پانوٙراما و کیمیاوارانو کوردەسانی

نویستەو و ئامادەکەردەی: دکتور ناجح گوڵپی

دماو ھورگیسیای جەنگو ئیٛراق _  ئیٛرانی ساڵەو "22/9/1980 " کە ھەشت ساڵیٛش خواینا و ڕوٙ 8/8/1988 جەنگ مدرا، بە نونگەو پەشتگیری فرەو زل ھیٛزەکا  جەھانی جە ئیٛراقی دژ و ئیٛرانی، پەی وەربەس کەردەی شوٙڕشی ئیسلامی ئیٛرانی و نەکیاستەی فکری ئیسلامی پەی بەری و وەڵاتا تەری ، ھەرپاسە فرەو وەلاتە عەرەبیەکایچ پەشتگیری ئیٛراقی کەریٛنیٛ بیٛجگە ( سوریا ی و لیبیای) کە پەشتگیرو ئیٛرانی بیٛنی ، بە نونگەو وەرگە گرتەی وەلاتو ئیٛرانی دەرقەت نامایش، ویرشا جە بەکار ئاردەی چەکی کوٙکوشی کەردۆ، ئاذیچ چەکی کیمیایی بیٛ ، سەربارو ئانەی کە ئبراق یوٙ بیٛ چا سەدو ویس 120 وەڵاتەیە کە  واژۆ پەیماننامەو ژنیٛفیش کەردەن ساڵە و 1925 کەباس جە قەڎەغە کەردەی چەکی کیمیایی کەروٙ، دماو ئانەی ئیٛراق چەکی کیمیایش دەس کەوت و چنی مادە خامەکاو دروسکەردەیش، ئیتر گڵوٙپی سەوزش پەی گیسیانە و بەکارش ئاورد مەیدانەکا جەنگینە دژو ئیٛرانی ،تەنانەت سەروازی ئیٛراقیچ وەرگنیٛنیٛ ،  وەختەکاریٛنە بەپاو یاسا دلیٛدەوڵەتیەکاو یاساکا جەنگی مەشوٙ چەکی کوٙکوش بەکار نەیۆ ھیچ جەنگ جڵەبێنە بەینو وەڵاتەکانە پەی یەکلایی کەردەیۆ جەنگی.

ئیٛمە ملمیٛ سەرو باسەکەو ویٛما کە باس جە بەکار ئاوردەو چەکی کیمیایی کەرۏ دژ و گەل و کوردی جەلاو سەدامیوە، لاو فرەیماوە ئاشکران ڕژیٛم و سەدامی شوڤینست و ڕەگەزپەرست بیٛ، گەرەکش بیٛ نەتەوەو کوردی دلیٛ عەرەبینە تاونوٙوە و توٙرمش بڕوٙ،پەی ئینەی جۆرەھا ڕاو کردەویٛش کەردیٛ، پیٛسە:

" فاڕایەو" کوردەکا جە دەگاو زیٛڎ و باوباپیریشانە پەی یاگی تەری ،دوور وستەیۆ، تا بەدڵو ویٛش دابەش بیەو دانیشتوانی فاڕۆ.

"بەعەرەب کەردەی" یوٙ جە سیاسەتەکا تەری بەعسی بیٛ  خەڵکی عەرەب جا نشین و ناوچە کورد نشینەکا کەریٛ 

"بە بەعسی کەردەی" سیاسەتێ تەرو سەدامی بیٛ گەرەکش بیٛ گرکەس فکرو بەعسی بلوٙنە مەژگش .

ئی سیاسەتو کردەویٛ نەتاواشا کوردی دلیٛنە بەرا، دما کردوەش بە کار ئاردەی چەکی کوٙکوش بیٛ ،بە بەھانیٛ جەنگ و پاریزنای ئەمن و ئاسایش و وەڵاتی ھەرکەس نەیار و دوژمنش بیٛ بە چەکی کیمیایی دیٛش وەنە تا ژماریٛ فرەش چەنە کوٙشوٙ، پی جوٙرە ڕژیٛم سەرەتاو ساڵەو 1987 دەسش کەرد بە بوٙمبارانی کیمیایی ناوچەو دەگاکا چیٛر دەسەلات و پیٛشمەرگەی دەس نەپاریزنیٛ جەکەسی ، ئینسان،ئاژەڵ ،پەلەوەر گردش دلیٛنە بەردیٛ.

بەپاو بەڵگە نامە دەس کەوتەکا  ڕژیٛم جە مانگە و  یانزەو ساڵە و 1983 چەکی کیمیایش دەسکەوتەن بەلام نونگەو بەکار ناردەیش نمەزانمیٛ، تەنیا یەک جار جە بەرەو جەنگ و حاجی ھۆمەرانی بەکارش ئاوردەن دژو ئیرانی.

وەڵتەر دەوڵەت و تورکی جە ساڵەو 1937-1938  چەکی کیمیاییش بەکار ئاردەن دژو شوٙڕش و دەرسیمی  کوردەکا ، جە ساڵنامە و دەولەت و عوسمانینە ئامان و باسش کەردەن.

ڕژیٛم گرد جوٙرە چەکیٛ کیمیاویش دژو گەلو کوردی بەکار ئاورد، بە باڵەپڕ، بە موشەک، بەتۆپەی دور مەوڎا، سەرنجە  دەیمیٛ فرەو ھیٛرشە کاش  شەویٛنە کەردیٛنیٛ ، تا خەڵک نەوینۆ وفرەتەرین ژمارە و خەڵکی دلیٛنە بەروٙ.

مەبەست جە نویستەی ئی بابەتی بە چن شیٛوازیٛ ( نامیلکە، برۆشور، ڕوٙژمار، فلیکس ، تەختە بلوک ) پەی ئانەین کە بە پوختی و کوڵی تاوانەو کیمیاوارانی توٙمارو بە دۆکیومیٛنت کریوٙ ، و بەئاسانی گنوٙ وەردەس و وانیارەکاش، وگرد یاگیٛنە  ئیسفادەش چنە بەرا، ھەرکەس بوٙ " بیانیەکیٛ یان وەچەی تازە پنە یاوا و کوردی و هەورامی" .

چی پانوٙراماو کیمیا وارانو کورڎەسانینە گەرەکمانە بە پوختی " یاگیٛ ،ناوچە، دەگا ،پاریٛزگا، ژمارەو قوربانیەکا  بریندارو شەھید و ڕوٙ کیمیاوارەنەکەی  تۆمار کەرمیٛنە.

