سیستمە جیهانییەكۍ پاسە وێشاوە و ‌ماوەو ساڵێوە یان ده ‌ساڵێوەنە نمەمەرزیارە. بە پاو زانیاریی تارێخییما، ئی پڕۊسۍ حەرسەدە یان چند سەدە جارێو ئەنجامو سەراوچێربییەیە كۊمەڵایەتییە گەورەكانە ئامێنۍ ئاراوە. گێرا جە یوەمین قۊناغەكاو شارستانییەتینە بڕێو شارستانییەتی بیێبا؛ پەنەوازا سۊمەر، ئاسوور، میدیا، پارس، ئیمپراتۊرییەتو ڕۊما، بیزانس، ساسانییەكۍ و شۊنیشەرە نەمسا-هەنگاریا، هەرپاسە دەوڵەت و ئیمپراتۊرییەتەكاو دلۍ قەوارەی عوسمانی و تزارییەكێچ چی چوارچوەنە وربسەنگیا. تەنانەت وەختێوە مگێڵمێوە پەی سەرەتاو تارێخی، موینمۍ كە یوەمین شارستانییەتە ناوەندییەكۍ جە جوگرافیاو وەرکەوتو دلێڕاسەینە وەشۍ بیێنۍ. بەڵام جە سەدە شانزەیەمینە شارستانییەته‌كاو وەرکەوتو دلێڕاسەی چونکوم وێشا تازە نەكەرڎەنۊ و نەژووژیێنیوە، هێزە هەژموونگەرا ئەورووپییەكۍ ئامێنۍ وەڵێوە. چی مانێنە، ئاستو گەشەكەرڎەی شارستانییەتی وەرکەوتو دلێڕاسەینە بەشو چارەسەركەرڎەی كێشە كۊمەڵایەتییەكاش نەکەرڎەن، گێرە بەپێچەوانەوە، وێش كەوتەن دۊخو گرفتیوە. چێچۊ كە شارستانییه‌تو سەرمایەداری بییەن بە هێزی باڵادەسو قۊناغەكەی.

هه‌ردوو سەدەو حه‌ڤده‌ی و هه‌ژده‌ی سەدەو سەرەتاو هەژموونئاساو بەرزبییەیۊ سەرمایەداریی بازرگانینۍ. جە ئەنجامو شۊڕشی پیشەسازیی سەدەو نۊزده‌یه‌میچنە، قۊناغو سەرمایەداریی بازرگانی و تەشەنەكەرڎەی كێوەڵکۍ ئازاڎانەینە بە تەرخانكەرڎەی سەرمایەی پەی پیشەسازی، دەسكەوت و داهاتی پەلە زیاتەر كریێنۍ بە ئامانج، ئینەیچە گلێرگەنە چالاكبییەێوی جە شێوەو كێشەی تازەی و گێڵای تەریش چەنی وێش ئارڎەن، بە شێوێوە، كە داهاتش زیاتەر بییەن بە یاسای سەرەكییەو سەرمایەداری. بەڵام وەرو ئانەیە تەماحەو زیادەداهاتی و دەسكەوتی فرەی پیشەسازییشا تەنگەتاو كەرڎەن، ئا كێشە و گرفتۍ بە چارەسەكریا نەنریێبێنێرە، زیاتەر تەشەنەشا کەرڎەن و قورستەرۍ بیێنۍ. حەرچندە كێوەڵكۍ سەرمایە و بەرهەمی ناشاز و هەرزان و بازرگانیی كۊیلەیچ تەشەنەشا سانان، ئاد حەر پاسە بەرڎەوام بییەن. چی ڕوانگەوە، متاویۊ قۊناغو قەیرانو وەشبییەی سەرمایەداریی پەی ئا تارێخا بگێڵنمێوە. پاڵو ئینیشایچەنە، بە ڕاددەو گەشەكەرڎەی پیشەسازیی میلیتاری، ناكۊكیی بەینوو هێزەكایچ بە ئاستو ماڵاییۊیرەی یاوان. تایبەتمەندیی سەرەكیی جەنگەکاو ئا سەرڎەمەو بەینوو هێزەكا ئانەنە كە بە جوگرافیاكاشاوە سنووردارۍ بیێنۍ و نمەکریۊ باس جە بییەی جەنگیوی جیهانی بكریۊن. وەختێو سەرمایەداری پلێوی میاندەوڵەتییەش بەدەس ئارڎە، قۊرخ كریا و چەنی ئینەیچە میلیتاریزم گەشەش كەرد، ناكۊكی و كێشەكاو بەینو هێزەكاو مۊدێرنیتەی سەرمایەدارییچ مەیدانو سەروازیینە ڕەنگشا داوە و جەنگو بەینو هێزەكا، تەشەنەشا سانا و هەم بە ئەندازێوە دۊخی هەمیشەییشا ورگێرت. هه‌ردووە جەنگی یوەم و دووەمی جیهانییچ پاو ئا قۊناغە تارێخییانە ئامێنۍ ئاراوە، چونكوم تەماحەو زیادەنرخی و زیادەداهاتی زوۊن ئاستو نەشناسای سنوورە نەتەوەییەكاش ویەرنابۍ. چە سەرمایەی دارایی، چە ڤێرژنەكاو كاڵای و چە خاوەن هێزە میلیتارییەكۍ، چەمشا بڕیەبۍ بازاڕی تازەی و جوگرافیای تەریچ. بازاڕ و جوگرافیا قۊرخكریێکۍ پەی ئا هێزا، كە بە تەماعەو زیاتەرین بەرهەمئارڎەی كاڵایۊ بێنۍ، ئیتر تەسك و تەنگۍ بیێبێنۍ، یانۍ بەششا نەکەرۍ. بە مانێوە هێزەكاو مۊدێرنیتەی سەرمایەداری جیهانشا دلۍ وێشانە بەش كەرڎەبۍ، بە شێوێوی، كە هیچ یاگێوشا ناستێیوە كە بەینوو وێشانە بەشەشا نەکەرڎێبۊ. ناكۊكی و كێشەكاو بەینوو هێزەكاو مۊدێرنیتەی سەرمایەداری و ئاستی جیهانییچنە ئا گرژییۍ بە ئاستو جەنگی یاوێنۍ، ڕێك دماو ئا قۊناغەیوە سەرەشا وردان. بانگەشەدارتەر، تەماحكارتەر و قەوەتتەرینەکۍ، بەپاو هێزو وێشا جەنگو دەسەڵاتداریی بازاڕیشا ئەرەیاونان. پی مەعنۍ جەنگی یوەمو جیهانی پێسەو جەنگو بەشكەرڎەی بازاڕی بەینو هێزەكاو مۊدێرنیتەی سەرمایەداریینە ئامێنۍ ئاراوە.

