ئەگەر کوردیچ نەبیێنا، پۍ من کوردسان خاکێوە فرە گرنگ بۍ، چونکی پېسە مرۆڤێوە مشۊم ویەردەو مرۆڤایەتی بزانمۍ، وەڵینگەما، سەرچەمەو ڕازە و ئەفسانەکاما، سەرچەمەو شارستانیەکا، سەرەتاکاو گەشەکەردەی مرۆڤی ژیریی، هتد. کە گردشا بە جۆرێوە ڕێخەشا گێڵۊوە پۍ ئی خاکیە و مەنتیقا دەوریش کە پنەش وچیۆ کوردسان.

ئەگەر تەماشەو خەریتەو زەمینی کەری، موینی کە خاکوو کوردسانی ئینا چەقوو جیۆگرافیاو هەسارەو زەمینینە. هەر چنی خاڵەو دلېڕاسەو جەسەو مرۆڤی نەهەشا سەروو لەمېشۆ، وە گەشەکەردەو مرۆڤێوە جە نۆ مانگوو سەرەتاو ژیۋایشەنە جە ڕاو نەهەیشۆ بە ئەڎېشۊ بەسیانۆ، بەهەمان شێوە، سەرەتاو مرۆڤایەتی چی خاکۆ، چی چەقوو زەمینەیۆ دەسش پنە کەرڎ. وە ئینەی مەواچوو وەروو ئانەی کوردێوەنا ، بەڵکم پېسە کەسێوە ئینەی ماچوو کە فرە گرنگی مڎۆ بە وەڵینگەی و ئەفسانەی، بە وەڵینگە شاریاوە و گومبیەکەو مرۆڤایەتی.

جە دووە سەڎ ساڵی ویەردەنە، یەرۍ جارۍ وەڵینگەو مرۆڤایەتی و سەرەتاو گەشەکەردەی شارستانیەکا نویسیانۆ، هەر یەرە جارەکە پەیوەندیش بە کوردسانیوە بیەن:

ئەوەڵ جار جە ساڵەو ١٨٥١ ینە بۍ، وەختۍ کتێبخانەو ئاشورپانپالی ئێزیاوە جە کۆیزنجاق نزیک جە نەینەوای. زیاڎ جە ٣٠ هەزار تابێلتە هەڕینا ئێزیێوە کە چنەشانە وەڵینگە و ڕازە و ئەفسانەکا میسۆپۆتامیای، بە تایبەتی سۆمەریەکاشا سەرۆ نویسیابۍ. چا ڕازەو داستانو گێلگامێشی پۍ جارێوەتەری ئیزیاوە، وە ڕازە و ئەفسانەکا تەروو سۆمەریەکا: جە وەشبیەی گەردوونی و مرۆڤایەتیوە پۍ تۊفانە گۊرەکەی. پۍ هەزاران ساڵا، مرۆڤایەتی قەناعەتش پانەی بۍ کە ئی ڕازۍ تەنیا جە کتێبەکا ئینجیلی و تەوراتی و قورئانینە بیەیشا بیەن، بە تایبەتی ڕازەو نوحی(د.خ)، کە دماو ئانەی مرۆڤایەتی دلېنە مشۆ بەمەڵامەتوو تۊفانە گۊرەکەیۆ، نوح بە کەشتیەکەیشۆ جە کەشوو ئاراراتینە ئەرەنیشتە بۆ و چاوە جارێوەتەر مرۆڤایەتی دەس پنە کەرۊوە. بەڵام بەرکۊت کە ئی ڕازۍ فرە چانەی قەڎیمی تەرێنۍ، هەزاران ساڵۍ کۆنتەرێنۍ. کە ڕازەو تۊفانە گۊرەکەی جە داستانوو گێلگامێشینە ئامان. ئینە فاڕیایۍ گۊرەبۍ جە تەماشەکەرڎەو مرۆڤی پۍ وەڵینگەو وېشا، جە جیاتی تەنیا دینی، جە ڕازە و ئەفسانە و شارستانیە قەڎیمیەکانە دەس کریا بە ئێستەیۆ جوابەکا. وە وەڵینگەو شارستانیەکا نوسیاوە، وە سەرەتاو شارستانیەکا مەزنڎە کریۍ بە حۆت هەزار ساڵۍ چێوەڵتەر و ڕێخەو سەرەتاو ئی شارستانیا جە میسۆپۆتامیا دیاریکریا.