1. ڕوٙ 15/4/1987 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ، دەگاو ( ھەڵەدن،چاڵاوا،کانی توو، سەرگەڵو ، بەرگەڵو، ئاوەژیٛ،سیٛڕوان ،نۆڵچکە، چنارنیٛ، شاخی گۆجاڕ ) بوٙموارانی کیمیایی کریا، چندەھا کەسی مەدنی و پیٛشمەرگە وەرکەوتیٛ و برینداریٛ بییٛ ، شایان و باس کەردەین ئیٛ ھیٛرشە کیمیاویە سەروەخت و  جەنگو پیٛشمەرگەکاو یەکیٛتی نیشتمانی بیٛ چن ڕژیٛمو بەعسی ، جەنگیٛ سەخت و گەورە  بەنامیٛ "داستان و ڕزگاری"  جە مەنتەقەکەنە ( دۆڵە و جافایەتی )  ش ماچا ، چی جەنگەنە ڕووبەریٛ فراوان ئازاڎ کریا، بەلام بە نونگەو بەکار ئاوردەی چەکی کیمیاوی ، جەنگەکە بە تەمامی نەیاوا ئامانج و ویٛش،  30  کەسیٛ بە کیمیایی برینداریٛ بییٛ و خەسەخانەو شوٙڕشی جە بەرگەڵو چارەسەرشا کریا، تاومیٛ واچمیٛ ئینە یەکەم ھیٛرش و پەلاماری کیمیایی بیٛ پەی سەرو ناوچە ئازاڎ کریاکا پیٛشمەرگە و شوٙڕشی، داستان و ڕزگاری  شەوە و 12 سەرو 13/4/1987 دەسش پنە کەرد و ، ماوەو یەریٛ ھەفتا زیاتەریش خواینا،  چی جەنگەنە  زیاتەر جە  (105 ) پیٛشمەرگا  شەھیدیٛ بییٛ ،بەلام زانیاری نیا ئایا چنڎشا بە چەکی کیمیایی شةھیدیٛ بییٛنیٛ ، ئەر سەرنجە دەیمیٛ ڕژیٛم فرەو بوٙموارەنەکیمیایەکەیش دان ئەو دلیٛ دەگاکا ،تا فرەتەر خەڵکی بیٛ دیفاع کوشو و یاگیٛ ئیسراحەتو پیٛشمەرگەکا  تیٛک بڎوٙ.

2. ڕوٙ 16/4/1987 ی پاریٛزگاو ھەولیٛری  دەگاکا ( بالیسان، شیٛخ وەسانان،کانی بەرد، زنجیرە شاخی دەرە شیر، زینی بەڵاڵوکاوا، ناوچەی ساوسیٛوکان ) بوٙموارانی کیمیایی کریا، بە دوانزە  باڵەفڕیٛ جەنگیٛیٛ، ناوچەکە  ئازاڎ بیٛ چیٛرو دەسەلات وپیٛشمەگەینە بیٛ، ئاوەختی مەڵبەنڎو  یەریٛ یەکیٛتی نیشتمانی چاگە بیٛ،نزیکو بالیسانی، تائیسا "280" ھام وەڵاتییٛ شەھیڎیٛ بییٛنیٛ  بە نونگەو وەرکەوتەیشا بە ژاری کیمیایی ، ئەوەڵجار سەرتاوە ژمارەو شەھیڎەکا کەمتەر بیٛ ،بەلام بە نونگەو کاریگەری ژارەکەیۆ ژمارەشا زیاڎش کەرڎ، سەرەمڕە زیاتەریٛ بانە، ئیسا "320" برینداریٛ کیمیایی ھەنیٛ، موچە پەی " 256" بریندارا بەسیان، و "156" یانیٛ پەی کەسوکارو شەھیدەکا کریٛیٛنیٛ، بریندارەکیٛ ئی تاوانیە  ڕوەشا ئەو ھەولیٛر و شەقڵاوە و رانیە و شارەکا تەری کەردە، بە نیازو خەسەخانەی و چارەسەری ،بەڵام فریٛشا جەلایەن ڕژیٛمیوە دەس بەسەریٛ کرییٛ و زینڎە چاڵیٛشا کەردیٛ ،بەتایبەت ئانیٛ کە لویٛ  ھەولیٛر، گردشا گرتیٛ ، ژەنو پیاشا جیا کەردۆ، دمای دەیان ڕوا ،ژەنەکیٛ ئازادیٛ کرییٛ، بەلام بەرکەوت پییٛکیٛ سەربازگەو "ڕشکین" ی زینڎە چاڵیٛشا کەردیٛ بیٛنی، دماو راپەڕینی تەرم و "66" کەساشا بەرئاردۆ و دمایی جە بالیسان  ئەسپەردە شا کەردیٛ.

3. ڕوٙ 17/4/1987 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، دەگاکا ( قزلەر ،بیرکیٛ ، سنگر ،میٛوڵاکە ) کیمیا وارانیٛ کرییٛ، چندین کەسیٛ وەرکەوتیٛ ، وەرو ئانەی بۆموارانەکە سەرو بەندو داستانو ڕزگارینە بیٛ ،خەڵک دەگاکانە لوابیٛنە بەرو قوربانی کەم بیٛ.

4. ڕوٙ 18/4/1987 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ، کەش و دەگاکا ( قەیوان،کۆرەنگ،خەجەلەرزۆک ،قەواڵ، قوڵەجاخ،چۆخماخ، کۆڵەردیٛ ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ و "50" ھام وەلاتییٛ برینداریٛ بییٛ.

5. ڕوٙ 19/4/1987 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ، دەگاکا ( ماوەت،قەیوان، پیرەمەگرون ) کیمیاواران کرییٛ،و دەیان کەسیٛ برینداریٛ بییٛ.

6. ڕوٙ 20/4/1987 ی ،پاریٛزگاو سلیٛمانی، دەگاو ناوچە و کەشو کوٙەکا ڕوەکا وەڵتەری بوٙموارانی کیمیایی کرییٛ، و دەیان کەسیٛ برینداریٛ بییٛ.