جەنگی یوەمو جیهانیچ بەڕاسیی ڕاش پەی جینۊسایدی كەرڎۊ. بە ملوێنان ئینسانۍ مەرڎۍ. خەیلۍ گلێرگۍ دووەچارۍ فەلاكەتی ئابووری و كولتووری ئامۍ، تووشو وڕایرەی گەورەی بیێوە. مشیۊ لاێوی پێسەو پارادۊكسێوێچ بۊ، بەڵام جە ئەنجامو ئا گردو وێرانكارییانەو جەنگەكەیچنە، یا پێسەو بەرڎەوامیێوی ئا قۊناغەیە، شۊڕشێوی كە پەی یوەم جاری تارێخو ئینسانیەتینە بە نامۍ شۊڕشو سۊسیالیزمیوە ئۍ ئاراوە، بەرپابییەی شۊڕشو سۊسیالیستیی سۊڤێتی بۍ. دۊخێوی تازە بی. هاموەخت تزار نوقمو تارێخی بییەبۍ، چەولاوە ئیمپراتۊرییەتی عوسمانییچ، كە پەی ماوەو چند سەدێوە بەتایبەتی وەرکەوتو دلێڕاسەینە و بەگردینیچ لە یەری قاڕۍ جیهانینە جە هەوڵۍ چەسپنای فەرمانڕەوایی وێشنە بۍ، وەرڎەموو پەرتەوازەبییەینەی بۍ.. دمایی سەرواز و بیرۊكراسە بۊرژوا توركەكۍ بە كاریگەریی میلیتاریزمو ناپلیۊنی، كۊماری یەرەمو فەڕەنسای و دەوڵەت-نەتەوەو ئەڵمانیای، بە سەركردایەتیی مستەفا كەمال دەوڵەتێوی تازەشا بە نامۍ 'كۊمارو توركیا'یوە ئەرەمەرزنابۍ. بە ویەرنای دەوڵەت و ئیمپراتۊرییەت و هێزو ناوەندگەرای و بەتایبەتییچ بە شۊڕشو سۊڤێتی، سیستمی سیاسیی جیهانی خەسڵەتێوی تازەش ورگێرت. كەچی پێسە جە ماوەی ویەرڎەنە بەدی كریا، سۊسیالیزم نەك بە ئەجینداكاو وێش وێش بەرۊ ڕاوە، بەڵكوم وەروو ئانەیە بە ئەجینداكاو سەرمایەداری كەوت کێوەڵیکۍ چەنی خودو سەرمایەداری، بە دوور جە بونیادنیای هەقەتینو سۊسیالیزمی و پا سیاسەتەیە كە كەردش، بە دەیان ساڵۍ نەتاواش وێش جە ئاوكەرڎەی بە ئاوەو سەرمایەداریرە ڕزگار بكەرۊ.

مشۊم خاس بزانیۊ كە چا سەرڎەمەنە بەریتانیا دەوری سەرەكی و گرنگش بییەن جە بییەی سەرمایەداریینە بە هێزێوی هەژموونی، وریایرەی و شیتەڵبییەی ئیمپراتۊرییەتی عوسمانی و ڕووسیای تزارینە. هاموەخت ئەگەر هەست بە یاگۍ و دەوری قەوەتو بەریتانیای سەرو ئا پڕۊسەیە و فاڕیایەکاو ئا قۊناغەیە نەكریۊ و نەزانییۊ، نمەشۊ ئەوەوانای ڕاس پەی ڕووەدای و فاڕیایەكاو دماتەریچ بکریۊ.

