانی مەنێ بە ویسوپەنج هەتا سی قەرانیٛ بیٛ، کڵاشیٛ عالیٛ و مەکینیٛچ تمەنێوە هەتا دوانزە قەرانیٛ و بیٛنیٛچشا یاویٛنیٛ پانزە قەرانیٛ، جوٙتێ گاویٛ خاسیٛ و هیتکەریٛ هەتا ویس تمەنیٛ یاویٛنیٛ، هەری خاسیچ ویس تمەنیٛ کەریٛ، هەسەرەیچ بە پاو گەنج و پیرییش جە پەنجاوە هەتا حەفتا تمەنیٛ کەریٛ، ئیسەتیٛ شارو هەورامانینە هەتا یاووٙ لادەگا نزیکەکا دەوروپشتیش یەرەسەڎ هەسەریٛش چەنەنیٛ، تفەنگیٛ مارتین و وەرەندڵیٛچ - هەورامانەنە - فرە فریٛنیٛ، سەردەمو حەسەن سانینە بە گردو هەورامانو تەختیۆ هەزار تفەنگیٛش نەبیٛنیٛ چەنە هەرچنڎ فەرهاد میرزا هاش و هوشش کەردەبیٛ و واتەبیٛش: دویٛ هەزار تفەنگچییش چەنەنیٛ، چا سەردەمەنە - هەکە فەرهاد میرزای باس کەردەن - تفەنگەکیٛ گرد ڕەشوٙکییٛ یام سیاتابیٛ بییٛنیٛ، وەلێم سەردەمو ڕوٙسەم سانینە گردو هەورامانی بە پاو ئا مەزنڎە و گلیٛرکەیۆ بە بیٛ زیاڎە ڕەوی، یەریٛ هەتا چوار هەزار تفەنگیٛ مارتین و وەرەندڵیٛش بیٛنیٛ و بیٛ زیاڎ و کەم گرد حازریٛ بیٛنیٛ، بیٛشک گردو تفەنگەکایچ تاقییٛ کرێبیٛنیٛوە و پەڕ فیشەکیٛچ بیٛنیٛ، تفەنگچییەکیٛچ گرد جوانیٛ و هەرزەکاریٛ و ئامادیٛ بیٛنیٛ پەی بەشداریی جەنگی، چا سەردەمەنە و بە نونگەو بیەی هەسەرە باربەراوە حاڵو وەزعەو خەڵکی جە گرد وەختێوە خاستەرەبیٛ.

عەبدوڵا شەیدای بنویسو کتیٛبو - مێژووی سانەکانی هەورامان - هەکە سەردەمو ڕوٙسەم سانینە ژیوان، دریٛژەو نویستەی مدرامانەکاشەنە نویستەنش: ساڵەو ١٣٢١ کوٙچینە بە مەرامو سەردای قەوم و خویٛشی لوایمیٛ پەی دەرەویانی و شەویٛ دەگاو دەرەوکییٛ خزمەتو برزوم بەگینە - خوا چەنەش ڕازی بوٙ - مەنیمیٛوە و ئا شەویٛما وەش بەردە سەر.

سەرسەحب کەوتیمیٛوە ڕا و سەرو هانەو شلیٛرانیۆ نماو سەحبیما کەردە، نماو سەحبی مەنیٛبیٛ لوایمیٛ هەوارو پیر ڕوٙسەمی و یاوایمیٛ خزمەتو ڕوٙسەم سانی، هەڵای بەرماڵ و مازڵوٙخەو سەرو تەوەن نماو سەرو هەساراوەکیٛش هورنەگیٛرتەبیٛ، وەختێ منش وینانیٛ هورئیٛستۆ و بە ویٛچەمنایۆ و ویٛبەکەم زانایۆ چنڎ هەنگامێوە ئاما پیٛوای منۆ، برای ئازیز مەڵڵا ئەحمەدی قازیچ چاگە بیٛ.