7. ڕوٙ 21/4/1987 ی،پاریٛزگاو سلیٛمانی ،ناحیەو قەرەڎاخی و دەگاکا  دەورو وەریش بوٙموارانی کیمیایی کریا بە باڵەفڕ، بەنونگەو ئانەی کە ڕویٛ وەڵتەر 19/4/1987  جەئەنجام و چالاکییٛ گەورەو ھیٛزو پیٛشمەرگەی ( ینک،پدک،حشع،حسک )  بە ھامکاری ھیٛزو پشتیوانی دەگاکا، کەردشا سەرو ناحیەو قەرەداخی و ئازاڎشا کەرد، ڕژیٛمیچ پەی پەردەپوٙشو شکستەکەیش چەکی کیمیایش بەکار ئاورد، بەلام بە نونگەو وریایی ھیٛزو پیٛشمەرگەی ،تەنیا چن پیٛشمەرگیٛ بە سوکی برینداریٛ بییٛ.

8. ڕوٙ 21/4/1987 ی پاریٛزگاو ھەولیٛری ، دۆڵە و بالیسانی کیمیاواران کریا.

9. ڕوٙ  1/5/1987 ی پاریٛزگاو دھوٙکی ، دەگاو ( زیٛوە) ی کیمیاوارانە کریا ،چن پیٛشمەرگیٛوە شەھیدیٛ بییٛ.

10. ڕوٙ 22/5/1987 ی پاریٛزگاو ھەولیٛری ،دەگاکا ( مەلەکان، گۆڕە شیٛر، کەندۆک ،بلیٛ، بردون ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، ژمارەو قوربانیەکا نەزانیان.

11. ڕوٙ 22/5/1987 ی پاریٛزگاو کەرکوکی، دەگاکا ( تۆمار،گورگان، قەمەر ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ.

12. ڕوٙ 27/5/1987 ی پاریٛزگاو ھەولیٛری، دەگاکا ( مەلەکان، بلەی خواروو، بلەی سەروو، تارینا، کەندۆک ،گۆڕە شیٛر،نازەنین ،دۆڵی سماقولی ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، ھەشت(8) شەھیدیٛ و 23 کەسیٛ بییٛ  قوربانی، بەپاو ھەواڵەکا چی ڕۆنە باڵەفڕەکیٛ ( 20) ویس جاریٛ ھۆر ئیٛستیٛنیٛ پەی بموارانی.

13. ڕوٙ 5/6/1987 ی پاریٛزگاو دھوٙکی ،دەگاکا و قەزوا ئامیٛدی کیمیا وارنیٛ کرییٛ، یەک کەس شەھیدو سەڎ کەسیٛ برینداریٛ بییٛ.

14. ڕوٙ 27/6/1987 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ، دەگاو (زیٛویٛ) بنارو کەش و پیرەمەگرونی کیمیاوارانە کریا، 35 کەسیٛ برینداریٛ بییٛ.

15. ڕوٙ 28/6/1987 ی  ،شارو سەردەشتی کیمیاواران کریا، ڕژیٛم بوٙمبەکیٛش دیٛ ئەو قەرباڵختەرین یاگەوشاری،تا فرەتەرین خەڵك کوٙشوٙ، (130) ھاموەلاتییٛ شەھیدیٛ بییٛ، زیاتەر جە 8028 کەسیٛ برینداریٛ بییٛ، تائیسەیچ بریتندارەکیٛ ئی تاوانیە ، گرفتاریٛنی بە  ھەورگە و ئی کیمیاوارنیۆ. سەردەشت چا وەختەنە ،پیٛسەبیٛ بەرەو  دماو جەنگی ، پەڕ بیٛ دام و دەزگای سەربازی دەوڵتو ئیٛرانی.

16. ڕوٙ 3/9/1987 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ، دەگاکا (بەرگەڵو ،یاخسەمەر) ی کیمیاوارانیٛ کرییٛ، چوار پیٛشمەرگیٛ شەھیدیٛ بییٛ، چن کەسی برینداریٛ بییٛ.

17. ڕوٙ 14/9/1987 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، ناوچەو  میٛرگەپانی کیمیاواران کریا، دەیان کەسیٛ وەرکەوتیٛ.

18. ڕوٙ 25/2/1988 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ،دەگاکا ( سەرگەڵو،یاخسەمەر،ھەڵەدن،گویزیلە ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، چنان کەسیٛ وەرکەوتیٛ.

19. ڕوٙ 26/8/1988 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ،ھەمان دەگاو ناوچە و ڕوٙ وەڵینی کیمیاوارانیٛ کرییٛ (سەرگەڵو،یاخسەمەر،ھەڵەدن،گویٛزیلە) ، 8 ھەشت کەسیٛ شەھیدیٛ بییٛ و 201 کەس برینداریٛ بییٛ.

20. ڕوٙ 27/2/1988 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی، دەگاکا ( تەکیە،بەلەکجاڕ،بەڵخە،گومەتە ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، بە بە غازو خەردەلی، بە شش باڵەفڕیٛ بۆمبەکیٛشا شانیٛ، زیاتەر جە (40) پیٛشمەرگا برینداریٛ بییٛ، و (2) چەکداریٛ عەرەبیٛ  ئەنجومەن و بالاو ئیسلامی ، لەشکرو  بەدری شةھیدیٛ بییٛ ( ویٛم شایڎ و بوٙمواران و ئاڕۆیەنا،چون پیٛشمەرگە بیٛنی چاگە...د.ناجح گوڵپی  )

21. ڕۆ 9/3/1988 ی پاریٛزگاو سنەی، مەریوان، دەگاو قەلاجیٛ کیمیا وارانە کریا،(19 اسفند و ساڵە 1366) زیاتەر جە (30) کەسا برینداریٛ بییٛ، و (3) کەسیٛ شةھیدیٛ بییٛ ( زریٛوار خبر ) .