پێسە مزانیۊ، بەریتانیا سەرڎەمانێوی ئیمپراتۊریەتێو بۍ، كە وەرش چنە ئاوا نەبۍ. هێز و تاقەتو فەرمانڕەواییكەرڎەیش ملو نیمەو جیهانیرە بۍ. پی هێز و تاقەتۊ ئێش و ئازارێوی گەورە و فەلاكەتێوی بێوێنەش سەرو گەلارە ئارڎەبۍ. فرە خاس مزانیۊ كە تەنیا قاڕەو ئوستراڵیای چەنی، چە بە كۊكوشیی ڕاستەوخۊ یا بە وەڵاکەرڎەیۊ پەتا جیاجیایا بۊ، ئابۊرجین (بوومی)یەكۍ و خەڵك و گلێرگە مەنتێقەییەکاش قڕۍ كەرڎۍ و چەنی فەلاكەتی گەورەی سەیروسەمەرەش ملەرە ئارڎۍ. بەڵام سەرەڕاو ئانەیچە، سەرەنجام بەریتانیا هێزێوی سەرەكیی فەرمانڕەواو جیهانی بۍ. ئانە گەرەکمانە چێنە ئاماژەش پەنە بکەرمێن، ئینەن کە هەمان ئا بەریتانیا كە ئەقڵی ستراتیژییش بە ئیمپراتۊرییەتی قەوەت دلۍ وێشنە بەرجەستە كەرڎەن و بە ئەزموونەكاش سەرەمڕ ستراتیژییانە مامەڵەش کەرڎەن. بە هەمان ڕوانگەی ستراتیژیشۊ هەوڵۍ دەسنیشانكەرڎەی ئایندەو وەرکەوتو دلێڕاسەیش دان. بەریتانیا سەرەتاكاو سەدەو ویسینە بیەی دەوڵەتی و ئیمپراتۊرییەتە ساعیب هێزەكاش بە تەرسی زانان. پەی ئانەیچە پەرتەوازەبییەی و جەهێزكەوتەی و پارچەبییەی ئا دەوڵەت و ئیمپراتۊرییەتاشە بە هەلو كاریگەربییەی وێش نیانرە. پی هۊكارەیچە كە پەی پارچەبییەی و شیتەڵبییەی ئیمپراتۊرییەتی عوسمانی، هەوڵێوی گەورەش دان و بە هەمان شێوازیچ مامەڵەش چەنی تزاری ڕووسی کەرڎەن. ئیتر سەرەو عەرەبسانی گەورەی و وەرکەوتو دلێڕاسەی ئۍ.

وەڵتەر ئاماژەما بە گرنگی و تایبەتبییەی دەورو بەریتانیای جە دەستنیشانكەرڎەی ئایندەو وەرکەوتو دلێڕاسەینە كەرڎەبۍ. بێگومان فەڕەنسا و دەوڵەتۍ تەرێچ مۊدێرنیتەی سەرمایەدارییچ چی بوارەنە دوری كاریگەرشا بییەن. بەڵام ئا ڕاسییەیچە حاشاورنەگێرا، كە بەریتانیا پێسەو هێزێوی سەرەكی بییەن جە ڕەوتداینە بە ڕووەدایەكا. حەر بەریتانیا بۍ كە بە 'ڕاسە' جوگرافیای عەرەبیییش كێشت و گلێرگەی عەرەبیی، كە هەمان باوڕ و قەومو ئا خاكەینۍ، سەرو 22 دەوڵەتارە بەش و پارچەش كەرد. یانۍ پی ڕاددە هێز و دەسوەڵێوزییش هەن. تەنانەت موچیۊ جارێوەشا چه‌رچڵ كە قومە دۍ وەنەو چایی نیمەڕۊیش، كەوتەن ویرێوە، كە دەوڵەتو ئەرڎەنی بمەرزنۊرە و دەوڵەتو ئەرڎەنیچ پاسە مەرزیانرە. ئاشكران كە شۊنیچشرە ئەرەمەرزنای دەوڵەتو ئیسرائیلی مۍ. ئەرەمەرزنەر یا ئانە دەوڵەتو ئیسرائیلی بە مەرزنۊرە، بەریتانیان. دیارا بەتایبەتییچ بە سەرمەشقایەتیی بەریتانیای و فەڕەنسا شێوێوی تازە بە وەرکەوتو دلێڕاسەی دریۍ. پاسەیچ گەلۍ، كۊمەڵۍ، باوڕ و كولتوورەكاو مەنتێقەکەیچ گنێنۍ دلۍ ناكۊكی، گرژی و جەنگێوی بێكۊتاییوە. تا چندە یۊترینشا شەكەت و ماننۍ، هێزە هەژموونگەراكاو سەرمایەداری و بەتایبەتییچ بەریتانیا بەرژەوەندییەكێشا زیاتەر بەبۍ كێشە و ئاسانتەر ڕێك وزێنۍ. حەر پی هۊكارەیچە كە بەریتانیا پێسە دەورو وەرکەوتو دلێڕاسەی گێڵۊ.