دریٛژەو ویرەوەریەکەیشەنە قازی عەبدوڵا شەیدا فرەتەرش نویستەن و حاڵو وەزعەو هەورامانیش وەشتەر ڕوٙشنە کەردیٛنۆ و نویستەنش: دمای خیٛرئامای و هەواڵ پەرسای و وەشی و تشی پی تەشکە دەسما کەرد قسیٛ و من واتم: جەنابو سانی شوٙکر و سوپاسو خوای، پەی جەنابیت جە گردکەسی فرەتەر پەنەوازا، وەرو ئانەی بیٛجگە کەشەکا هەورامانی هەکە جە قەڵاو ئەستەنجەری بەرزتەریٛ و جە ئاسمانیچ دڵنیا تەریٛنیٛ، قەوم و کەسوکارەکیٛچت چەمداریکەریٛ و پاسەوانیٛتەنیٛ، پەی نمونەی لاو ڕاسیت کوڕەکیٛ عەزیز خانی و ماموەکیٛشانیٛ و پیٛسەو شیٛر و پاڵنگا گرد ئامادیٛ جەنگینیٛ، پاسەوانیٛ و هامکارەکیٛ ویٛچت گیان بەختکەریٛنیٛ، لاو چەپیچت عەباس قولی سانا هەکە پیٛسەو شیٛری ئازای شەو و ڕوٙ پاریٛزگاریت وەنە کەروٙنە و هیچ موچە و جیرێوەیچشا مەڎەی پەنە، ماڎام پاسە بوٙ توٙ جە گردکەسی فرەتەر ئەشوٙ شوٙکرو ستایشو خوای کەری.

پەیواچو قسەکامەنە ڕوٙسەم سان واتش: بەڵێ قسەکیٛت ڕاسیٛ و بە یاگیٛنیٛ، وەلێم ئی ئاساییش و ئارامیە تا ماوێوە تەرا، چونکە دەسەڵاتداریٛ کوردستانی و شارو سنەی پەیوەندیشا چەنی ئیٛمە پیٛسەنە پەیوەندی وەرگی و مەییٛ، هەرچنڎە ماوێوەن ئینامیٛ وەزعێ ئارامەنە وەلێم تەرسەو ڕەفتارەکا دەسەڵاتدارا شاری و زوڵمیشانە دڵما ئارام نیا). (٤)

بە وردبیەیۆ ئەو ئی ویرەوەریەو ماموٙسا شەیدای هەکە هورماگیٛڵنان سەرو زوانی هەورامی، چنڎ دیمێوە سیاسییٛ و فەرهەنگییٛ و کوٙمەڵایەتییٛ و ئایینییٛ ئا سەردەمیما لاوە ڕوٙشنیٛ باوە و چاگۆ متاومیٛ فرەو دیمە شاریاوەکا تەرو ژیوای ئا سەردەمیە بوانمیٛوە.

.........................................

. ١-ئێبراهیم شەمس، تارێخوو هەورامانی، ل٣٠٠-٣٠٣

٢-پەنەوازا چیٛگەنە ئانەی ڕوٙشن کەرمیٛوە هەکە زنجیرەو سانەکا هەورامانینە دویٛ کەسیٛما هەنیٛ بە نامیٛ ڕوٙسەم سانیۆ، هەردویچ هامسەردەمیٛ یوٙترینی بییٛنیٛ و جەنگیچ کەوتەن بەینشا:

-ڕۆسەم سان کوڕو حەسەن سانو هەورامانی.

--ڕۆسەم سان کوڕو محەمەد سەعید سانو لهوٙنی (برا گەورەو جافر سان).

-چیٛگەنە باسو ڕوٙسەم سانو کوڕو حەسەن سانو هەورامانی کەرمیٛ.

(٣) عبدالرزاق عبدالرحمن محمد، سەربوردێکی هەوران و سەردانێکی تەوێڵە، ل١١١

.(٤)قازی عەبدوڵا شەیدا، مێژووی سانەکانی هەورامان، سەریاس محەمەد، ل٣١٧-٣١٩