22. ڕوٙ  16/3/1988 ی پاریٛزگاو ھەڵەبجەی ،دلیٛ شارو ھەڵەبجەی و شار و دەگاکا  دەورووەریش کیمیا واران کریا، ( 5000 شەھیدیٛ و دەیان ھەزار کەسیٛ برینداریٛ بییٛ ) ،ھەزاران خانەوادیٛچ ئاوارەو وەڵاتو ئیٛرانی بییٛ، ھەڵەبجە  بەنونگەو ھیٛرشیٛ وەرپانو ھامبەش و سوپاو پاسدارا ئیٛرانی و پیٛشمەرگەکا  کورڎةسانی ( ینک،پدک، بزوتنەوەی ئیسلامی، حسک) چیٛرو دەسو بەعسینە بەرئاما، پەلاماردای  ڕوٙ 14/3/1988 ی دەسش پنە کەرد،جە ھەرچوار تەرفۆ، شانزەو مانگیٛ ھەڵەبجە گیریا، ڕژیٛم پەی توٙڵە سانای شکستەکەیچ نەما بۆردومان و شاری و دەورو وەریش، ئەوەڵجار بە بۆمبی ئاسایی داش ئەو شاری تاخەڵك بلوٙنە چیٛر زەمینەکا ، دماتەر  جە سەعات 11.35  بموارانی کیمیایی دەسش پەنەکەرد بە باڵەفڕ، خەلک و دلیٛ شاری کە زاناشا کیمیایی شنیان، راو بەریشا گرتەنە وەر، بەلام ڕژیٛم  نەمدرا  راو بەرشیەو ھاموەلاتیا بوٙمـواران کەریٛ، دمانیمەڕۆ ،عەسر،تەنانەت شەویٛچ  بەردەوام بیٛ، ڕژیٛمی گۆڕ بەگۆڕ گرد جوٙرە چەکیٛ کیمیایش تاقی کەردۆ ھەلەبجەنە  (خەردەل،فۆسجین، سارین، تابون، ڤی ئیکس )،ھەتا ڕوەکا دمایچ بەردەوام بیٛ ( ڕاو عەنەب و بیاویٛڵە، خەرپانی ،جەریٛڵە،عەبابەیلیٛ ،شنرویٛ،سازانە،گولان ،باوە کۆچەک، مەنتەقەو نەوروٙڵی، ھاوار،بیاریٛ،ڕاو ئەحمەڎاوای و دەروزەڵمی...ھتد).

 

23. ڕۆ 17/3/1988 ی پاریٛزگاو کرماشانی، ھەورامان،شارو نۆدشەی بوٙموارانی کیمیایی کریا (104) کەسیٛ شەھید و زیاتوەر جە (700) کەسا برینداریٛ بییٛ، دیسان ڕوٙ 24/3/1988 جاریٛ تەر کیمیاواران کریا، پەی جاری یەرەمی ڕۆ 2/4/1988ی ھەمدیسان کیمیاواران کریا، لیٛژنیٛوە جە نەتەوە یوٙگرتەکا سەردانو ئیٛ شاریشە کەرد و سەلەمناش کە چەکی کیمیایی  خەردەلی دریان ئەو ئی شاریە.....     

 یادو کیمیاوارانو نوٙتشەی

ئاروٙ هەڤدەو مانگەو یەری 17/3/2017  ( 26 و سیاوکامی )  سی ساڵی ملوٙ سەرو بوٙموارانی کیمیایی شارو نوٙتشەو هەورامانیرە،  ڕژیٛمو  سەدامی هەر یەک ڕوٙ دماو کیمیاواران و هەلەبجەی  نوٙتشەیچش بوٙمواران کەرد،یانی 17/3/1988، دماو حەوت روا تەری  جاریٛو تەریچ  24/3/1988 هەمدیسان بوٙموارانش کەردوٙ،پەی جاری یەرمی دماو نوٙ ڕوا تەری  2/4/1988 بوٙموارانش کەردوٙ.

ئەنجام و ئی تاوانە گەوریٛ  (104) کەسیٛ مەدەنی شەهیدیٛ  و زیاتەر جە 700 کەسا برینداریٛ بیی، دمایی شاندیٛ نەتەوە یوٙگرتەکا  سەردانو نوٙتشەیشا کەرد پەیشا بەرکەوت گازی کیمیایی جوٙر و خەردەل (موستارد) بەکار ئامان جە بوٙموارانەکەنە.

چا وەختوٙن بە نونگەو کاریگەری بریندار بیە ی بە کیمیایەکەی ،خەڵکی زیاتەر گیانش بەخشان ، هەرپاسە گازو خەردەلی شوٙنەمای خراپە  سەرو  ژیوگەی (ئاو خاکی) جیا مازوٙ و دیٛڕ لامشوٙ، چنی ئانەیچ یوٙن چا گازە کیمیایا کە شوٙنەمای دریٛژ ماوە سەرو بەدەن و ئینسانیچوٙ منیوٙرە،بوٙ بەنونگەو پەیدا بیەی جوٙرەها سەرەتانی، ناکامی زاڕوٙلەی تازە پەیدابیەی .

ڕژیٛم و بەعسی دژە کوردی هەر بە شار و نوٙتشەی دڵش ئاویش نەواردوٙ، هەر چا ڕوٙنە  و چن ڕویٛ دماتەر ،ڕاو لوای خەڵكو هەڵەبجەو هەورامانی پەی دیمو ئیرانی جە دزڵی وٙ هەتا  دەرەناخی و زەکەریاو بیەکەڕە  بوٙموارانی شیمیایش کەرد ،یەک کەسی گولپی وەردەمو  دەگاو دەرەناخی گیانش بەخشا، چنەها کەسیچ بریندار کەوتی.

هەرپاسە چن ڕویٛ دماو هەلەبجەی 22/3/1988ی  دەگاکا (نژمار،بالک،دەگا شیخان،نیٛ) شیمیا وارانیٛ کری بە فڕوٙکە(بالەفڕ.تەیارە) ،بەپاو شاهید حالەکا ماچی زیاتەر جە 50 کەسا  دەگاو  نژماری شەهیدیٛ بیی و جە قەبرسانو دەگاو چوٙڕی ئەسپەردە کریٛنیٛ، یانی دەگاو چوٙڕی ئامیٛنی فریاشاوە،وە زیاتەر جە (150) کەسا برینداریٛ بینی، سەرچەمیٛ تەر ماچوٙ زیاد جە  (300) کەسا شەهیدیٛ بینی، ئاسەرجەمە  گلەییش جە کوٙماری ئیسلامی کەردەن هەکە باسو ئی تاوانیشە نەکەردیٛنە  دەرهەق پی دەگیٛ کریٛنە.

هەرپاسە ڕوٙ 9/3/1988 دەگاو قەلاجی بە گازی شیمیایی  خەردەلی بوٙموارەنە کریا زیاتەەر جە (3)نشيهیداو  (30) برینداریٛ کەوتیٛ، سەروەختو کیمیاوارن و هەلەبجەی ،چندەها دەگیٛ تەر سەرسنورەکا  بوٙموارانیٛ کریٛنیٛ، هەەر جە سنورو  پاوەی هەتا یووٙ نزیک سەردەشتی، وەلی بە نونگەی جیواز ئیٛ دەگا ناوچیٛ نامیٛشا بە تەمامی توٙمار نەکرینی.