چ جای كێشە و حەقیقەتو كوردیچ، وەختێو هەوڵۍ یاواینەی جە كێشەو كوردی و دۊخو كوردی جە ئەوەڵو ئەوەڵو ئی سەدەیچە مدەیمۍ، مسۊگەر پێویسا بەریتانیاما هۊش نەشۊ، بەریتانیاێوە گلێرگەی عەرەبییش پارچە كەرڎەبۊ و كەرڎەبۊش بە 22 دەوڵەتێوە، هەمیشە بایەخش بە كێشەو كوردی و خودو كوردیچ دان. پێسە مزانیۊ 1920ینە بە سەرمەشقایەتیی بەریتانیای كۊنفرانسو قاهیرەی ساز كریا. قەرارەکاو ئا كۊنفرانسەیە بەتەمامی چوارچوەو بەرژەوەندیی بەریتانیای و هێزەكاو مۊدێرنیتەی سەرمایەداریینە بێنۍ سەروو هەرێمەكەیۊ. دووۍ قەرارۍ فرە بنچینەییۍ هەنۍ، كە كۊنفرانسو قاهیرەینە دریێنۍ. یوەم: دەوڵەتە گەنجە تازەمەرزیارەکەو توركی موسڵ و كەركوكنە مكێشیۊوە و ئا هەرێمە پەی بەریتانیای بۊ، وەراوەرو ئینەیچنە بەریتانیا (هاموەخت دەوڵەتی میاننەتەوەیێچ) ددان پا كۊمارەیرە منیا، كە مستەفا كەمالی مەرزنانرە. دووەمیچ: تایبەت بە كوردیین، کە ئینەن: چوارچوەو بەرژەوەندیی هێزە هەژموونگەراكانە و ئا ڕێككەوتەیانە چەنی هێزە هەرێمییەكا كەرڎێنێشا، كورد و كێشەو كوردی مکریا بە قوربانیی گردوو ئا بەرژەوەندییا، یانۍ كێشەو كورد چارەسەر نمەکریۊن. قەرارو چارەسەرنەكەرڎەی كێشەو كوردی كۊنفرانسو قاهیرەینە دریان. ماناو ئی قەرارەیە پەی كوردی و كورڎسانی، پارچەكەرڎەی و بەشكەرڎەی كورڎسانی و بە نەبییە جەقەڵەمدای گەلو كوردی و بێستاتۊكەرڎەیشا. هەڵبەتە دماتەر و پەیمانەو 1921و ئەنكەرەینە و كۊنفرانسو لۊزانینە 1923نە ڕاسییەکاو ئا قەرارا تۊمارۍ كریێنۍ. یانۍ جە مردنای كوردینە پەی ماوەو سەدێوە ڕێكینە دلۍ ئاساوو جینۊسایدینە، ئا قەرارەو كۊنفرانسو قاهیرەی، یانۍ بەریتانیا، بەڕاسییچ دەور و گوناحێوە گەورەش هەن. پەی ماوەو سەد ساڵاو ژیوای پەڕ جە فشار و كۊڵۊنیكریاو گەلاو وەرکەوتو دلێڕاسەیش پاڵو گەلو كوردینە مگێڵۊوە پەی ئا قۊمیایا.

سەرەنجام بەرمگنۊ كە سیستمی سیاسیی سەدەو ویسەمی وەرکەوتو دلێڕاسەینە سەرو پارچەكەرڎەی كورڎسانی و چارەسەرنەكەرڎەی كێشەو كوری ئەرەمەرزیان. ویەرنای و ورشانایۊ سیستمی و وەشبییەی هامسەنگیی تازەیچ سەرو چارەسەركەرڎەی كێشەو كوردی بۊ. بەڵام حاڵی حازر وەرکەوتو دلێڕاسەینە جەنگێو هەن و بەرڎەوام بۊ. ئانەیچ جەنگی یەرەمو جیهانین. جەنگێوا كە دلێشنە هێزەكاو مۊدێرنیتەی دیموكراتیكی ڕاستەوخۊ ئینۍ تێكۊشیاینە دژو مۊدێرنیتەی سەرمایەداری. ڕاسیێوی حاشاورنەگێرا، كە كۊشیای ئازاڎیی كورڎسانی سەرمەشقایەتیی ئا كۊشیایە مکەرۊن. پارادایمو نەتەوەی دیموكراتیكی كە دوورا جە گرد نۊعە نەژادپەرسیێوی، ژیوای ئازاڎی و دیموكراتیكو گەلا بە بنچینە ورمگێرۊ و كۊنفیدراڵیزمی دیموكراتیك سەرو ڕەوتو ئا كۊشیایە گەشە مکەرۊ.