سەڎ ساڵۍ دماتەر، جە ساڵەو ١٩٥١ی، پۍ جارێوەتەری وەڵینگەو مرۆڤایەتی، سەرەتاو مرۆڤی ژیری و شارستانیەتی نویسیاوە، ئی جارە بۊنەو ئێستەیۆ و ئەوەمەنېوە جە مەڕەو شانەدەری جە کەش و برادۆستی جە پانیشتوو کوردسانی. چا جەنازەو خێزانێوە ئێزیاوە. جە سەرەتانە پاسە مەزنڎە کریۍ کە ئی خێزانە مرۆڤۍ نیاندەرتاڵۍ با، کە شەس هەزار ساڵێوە چېوەڵتەر جە مەڕەکېنە پېسە ئاژەڵێوە ژیوێنۍ، بە ڕاوکەردەی ژیۋېنۍ. بەڵام ساڵ دماو ساڵی کە زیاتەر ئەوەکۊڵیای کریۍ، بەرکۊت کە ئی مرۆڤۍ ژیرۍ بیېنۍ، کە کەرەسە و ئامێری تایبەت بە وێشا بیەن، کە ئاێرشا بەکار ئاردەن، کە میوە و ڕوەکیشا کۆکەردەنۆ، کە بەهەمان شێوەو مرۆڤی ژیری هەڵسوکۊتشا کەردەن، کە خێزانشا بیەن، کە بەخشنڎۍ بیېنۍ، چەمڎاری و یاردەی یۊترینیشا دان. یۊشا کە پیێوە کەمئەندام بیەن، دەسېوەش نەبیەن، کەسانۍ تەری چەمڎاری کەردەن و واردەشا دان پنە. وە دماو مەردەیچش، حەر جە مەڕەکېنە نیانشا، وە سەروو جەنازەکەیشۆ گوڵێشا نیێنێرە و حورمەتشا جە مەردەکاشا گرتەن و دماو مەردەیشا سەردای قەبرەکاشا کەردەن. چېوۍ کە بە ئەستەم مرۆڤا نیاندەرتالی ئەنجامشا دان. ئی ئێستەیۆ بی بە مەڵامەتوو گەشەکەردەی سەرنجېوە کە سەرەتاو گەشەکەردەی مرۆڤی ژیری فرە زیاتەرا جە حەوت هەزار ساڵا، ئینا بەینوو سەڎ هەزارا پۍ سی هەزار ساڵانە.

یەرەم ئێستەیۆ فرە گرنگ جە ساڵەو ١٩٩٥ ڕووەشدا، جە تەپوو گرێی میرەزانی جە سەرنیشتوو کوردسانی (گۆپێکلی تێپی)بۍ. چا قەڎیمیتەرین پەرسگا ئیزییاوە کە دیزاین کریابۍ  بە پاو جوڵەو هەسارەکا، سەعاتە و ڕۆ و حەفتە و مانگە و ساڵ و فەسڵەکۍ بەهەمان شێوەو هەڕەمەکاو میسری و زیگەرێتوو سۆمەریەکا، وە ڕەمز و سیمبوڵ نویستەی بەکارئامابۍ و وەڵینگەو ئی نویستەیا مەزنڎە کریۆ بە زیاتەر جە یانزە هەزار ساڵا، کەسانێوە چا ژیۋۍ بێنۍ کە شارەزایێوە گۊرەشا بۍ جە زانستەکا گەردوونشناسینە و بیرکاری و میعمارینە. خودوو پێگەو پەرستگاکەی کە وەشکریان سەروو پەرستگێوەتەری کە زیاتەر بە سی هەزار ساڵا مەزنڎە کریۆ. ئی ئێستەیۆ زیاتەر گەشەش کەرڎ پا سەرنجەی کە وەڵینگەو مرۆڤایەتی، سەرەتاو شارستانیەتی، فرە قەڎیمیتەرا چانەی کە جە کتێبە وەڵینگەییەکانە پنەما وچییان.

بەمەڵامەتوو جەنگی و کاولکاری، کوردسان تەنیا شۊنمێوەن جە جەهانەنە کە حەتا ئارۊیچ فەرامۆشکریان جە ڕوو ئارکیالۆجییوە. وە فرێوە جە شۊنما وەڵینگەییەکا و ئاساوەرەکا ئی خاکیە یان دلېنە شیێنۍ، یان تاڵانکریېنۍ،  بە مەبەس حۊڵوو دلېنەشیەی و شارتەیۊیشا دریان، یان ڕا نەڎریان ئەوەکۊڵیای و گێڵایشا چنە کریۆ. نەک تەنیا پۍ شارتەیۆ وەڵینگەو کوردی و ئا نەتەوا تەروو ئی مەنتیقەیە کە بێ دەوڵەتێنۍ و ئینۍ چېر دەسوو هێزانێوە ئەرەگیرینە کە حەز مەکەرا پەڕەکا ویەردەی هۊربڎاوە، بەڵکم پەیوەندیش هەن بە شارتەیۆ وەڵینگەو حەقەتین و مرۆڤایەتی کە بە پەنهانی مەنەنۆ.

ئەگەر ڕۊزگارێوە جەنگەکۍ دمایشا بۍ، وە بە وردی ئەوەکۊڵیای و گێڵای کریۆ چی خاکەنە، ئێستەیۆ گۊرۍ ڕووە مڎا کە پۍ جارێوەتەری وەڵینگەو مرۆڤایەتی منویسیۊوە و بەرگنۆ کە پێگەو کوردسانی جە ڕوو جیۆگرافیوە پېسە چەقوو هەسارەو زەمینی تەنیا بە شانس نەبیەن، کە چانە پەنهانیۍ فرۍ بیەیشا هەن. بەڵام هەر چنی مرۆڤێوە ویرش شیەنۆ نۆ مانگۍ سەرەتای ژیۋایش جە ڕەحموو ئەڎێشەنە، تەنیا دماو ئانەی پەتەو نەهەیش جە ئەڎێش جیاکەراوە، ئا وەختە ڕۊو جە ئەڎابیەی پۍ ئی مرۆڤیە دیاری کریۆ، بەهەمان شێوە: ئا وەڵینگە سەرەتاییەو بیەی مرۆڤی کە ئینا چی خاکەنە، ئینا چەقوو زەمینینە، ئی وەڵینگە ویرشییەنۆ جە لاو مرۆڤایەتیوە.