24. ڕوٙ 17/3/1988 ی و چن ڕویٛ دماتەریچ ،پاریٛزگاو سنەی ،مەریوان، دەگاکا ( دەرەناخیٛ، زەکەریا،ڕاو بەینو دزڵی و دەربەند دزڵی و بیەکەڕەی ) کیمیاواران کریا، ئیٛگە ڕاو ئاورەکا خەڵك و ھەلەبجەی و خورماڵی بیٛ وەختیٛ پەناشا بەردە ئەودیم چیٛرو بوٙموارانی بەردەوامینە، چن کەسیٛ برینداریٛ بییٛ،و کەسیٛچ لاو دەرەناخیٛ شەھید بی بە نامیٛ( زوراب عەزیز گوڵپی)  ، 

25. ڕوٙ 22/3/1988ی پاریٛزگاو سلیٛمانی،ناوچەو قەرەڎاخی ،دەگاو (سیٛوسیٛنان ) ی کیمیاواران کریا، وەختو مەغریبی و نان واردەی ویٛڕەگای بیٛ،گرکەس لوابیٛوە یانە، سەعات 6.30  بیٛ، بە  موشەک و راجیمە ی چل دڼنەی بوٙمواران کریا، جە سەربازگە و کانی سارد و نزیک و دەربەنیخانیوە  تەقنیٛشا، یەکسەر 68 کەسیٛ بە ژاری کیمیایی گیانشا بەرشی و شەھیدیٛ بییٛ، جە  پیا و ژەنو، زاڕۆلەی،گردو قوربانیەکا مەدەنییٛ بیٛنیٛ تەنیا یەک کەسشا پیٛشمەرگە بیٛ، دماتەر ژمارەو شەھیدەکا یاوا بە 71 کەس بەھۆکارو برینداری سەختیوە، زیاتەر جە حەفتا کەسا برینداریٛ بییٛ ، (40) چل برینداریٛ ئی دەگیٛ بە ھامکاری تیمی پزیشکی خەسەخانەو مەڵبەند و یەک و (ینک) فریا کەوتیٛمیٛ و ئاردیٛما پەی خەسەخانەی بە تراکتۆر، جە ماوە و 3 ڕوانە گردو بریندارەکاما چارەسەری سەرەتایی کەردیٛ و جە مەردەی ڕزگارشا بی، ئیساتیٛ سیوسیٛنان بیەن بە ناحیە، مەزارو 68 شەھیدا بەشیٛوازیٛ جوان دروسکریان ، (24) دەسیٛ یانیٛ وەش کرییٛنیٛ پەی کەسوکارو شةھیدا کیمیاوارانی، ( ویٛم ئاسەروەختە دکتۆر و پیٛشمەرگە و خەسەخانەو مەڵبەندی بیٛنیٛ و شایەتو ئا مەرگەساتیە بیەنا ).

 

26. ڕوٙ 23/3/1988 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ،ناوچەو قەرەداخی، دەگاکا ( دوکان،دوکەرۆ ولیان ،جافەران) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، ئیجار بوٙموارنەکە دماو عیشای بیٛ  ،ھیچ کەسش نەکوشت،بەلام چندین کەسیٛ وەرکەوتیٛ، بە نونگەو ئانەی ڕوٙی وەڵین سیوسیٛنان بۆمواران کریا ،خەڵک دەگاشا جیا ئاستە لویٛ پەی دلیٛ کەش و کۆ و مەڕەکا،تا  ویٛشا شاراوەو کیمیاشا وەر نەگنوٙ.

27. ھەمان ڕوٙ 23/3/1988 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ، ناوچەو شارباژیٛڕی دەگاو (شاناخسیٛ) کیمیاوارانە کریا، زیاتەر جە (22) پیٛشمەرگا شةھیدیٛ بییٛو (720) کەسیٛ جە مەدەنی و پیٛشمەەرگەی برینداریٛ بییٛ، دەگاو شاناخسیٛ چاوەختەنە ئاوەدانەو یاگیٛ ئەوە سەیایوٙ  پیٛشمەرگەی بیٛ،سەرو سنوریوە بیٛ ،پەوکەی چن ڕویٛ سەرو یۆی بۆموارانە کریا ( ڕوٙ 21 ،22 ،23 /3 /1988ی ) سەرەمڕە بە باڵە فڕ، ( کاروان جیھاز یوٙ جە پیٛشمەرگە بریندارەکا ئی دەگیٛ بیٛ ھەرپاسە شایدو دادگاو باڵاو تاوانەکا  بیٛ جەبەغدا ، ڕۆ 26/11/2015 بە نونگەو کاریگەری زەخمینی کیمیاوارنی  جە خەسەخانەوە  خرۆنگنی /ھوٙلەندا گیانش بەرشی).

28. ڕوٙ 24/3/1988 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ،ناوچەو قەرەداخی،دەگاو( بەلەکجاڕی ،چنی بارەگاومەڵبەند و یەک و پیٛشمەرگەی )،سەعات نوٙ شەویٛ کیمیاوارانشا کریا،بە چەکی کیمیایی دەماری و بە موشک و راجیمەی، تەنیا یەک پیٛشمەرگە شەھید بی بەنامیٛ (ھوٙشیاری جیھاز) ،چن کەسیٛ تەر برینداریٛ بییٛ.

29. ڕوٙ 3/5/1988 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی ، دەگاکا ( گوٙپتەپە،عەسکەر،چەمی ڕیٛزان،شونکە ،ماھیلە، سەدی،چنار ،شیٛخان ،گڵەشیٛر ،حاجی ژیرەبەرە،کوچبڵاخ،زرزی،کڵیٛسە ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، ڕۆی دماین 4/5/1988 ڕژیٛم ھیٛرشی زەمینیش دەس پنە کەرد پەی ناوچەکەی کەپنەش ماچا (قەلا سیوکە ) گردو دەگاکاش تەختو زەمینی کەردیٛ، زیاتەر جە (200) کەسیٛ مەدەنی شةھیدیٛ بییٛ و سەدان کەسیٛ تەریچ برینداریٛ بییٛ، تائیسا ژمارەو شەھیدەکا کە بە نونگەو کاریگەری چەکی کیمیای گیانشا بەرشیەن یاویٛنیٛ (560) شەھیدیٛ ، گۆپتەپە  مەزاریٛ شەھیداش چنەن  ڕوفات و (105)کەسان ، سەربارو ئانەی ئی ناوچە زیاتەر جە(305) ئەنفالکرییٛشا ھەنیٛ.