چەولاێچۊ هێزەكاو مۊدێرنیتەی سەرمایەداری و هێزە بەكرێگیریێکۍ وەرکەوتو دلێڕاسەینە، كە دەوڵەت-نەتەوەكێنۍ، فرە بێڕەحم و بێویژدانانە گەمە بە جێنەتیكو گلێرگەی، كولتوور، باوەڕ و شناسنامەكاو مەنتێقەکەی مکەرا، چونكوم ئا ڕژێمو دەوڵەت-نەتەوا، حەریۊشا دلێنەنە دەوڵەتو جینۊسایدینۍ. جەنگ چی ڕەهەندەیشنە شێوەو خنیکنای یۊترینی، ماڕای مەزهەبی و باوڕ و شناسنامەكانە درێژه‌ مدۊ. بە ڕاددێوە سەرجەمو شناسنامە، قەوم و باوڕەكا چەنی یۊترینی ئینۍ دۊخوو جەنگینە. بێگومان وەرپەرسی سەرەكیی ئی دۊخەیچە هێزەكاو مۊدێرنیتەی سەرمایەداری و دەوڵەتی و هامڕا و سیخوڕەكاێشانۍ. ئینە جە وەختێونە كە حەر یەرە سۍ ئایینە عاسمانییەكۍ چی خاكۊ زیێنێوە. جەوهەرو سەرجەم ئایینەكا وەشوینای، وەشەسیای و ئاشتیین. ئەوەڵ کەلیمێوە كە حەزرەتو عیسای دركنێنە، 'وەشەسیای'ن، یانۍ چارەسەركەرڎەی كێشەكان نەك بە تندوتیژی، بەڵكوم بە وەشەسیای. فەلسەفە بنچینەییەكەن، ژیواین بە وەشەسیای و ئاشتەوایی. ئەوەڵ کەلیمۍ ئایینەكەو حەزرەتو محەمەدینە، 'بوانە'ن، بە ماناو وێت جە جەهالەتی ڕزگار بكەرە. سەراپاو ویروباوڕەكەیش سەرو زانیاریی بنیاد نیان. لاو گردو ویروباوڕەكاوە، سەرجەمو گەلا و قەومەكا برۍ یۊینۍ. بەڵام ئەگەر وەرکەوتو دلێڕاسەینە تەنیا خاكو عەرەبینە 22 دەوڵەتۍ وەشۍ کریێبا، كورڎسان پارچە و دابەش كریابۊ، تەنانەت ددان بە بییەی فرەو باوڕ و كولتوورەكای تە نەنریابۊ، تاكە ئامانج ئانەنە گەلۍ و كولتوورەكۍ بە نامۍ باوڕی و شناسنامەیۊ یۊترینی بوەرا و دلێنە بەرا و قڕ بكەرا. بەتایبەتییچ وەختێو گردو ئانیشا بە نامۍ ئایینە مباره‌كا و باوڕەکاوە بكریانۍ.

تارێخنە ئەوەڵ جار كە دەوڵەت ئەرەمەرزنیۊ، ڕاهیبەكانی سۊمەری وێشاوە نەواتەنشا: "خودا سەرۊ و ئێمەیچ سەرو زەمینیوە"، یانۍ دەوڵەت. ڕۊو ئارۊیمانە هێزو جانەوەری ورگێرو زه‌ینییەتو دەوڵەت-نەتەوەی قەراردارا جە ڕووەبەڕووەبییەیۊ چەنی سەرجەمو بەها كۊمەڵایەتییەكا و گر بیەێوی ئیسانی و سەركوتكەرڎەی و دلێنەبەرڎەیشا. یانۍ ئەرەمەرزنای 22 دەوڵەتا جە ئیسفادە و بەرژەوەندیی گەلو عەرەبینە نەبییەن. چوارچوەو ستراتیژو 'پەرت كەرە و زاڵبە'و بەریتانییەكانە پا ئەنجامە یاوان. پەوکای تا چند بواچی دەوڵەتۍ فرۍ، ئاندەیچ فرەیی جینۊسایدو گلێرگەی و كولتوورەكان.

 ئەورووپایچنە دەوڵەت-نەتەوێوی فرۍ هەنۍ، بەڵام ئا دەوڵەتۍ بە باجو كۊشیای سەدان ساڵە و ڕەنج و قوربانیێوی فرە ئەرەمەرزیێنۍ. چون سەرو ئا ڕاسییە تارێخییە ئەرەمەرزیێنۍ، بە حەرشێوێوی بۊ ناچارۍ مبانۍ وەراوەرو بڕێو جە بەها دیموكراتیكەكانو هەستیارۍ با. حەرپاسە مشیۊم بوچیۊن گلێرگەكێچ چا بوارانە هەستیارتەرێنۍ و ئاستێوۍ هزری و نیایپێوەرەو ڕێكوزیاشا هەن، كە بتاوۊ فشار بوزۊ سەرو دەوڵەتەكای تەرو 'وێشا'. بەڵام دەوڵەت-نەتەوەكۍ وەرکەوتو دلێڕاسەی پاسە نەمەرزیێنێرە. شێوەو فەرمانڕه‌وایینە سەرۊ پەی واری شێوەشا دریان پەنە و و مەرزیێنێرە. ئی دەوڵەتۍ ڕێزشا پەی حیچ بەهاێوە دیموكراتیكی، حیچ داب و نەریتێو، حیچ كولتوورۍ و ڕاسیێوی كۊمەڵایەتی نییا. زه‌ینییەتو دەسەڵاتی لاشاوە ئینا لای سەری گرد چێوێوە. هەڵبەت یۊ ئامانجەكاو ئەرەمەرزنای دەوڵەت-نەتەوەكا وەرکەوتو دلێڕاسەیچنە، به‌ بەرڎەوامی مردنای خەڵكەكەیشا چێرو فشاری و تاڵانی و ئەرەگیركەریینە. ئینەیچ حەر ئانەنە كە هێزە هەژموونگەرێکۍ پەی بەرژەوەندییەكاو وێشا سەدێوەن سەرو گەلارە ئارڎەنشا. یانۍ چارەسەر جە دەوڵەتی زیاتەر یا جە هزرو دەوڵەت-نەتەوەینە نییا.