 

30. ڕوٙ 15/5/1988 ی پاریزگاو ھەولیٛری ،دەگاکا و ( کاموسەک،سپیندارە،عەلیاوە،بەرەکە،کەوەکیان،حەریر، سماقولی،مەلوک ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، و سەدان کەسیٛ وەرکەوتیٛ.

31. ڕوٙ 15/5/1988 ی دماتەریچ تا 18/5/1988 ی پاریٛزگاو سلیٛمانی،رانیە دەگاکا ( گوڵان،وەریٛ،بۆتیٛ ) کیمیاوارنیٛ کرییٛ، یاگیٛ باسینە ئیٛ دەگیٛ چیٛرو دەسەڵات و حکومەتینە بیٛنیٛ ،پیٛچەوانە دەگاکا تەری،کەچی ھەر کیمیایش دیٛ وەنە، خەڵکو ئی دەگایا نەیاراشا بریندارەکاشا بەرا پەی شاری ،چون وەڵتەر ھەر برینداریٛ کیمیایی کە لوان خەسەخانەکا ڕژیٛمی،دلیٛنە شیەن، وەرو ئانەی بریندارەکیٛ ڕوەشا نیا خەسەخانەو مەڵبەندو یەریٛ (ینک) ی جە دەگاو خەتیٛ، 35 برینداریٛ یاویٛ خەسەخانە،گرد خاسیٛ بییٛ،تەنیا یەک پیرەژەن گیانش بەرشی کەھنیٛ دەگاو  وەریٛ بیٛنیٛ، دماتەر 36 کەسیشا شةھیدیٛ بییٛ ، بەلام دەگاو گوڵانی و بۆتیٛ بارەگاو پیٛشمەرگەکاو کۆمەڵە زەحمەتکیٛشانیش چنە بیٛ ،کیمیایش دیٛ وەنە، دەگاو بوٙتیٛ 23 پیٛشمەرگیٛ کۆمەڵەی گیانشا بەخت کەرد، و زیاتە جە 60 پیٛشمەرگا برینداریٛ بییٛ.

32. ڕوٙ 20/7/1988 ی پارەیٛزگاو ھەولیٛری دەگاکا ( سماقولی،سەروچاوە،گەناو، شارستیٛنە،خەتیٛ ،دەراش،بالیسان، نازەنین ، گەرەوان ) کیمیا وارنیٛ کرییٛ، (7) شەھیدیٛ و چڼدان کەسیٛ برینداریٛ بییٛ ،ئی ھیٛرشە وەختو سەرەتاو قۆناخ و ئەنفالی (پەنج وشش،و حەوت ی بیٛ) وەلتەر خەڵک ئاگاداربیەبیٛ و دەگاکیٛ چۆڵیٛ کریٛبیٛنیٛ ،پۆکەی کوشتاری مەدەنی کەم بیٛ،.

33. ڕوٙ 22/7/1988 ی پاریٛزگاو کرماشانی،ناوچەو داڵاھوٙی، دەگاو( زەردە)ی کیمیا وارانە کریا،و زیاتەر جە (300) کەسیٛ شةھیدیٛ و ھەزار کەسیٛ برینداریٛ بییٛ، ئا وەختە خەڵکو دەگیٛ 1700 کەسیٛ بیٛنیٛ، تا ئیسەیچ کاریگەری چەکی کیمیایی سەرو خەڵکو دەگیٛوە مەنەن،چندین حالەتی نەوەشی شیٛرپەنجەی پەیڎا بیەن

دیدەم ڕیٛژاوەن  ڕوخسارم زەردەن   جە داخ  یاران  پیرانم  کەردەن.........مەولەوی 

سی ساڵیٛ چیوەڵتەر ڕوٙ 31 وپوشپەڕو 1367 ی (22/7/1988 ) زاینی، دەگاو زەردەی جە ناوچەو ڕیٛژاو و داڵاھوٙی سەر بە شارسانو سەرپیٛڵ زەهاوی کەوتە وەرو بوٙموارانو شیمیایی  جەلاو باڵەفڕە جەنگیەکا ڕژیمو سەدامیوە.

 جە دمایین ڕوەکا کوٙتایی ئامایی  جەنگو هەشت ساڵەو عیراقو ئیٛرانینە سەحبانیٛ زوو باڵە فڕەکیٛ ڕژیم و سەدامی  بە بوٙمبی کیمیایی دەگاو زەردەیشا بوٙمب وارانە کەردە، و  275 کەسیٛ  مەدەنی و بیٛ تاوانیشا شەھیدیٛ کەردیٛ و  1146 کەسیٛ کیمیایشا وەرکەوت و برینداریٛ بییٛ.

ئاشکران ھەورگەو چەکی کیمیایی بە پاو جوٙرو شیمیایەکەی مەنوٙوە پەی چندەھا  ساڵا، ڕژیم  فرەتەر  شیمیایی  خەردەلی شانیٛ چا سەردەمەنە، چون ئی جوٙرە کاریگەری دریٛژ ماوەش ھەن سەرو  تەندروستی بەشەری و  ژیوگەیوٙ، (خەردەل  یام موستارد)  یوٙ بیٛ جە شیمیایەکەی کە فرەو یاگا کوردەسانی شانانش ،ھەرپاسە وەرەکا  جەنگیچەنە بەکارش ئاردەن،جوٙرەکا تەرو چەکی شیمیایی  مەنەیشاوە دلیٛ ژیوگەینەو  دلیٛ جەسەو بەشەرینە  فرە کەما  ،چن سەعاتیٛوە مەخواینوٙ.

تا ئیسایچ خەڵکو ئی دەگایا ناڵەشا مەیو دەسو ھەورگەو وەرکەوتەیشا بە چەکی کیمیایی، چنن نەوەشیشا دلیٛنە پەیدا بیەن  ( قوٙزەو کفەو ھەوکەردەو شوٙشیٛ و ھەناسەتەنگی، نەوەشی ڕیٛلەخوٙی وچەم ئیٛشەو کوٙر بیەیو نەوەشی پوٙسی،شیٛرپەنجە )  و گلەیٛیچ کەرا ھەکە پیٛسە پنەوازی و ئەوەجەی حکومەتی وەنە نەپەرسیٛنیوە پەی چارەسەرو نەوەشیکاشا، بە پاو راپوٙرتە هەوالەکا "98 کەسیشا توشو سەرەتانو ونیٛ بییٛنیٛ، 20 کەسیٛ سەرەتان و ڕیٛلەخوٙی، 40 ژەنی لەمەشاو وستیٛنەو زاڕوٙڵەکەشا مەردەن".