هاموەخت بڕێو هەنۍ پاسە ورشمسانگنا، كە وەرکەوتو دلێڕاسەینە ڕووسەكۍ ئینۍ هەوڵۍ ئانەینە، كۊمۊنیزم بوزانۍ یاگۍ ئایینی، كە بنەماو ژیوای سیاسیین و بەریتانییەکێچ چوارچوێوی نەژادپەرسی یا خانەدانێتی جیاتییشنە بچەسپنا. ڕاسیینە ئینە جۊرە ورسەنگناێو نییەنۍ، كە فەرامۊشۍ بكریانۍ. چێگەنە وەختێو باس جە كۊمۊنیزمو ڕووسەكا مکریۊ، بێگومان مەبەس جە پارتە كۊمۊنیستییەكا، پارتە چەپ و سۊسیالیستەكاو ڤێرژنو سۊسیالیزمی بونیاد نریان و بەتایبەتییچ پارتە بەعسییەكێنۍ. مزانییۊیچ ئینۍ تەنانەت وەڵۍ ورشانایۊ سۊسیالیزمیچ بونیادنریایچ مایەپووچۍ بیێنۍ و تەنیا زه‌ینییەتێوی ڕەقی دەوڵەت-نەتەوەگەرا و چند كەس و كۊمەڵێوی دۊگما و مارجیناڵ مەنێنیوە، كە نەتاوانشا سۊسیالیزمی بونیادنریا بویەرنا. بە كوڵییەکەیش، یۊبییەی سۊڤێتی هەڵوێستێوی تەندروستانەش سەرو بنچینەو دیموكراسی پەی وەرکەوتو دلێڕاسەی نیشانە نەدان. ڕاسیی زه‌ینییەتو سۊسیالیزمی بونیادنریای حەرچیێوی بۊ، پاسە مامەڵەش کەرەن. هەڵبەتە كاریگەریی سیاسەتی نەژادپەرسی و پابەندبییەی بە خانەدانیوە، كه‌ بەریتانییەكۍ گەرەکشانە وەرکەوتو دلێڕاسەینە زاڵش بكەران، زیاتەر بییەن. پێسە ئاماژەما پەی كەرد، سەرجەمو كێشە پێكئامایەکاو سەد ساڵەو وەرکەوتو دلێڕاسەی سەرەنجامێوی سیاسەتەكاو بەریتانیاین. یانۍ نە سۊسیالیزمی بونیادنریا و نە هێزەكاو مۊدێرنیتەی سەرمایەدارییچ جە دۊخو چارەسەركەرڎەی كێشە فرە قووڵ و پێكئاماییەکاو وەرکەوتو دلێڕاسەینە نەبیێنۍ، بەپێچەوانەوە، كێشۍ تازۍ و زیاتەرێشا پەی سەروو كێشەكا زیادۍ كەرڎێنۍ.

چارەسەری ماییندەیی كێشە پێكهاتەییەكان، بە دیموكراتیزەبییەی وەرکەوتو دلێڕاسەی بۊ. شارستانییه‌تو وەرکەوتو دلێڕاسەی پێوەنی بێگانەی ڕەت مکەرۊوە. ئیساتۍ فەلەستینییەکۍ و ئیسرائیل ئینۍ جەنگۍ گەورەنە. فەلەستینییەكۍ سوور و پاگێرتە وەرگێری جە ئایندەو فەلەستینێوی سەربەوۍ مکەرا. ئیسرائیلیچ بە پاگێرتەیرەی وقینێوە فرێوە دژایەتیی ئا هەوڵەیە مکەرۊ و ئا داوۍ فەلەستینییەكا ڕەت مکەرۊوە. فەلەستینییەكۍ گەرەکشانە دەوڵەت مەرزنارە، دەوڵەتو ئیسرائیلیچ ڕەتش مکەرۊوە. چا چوارچوەنە و حەر پا هۊكارەیە كە ئا جەنگە دەیان ساڵە بییەن بە باعیسو ژیوای دەیان هەزار كەسا، كه‌ ناچارۍ بیێنۍ بوون بە تەرككەرڎەی خاكیشا، كۊچ وڕەوی زۊرەزمە، وڕیایرەی ئابووری و دلێنەشییەی شاری و ماواشا، هەڵای درێژە مکێشۊ.