دەگاو "نسار دیرە"ی  نزیکەو زەردەی سەربە شارو گیلان غەربی، ھەر ئا ڕوە کەوتە وەرو شیمیاوارنیوە و  دە بوٙمبیش دریا وەنەو  ھەزار کەسیش چنە شەھیدیٛ بییٛ، ژیوگاو  دەگا کیشا دلیٛنە شیەوە نەوەشیچ سەرەش کەردەن ئەو باقی خەڵکەکەی.

دەگاو "شامار دیرە"یچ کیمیاوارانە کریا کەسەربە شار و گیلان غەربی، دەگاو "شیخ سلە"ی  سەر بە سەلاسو باوەجانی و دەگاو "دودان"ی سەر بە شارو پاوەی، دەگاو "باوەجانی"سەربە  شارو  دالاهوٙی،چا ڕوٙنە گرد کیمیاوارانی کرییٛ. 

سەروبەندو  جەنگو ئیٛراق و ئیٛرانینە چنی گەرم بیەی جەنگەکەی ھەردوی لا گەرشیٛلو پەیمان نامە جەھانیەکا کەریٛنیٛ ،پەیماننامەو پاریزنای خەڵکی مەدەنی و لاشەڕی جە ململانیٛ و جەنگە کانە بەینو دوویٛ وەلاتانە یام زیاتەری، یانی قەدەغەن خەڵکی مەدەنی دلیٛ شارو دەگاکا بوٙمواران کریوٙ، وەلیٛم ئیدیٛ کەردشا، شوٙنەو ئانەیچەرە  ڕژیٛم و ئیراقی چەکی کوٙکوش و کیمیایش شانا ئەو خەڵکو شارو دەگاکا ئیٛرانی و کوردەسانی،ھەڵبەت ئیتر مەلو شوٙنەو نونگەو بەکار ئاوردەو چەکی کیمیایی جە لاو ڕژیٛمو ئیراقیەوە  چون پووە مدوٙە  پەی سایسەتی و پەرژەوەندی دەولەتە زلەکا.

ئی هیٛرشە کیمیاییە هاموەخت بیٛ چەنی هەڵمەتەو یوٙ جەهیزە ئوٙپوٙزسیونەکا ئیرانی  بەنامی مرسادی دژو کوٙمارو ئیسلامی ، ئیتر خەڵک سەرش وەنە شیویا بی نەزانینی سەرچەمەو بوٙموارانەکەی کامە وەلاتا.

دەگاو زەردەی جە مەنتەقەو داڵەھوٙی، بە ئاین یارسانینی و بە ھەورامی و کەڵھوڕی قسیٛ مکەرا،مەزارگەو باوا یادگاری ئینا چاگە و لاو یارسانەکاوە بە یاگیٛوە پیروٙزە نریوٙرە.

یاد کەردەیوٙ کیمیاوارانو دەگاو زەردەی پیٛسە پنەوازی نەبیەن، گرنگیش نەدریان پنە،چ دلیٛ دەوڵەتو ئیرانینەو چ دلیٛ حکومەتو ھەریم و کوردسانینە،نونگەکەیچ دیار کە چیٛشا.

 چی یادەنە دەس گیرمیٛ سینەماوە پەی ئاخەڵکە بیٛتاوانەیە کە بە ناھەق بە گازو شیمیایی خنیکیٛ و گیانشا بەرشی، و ئەرکو سەروشانەیمانە پیٛسە و ئینسانەتی و ھام زوانو ھام وەڵاتی یادشا کەرمیٛ  تا کەمیٛ جە ئیٛش و زامەکاشا کەم بوٙوە.

 

34. ڕوٙ 31/7/1988 ی پاریٛزگاو ھەولیٛری دەگاکا ( سماقولی،بالیسان،ھیران،گەرەوان) کیمیا وارانیٛ کرییٛ، (7) کەسیٛ شەھیدیٛ و چن کەسیٛ برینداریٛ بییٛ.

35. ڕوٙ 2/8/1988 ی پاریٛزگاو ھەولیٛری دەگاکا (ئاری،سیٛڕو،زەڕوا،ھەدن،کەکلە،خیٛرزوکا، خەروان ،بلیٛ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، (6) پیٛشمەرگیٛ شەھیدیٛ و (117) کەسیٛ برینداریٛ بییٛ، ھەڵبەت ئی بوٙموارانە ڕوەکا وەڵتەری و دماتەری بەردەوام  بیەن، بە نونگەو ھیٛرشو ڕژیٛمی پەی ناوچەو خواکورکی.

36. ڕوٙ 24/8/1988 ی پاریٛزگاو دھوٙکی ،کەش و( گارە ی و دەگاو زیٛوەشکانی ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، (10) پیٛشمەرگیٛ شەھیدیٛ بییٛ.

37. ڕوٙ 25/8/1988 ی پاریٛزگاو دھوٙکی (دەسپنەکەردەی قوٙناخ و ئەنفال و ھەشتی "دمایی" ) کیماواران دەسش پنە کەرد سەرو ناوچەو ئامیٛدی، بەرواری باڵای  و دەگاکا ( وەرمیلی،باپیری،گەرگوە ، ھیسی،ئیٛکمالا،ئاسھی، بازیٛ، میسکا،توشمبیک ، میٛرگا چیا،کانی بەلاۋ ،برجینی،تویکا ) ،(5) کەسیٛ شةھید و (75) برتیندریٛ بییٛ، ھەر چی ڕوٙنە چندان ھیٛرشیٛ کیمیایی کریان سەرو ناوچەکا تەری جەکوردەسانەنە.

38. ڕوٙ 25/8/1988 ی پاریٛزگاو دھوٙکی، ئامیٛدی و سەرو گارەی ،دەگاکا(ئیکمالا،کیری،بەلیتا،باوەکا،بەرکڤری،گرکا،کۆڤلیک،ڕدیٛنیا،سارکی،زیوکا،شیٛرانە،بلیٛجانی،بالیٛ) کیمیا وارانیٛ کرییٛ، ( 2) شەھیدیٛ و (40) برینداریٛ کەوتیٛ، ھەر چی ڕوٙنە (46) دەگیٛ قەزاو ئامیٛدی تەخت و زەمینی کرییٛ.