یانۍ ئەگەر كێشەكاو دەوڵەت-نەتەوەی چارەسەرۍ بكریێنۍ، وەڵۍ گرد چڵێونە عەرەبەكۍ، كە هەمان ئایین و قەومنۍ، زوۊن كێشەکاو دلێشا چارەسەرۍ كەرڎێبێنۍ. چارەسەر جە سووربییەی سەرو دەوڵەت-نەتەوەی نییا كە وێش چمەو كێشەكان، چارەسەری هەقەتین، ورگێرتەی قەرار و عارەزوو پێوەژیواین سەرو بنچینەو زهینییەتو نەتەوەی دیموكراتیكی، جا حەر باوڕ، قەوم و كولتوورێوەیچنە بۊ. ئێمە پینەیە مواچمۍ زه‌ینییەتو نەتەوەی دیموكراتیكی. هۊكارەكەیچش پێسەو ڕابەر ئاپۊ ئاماژەش پەنە مکەرۊ، كۊنفیدراڵیزمی دیموكراتیك و یۊبییەی نەتەوە دیموكراتیكه‌كان.

هەوڵێما دۍ بە كوڵی ئاماژە پەی ئا ئەنجاما بکەرمۍ، كە جەنگی یومو جیهانی ئارڎۍ ئاراوە. مزانمێچ كە جەنگی دووەمو جیهانی ڕاش پەی ئەنجامی فرە وێرانكارانەتەری كەرڎۊ. بەڵام فاشیزمو هیتلەری، مۊسۊلینی و فرانكۊ ئەنجامو جەنگی دووەمو جیهانینە پاكتاوۍ بیێنۍ. حەر پاسە دمابەدماو جەنگی دووەمو جیهانی، جە چوار لاو جیهانینە و بەتایبەتییچ ئەمه‌ریكای لاتیننە و ئەفریقانە، كۊشیای ڕزگاریی نەتەوەیی و سەربەوێی گەلا ڕووەش جە بەرزی کەرد، بەتایبەتی ساڵاو 1960ینە جووڵیایۊ شۊڕشگێڵنی گەنجا ئەورووپانە، كە ناوەندەكەش فەڕەنسا بۍ و ئاستی دنیاییچنە سەرەشا وردا. هاموەخت شۊڕشەكاو ڤێتنامی، كوبا و چیننە كاریگەریێوی گەورەشا سه‌رو جیهانی بۍ و پەلەییشا دا بە گه‌شەكەرڎەی گوتاری و چالاكییە دژەسەرمایەدارییه‌كا.

ئێساتۍ ئانە کە فرە گرنگا، چەنیبییەی و ئا ئەنجامۍ كە جەنگی یەرەمو جیهانی ڕاشا پەی وەش مکەرۊ. ئاشکران کە جەنگی یەرەمو جیهانی كە ئیساتۍ ئینا ئارانە، فرە وەڵیکەوتەیۍ و فاڕیایۍ ئەرێیی و نەرێیێچش گێرتێنۍ باوشەو وێش. حەرپاسە موچیۊ كە دەسنیشانکەرڎەی خەتەی تازۍ وزەی وەرکەوتو دلێڕاسەینە، بۊ بایسو سەرەوردای جەنگی تازەی، یا وەروەڵابییەی زیاتەرو جەنگو ئیساتۍ و تەنانەت فاڕیای جوگرافیاكەیچ. مشۊم ئانە هۊش نەشۊوە، كە جەنگی یەرەمو جیهانی وەرکەوتو دلێڕاسەینە مکریۊ و ناوەندەكەیچ كورڎسانا. دیارە تارێخ ئی جارەشا سەرو بناغەی ڕاسی بە بنەماو وێش گێرۊوە. ئەسكەندەر بە شمشێرە لکەکۊرۍ گۊرڎۊنی بڕۊ. بە چارەسەربییەی لکەکۊرۍ گۊرڎۊنیچ بەرەکاو ئاسیای ڕووەو ئەسكەندەریرە كریێنێوە. تارێخ سەبارەت بە وەرکەوتو دلێڕاسەی ئیساتۍ هەرمانێوە پاسە سەختە، بەڵام گرنگ و ڕەسەنش وستەن وەرڎەموو سەرو شانەو كوردا. كرێڵو بەرەو دیموكراسی و ئازاڎیی وەرکەوتو دلێڕاسەی جە چارەسەرو كێشەو كوردینە. تارێخنە پەیما بەرمگنۊ، كە سەدۍ جارێو بڕۍ كەسایەتیۍ مەیا مەیدانۊ و ئاڕاسە بە ئاییندەو ئینسانیەتی مدا و ڕا پەی فاڕیای گەورەی مکەراوە. پێغەمبەرۍ، فەیلەسووفۍ، گەورە فەرماندارۍ و سیاسەتمەدارەكۍ نموونەو ئا ڕاسییەینۍ. ڕابەر ئاپۊیچ كەسایەتیی ئارڎەینەر چارەسەرا پەی كێشەكاو سەدەی و ڕانیشاندەرو ئینسانیەتین. تەنیا ڕابەرێوە كوردی نییا، هیی گردو گەلا، ئینسانیەتی، باوڕ و كولتوورەكان. ئانەیچ پێویسا، هەم سروشتیین و هەم ڕاسیچا، كە گەلۍ وێشا جە ڕابەر ئاپۊی بوێزاوە، چونكوم فەلسەفە و پارادایمو 'چارەسەر'ی ئارڎەینەو ڕابەر ئاپۊی، پەی گردوو گەلاو وەرکەوتو دلێڕاسەی، تەنانەت پەی گردوو ئینسانیەتین. مشۊم حەر پێسە جە پارادایمەكەو ئازاڎیی ژەنۍ، ژیوگەپارێزنی و گلێرگەی دیموكراتیكی بیاومێنە. پارادایمو 'چارەسەری دیموكراتیك و ئازاڎیی ژەنە'و ڕابەر ئاپۊی پەی چاره‌سەرو كێشەو كوردی و چارەسەرو سەرجەم كێشەكاو وەرکەوتو دلێڕاسەیچ پێسەن دەرمانی. حەر پی هۊكارەیە كە وەراوەرو دەوڵەت-نەتەوەی، گەشەدای بە پارادایمو نەتەوەی دیموكراتیكی و بونیادنیای كۊنفیدراڵیزمی دیموكراتیكی، كە جەسەو ئەو پارادایمەینە، دماڕاددە گرنگییێوی ژیوایش هەن. ئینەیچ ئا خاڵێنە كە سەرجەمو گەلا و كولتوورەكا بە شێوێوی دیموكراتیك و ئازاڎانە دلێشنە میاوا بە یۊی. كۊنفیدراڵیزمی دیموكراتیك، دیموكراسیی هامبەش، نرخەی هامبەشە و شكۊو گریشانە.

ڕزگارییەی كوردا جە ئاساوو جینۊسایدی پێسە مەیسەر مبۊ. ئەرەپرای و سەرەوردایەکاو دمایین دووە سەدەو کوردا، دژو هێزە هەژموونگەراكا، بەڕاسی بەشكۊن. بەڵام حەر لەونۍ بییەبۊ دۊخو سەركردایەتییەكاو ئا سەرڎەمی و هەلومەرجە دلێی و جبەرییەكا هەلەو سەركەوتەیشا نەدان پەنە. حەرڎەوڵەتێو پێسەو شمشێرێوۍ جینۊسایدی حەوڵێش دێنۍ، وەراوەرو کوردانە ئەنجام ورگێرۊ. پەوکای كۊشیایەکێشا تندۍ و دژوارۍ بێنۍ. بەڵام ئارۊ ئا دۊخە فاڕیان. گیانو هزری، یۊبییەی و مدرامانی نەتەوەیی دلۍ كوردانە ئینا گەشەكەرڎەینە. ئی كۊشیایەی ئانە 50 ساڵێن بەبێوچان و بڕیایرەی بەرڎەواما‌، جە گرد ڕووێوە یاوان ئا حاسە، کە بۊ بە فشار پەی ئارڎەی چارەسەری. ئی كۊشیایە سەرجەمو گلێرگەكاو دژبەرو ڕژێمە دەوڵەت-نەتەوەكانە هۊشیاری و هزرمەندیێوی مخولقنۊ و مبۊ بە ئیلهام پەیشا. پێسە ڕابەر ئاپۊ هەمیشە ئاماژەش دان"كورد شێوەو ئا دەورەینە بەرەبەیانو شارستانیینە دیشا، ئیسەیچ متاوا سەرو بنچینەو شارستانییه‌تی دیموكراتیكی دەور بگێڵنا."

پەوکای باسوو شمشێرەو ئەسكەندەری و لکەکۊرۍ گۊرڎۊنیما كەرد، چونكوم پەنەوازا لکەکۊرۍ وەرکەوتو دلێڕاسەیچ بكریۊوە. ئەگەر كێشەو كوردی بە ماناو لکەکۊرۍ وەرکەوتو دلێڕاسەی بۊ، ئانە چارەسەركەرڎەی كێشەو كوردیچ یەكسانا بە وەرکەوتو دلێڕاسەی دیموكراتیكی. سەرەنجام میاومۍ پی خاڵێ: وەراوەرو ئا ئەنجامانە جەنگی یوەم و دووەمو جیهانیشا ئارڎۍ كایەوە، ئا ئەنجامە شكۊمەندانۍ كە جەنگی یەرەمو جیهانی بارۊشا، بێگومان یۊبییەی دیموكراتییانەو نەتەوەكاو وەرکەوتو دلێڕاسەی و كۊنفیدراڵیزمی دیموكراتیكوو وەرکەوتو دلێڕاسەی بۊ. پێسەیچ جیاتیی سیستمی سیاسیی سەدە و ویسەمو وەرکەوتو دلێڕاسەی، كە سەرەڕاو كوردی و گەلاو وەرکەوتو دلێڕاسەی نریێرە، سیستمی سیاسیی دیموكراتیكو سەدەو یست و یەكی بە ئیرادەی هامبەشو گەلاو وەرکەوتو دلێڕاسەی مۍ دی.

سەرچەمە: گۊڤارو ئازاڎیی گلێرگەی ژمارە ٤٦