39. ڕوٙ 25/8/1988 ی پاریٛزگاو دھوٙکی ،ئامیٛدی ،ناوچەو بەرواری وارینی دەگاکا ( سپیندای ، سواری ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ.

40. ڕوٙ 25/8/1988 ی پاریٛزگاو دھوٙکی .ئامیٛدی  دەگاکا ( کنیا ، باسکا ، ئاڤۆکیٛ، بیمانش ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ و چنداڼ کەسیٛ وەرکەوتیٛ.

41. ڕۆ 25/8/1988 ی پاریٛزگاو دھوٙکی ،ئاکریٛ، دەگاکا ( پریسە، چەمگیرا، چەمچالی، چەمشرتی ،چەم ڕەبەتکی،میرۆکی،بلمباس ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، چندەھا کەسیٛ برینداریٛ بییٛ.

42. ڕۆ 25/8/1988 ی پاریٛزگاو دھوٙکی ،زاخوٙ دەگاکا ( تویکا ،بلیجان،زڕھەوا) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، (14) شەھیدیٛ و (15) برینداریٛ بییٛ.

43. ڕوٙ 25/8/1988 ی پاریٛزگاو دھوٙکی  دەگاکا (بریجینی ،دەرگەلا شیخا،زیناڤا، دبانکیٛ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، و چن کەسیٛ برینداریٛ بییٛ.

44. ڕوٙ 25/8/1988ی پاریٛزگاو ھەولیٛری ناوچەو ( بەڕوٙژ،بارزان،مزوری بالا ) کیمیاوانیٛ کرییٛ، ژمارەو قوربانیەکا نەزانیان.

45. ڕوٙ 25/8/1988 ی پاریٛزگاو ھەولیٛری،شەقڵاوە، (ھیران و نازەنین) کیمیاوارانیٛ کریٛیٛ،بەڵام نادیارا قربانی چن بیەن، چونکە ناوچەکە چۆڵ بیەنو دمایی ئامای قۆناخ و ئەنفال و چواری بیٛ.

46. ڕوٙ 25/8/1988 ی پاریٛزگاو ھەولیٛری ،ڕةواندوز، دگاکا ( خەتیٛ ،وەرتیٛ ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ،قوربانیەکیٛ دیاریٛ نیەنیٛ، دمایی قۆناخ وئەنفالو چواری بیٛ.

47. ڕوٙ 26/8/1988 ی پاریٛزگاو دھوٙکی ،ئامیدی، دەگاکا (سەری ئامیٛدی، سپیٛر،سینیا،نیٛروە،خەرەگول، کوجزرکا،خراپ، زیٛوە، بەرچی، کانی ،دیری، دەرگەنی،سیری سکیٛری،سەرکەلی، فیرستەک ،چیاڕەشک ) کیمیاورانیٛ کرییٛ، ژمارەو قوربانیەکا نەزانیان.

48. ڕوٙ 27/8/1988 ی پاریٛزگاو ھەولیٛری، ناوچەو ( زیٛی ڕۆشین) کیمیاواران کریان، چندەھا شەھیدوبریندریٛ بییٛ.

49. ڕوٙ 28/8/1988 ی پاریٛزگاو دھوٙکی، ناوچەو نیٛرەوە و ڕیٛکانی ،دەگاکا ( شیڤی،ھیتوت،کانیا پینک ،باشی، سەرنی، گارە، گەرو،باوانکیٛ،زیٛوە،گەلی کوتکیٛ ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، ژمارو قوربانیەکا نەزانیان.

50. ڕوٙ 29/8/1988 ی پاریٛزگاو دھوٙکی ،ناوچەو بەرواری باڵای دەگاکا ( بازیٛ و گەلی بازیٛ) کیمیاوارانیٛ کرییٛ، بەپاو ڕایاونە حزبیەکا ئاسەردەمی (2980 ) کەسیٛ شەھید و ھەزران برینداریٛ بینیٛ، بەلام ئی ژمارە ھەڵای پەشت رس نەبیەنوٙ،ڕەنگا ئەنفالیٛ کرییٛبا.

51. ڕوٙ 29/8/1988 ی پاریٛزگاو دھوٙکی  دەگاو (دبانکیٛ) کیمیاوارانە کریا، ھەزار(1000) شەھیدو سەدان برینداریٛش بیٛنیٛ.

سەروەختو ئەنفالینە ڕژیٛم گردو دەگاکا ناوچەو بادینانیش کیمیاوارانیٛ کەردیٛنیٛ، بەڵام نەتاوانما نامیٛ گردو دەگا بارمیٛ ، بەپاو بەڵگەنامەکا سوپاو ڕژیٛمی کە دماو وڕای ڕژیٛم و بەعسی  دەس کەوتیٛنیٛ، زیاتەر جە  (160000) سەدو شەس ھەزار کەسیٛ جە سنور پڕیٛنوە و ئاوارەو وەلاتو تورکیای بییٛنیٛ ، و (664 ) دەگیٛ تەختو زەمینی کرییٛ و ویٛرانیٛ بییٛ، ھەرپاسە زیاد جە ( 1700 ) کەسا بیٛ سەروشوٙن  ئەنفال کرییٛنیٛ.

 سەرچەمە:

1. گۆڤارو پیٛشەنگ ی ژمارە (16 ساڵەو 1989 )ی،،بناغەو پەیلوای ھەرمانەکیٛم چیٛگۆ ورگرتە.

2. کتیٛب و( لەتویٛشوی پزیشکیٛکی پیٛشمەرگەوە ) د.فایق گوڵپی

3. پەلیانەو (زریٛوار خبر، کوردپا )

4. کۆمەڵە وتاریٛ و نوسیتەی پەی یادەگا  جەلایەن حکومەتی دەربارەو  ئەنفالی ، جەئینترنیٛتوٙ.

5. پانوٙراماو تاوانەکا سەدامی (عەدالەت عمر )

6. شاھدەکا دادگاوا تاوانەکا بەغدای ،دۆسیەو ئەنفالی (تەھا سڵیمان )

7. پەلیانەو مەڵبەندو ڕیکوزیاو پیٛشمەرگەی ( لەڕۆژیٛکی وەک ئەمڕۆدا)

8. چن زانیارییٛوە لاو (ڕیٛکار مزوری، پۆڵا حەمەد)

9. ویرەوەریەکا  ویٛم  پیٛشمەرگە بیٛنیٛ .