تاڵەماسە anthrax نەوەشییٛوە فاڕیاوەن میانو ئاژەڵەکانە فرە تنڎو تیژا گردو گیانەوەرە ونگەرمەکا توشیٛ بانە “ئانزان،ئاژەڵ ،پەلەوەر” نیشانیٛ نەوەشیەکەی پیٛسەنیٛ یوٙی، وەلیٛ ئینەیشا تایبە کەرمیٛ بە “ئەسپی و هەسەریٛ و هەری و گاویٛ و بزیٛ و مەییٛ”.

تاڵەماسە نەوەشییٛوە بومین هەورامانەنە و کوردەسانەنە و ئیرانو ئیٛراقنە هەن، جە گەرمیان هەتا شارەزور و هەتا ملوٙوە پیٛنجوینەو تا ئەودیمیچ، ڕاو هاموٙشوٙ حەیواندارە جافەکا  هەکە ئەوسا و ئیسا گەرمیانو کویسانشا کەردەن  هەن و جە ویرو ویٛمنە پیٛسەو دکتوٙریٛوی ڤیٛترنەری دیەنمو کەوتەنوٙ یام هنو یاگەکاو تەریشا باس کەردەن، دماو ئانەی ڤاکسین کەردەی بەکار ئامان پەی کونتروڵو نەوەشیەکەی، تا بتاوا ڕاگیٛرا جە وەڵاو بیەی نەوەشیەکەی.

 تاڵەماسە نەوشییٛوە سنوربەزنا، مەشوٙ دەوڵەتە هامساکیٛ پیٛوەرە ڕاو چارەسەرو کونتروڵو نەخشەی هامبەششا بوٙ پەی ناستەی و بنەبڕکەردەی نەوەشیەکەی .

بە فارسی پەنەش ماچا ” شاربن،سیازخم” بەعەرەبی “الجمرە الخبیثە” بەسورانی “سپڵە قەویلە”.

هوٙرکارو نەوەشیەکەی: cause بە نونگەو جوٙرە بەکترییٛوەن نامیٛش” باسلەس ئەنسراکس Bacillus anthracis ” گرام پوٙزەتیڤا، سپوٙرو”بەرگ” ش هەن، ئی بەکتریا هەتا 25 ساڵیٛ دلیٛ خوٙڵو خاکینە مەنوٙوە ویٛش پاریٛزنوٙ  وەرگەو گەرمای و سەردای گیٛروٙ، هەتا فرسەتش پەی هوٙرگنوٙ و جاریٛوە تەر ئاژەڵەکا توشکەروٙوە .

نیشانیٛ نەوەشیەکەی هەسەرو ئەسپەنە: symptoms نیشانیٛ نەوەشیەکەی بەسیێنیٛ بە شیٛوازو توشبیەی ئەسپەکەیوە، بە یەریٛ جوٙریٛ هەسەرە توشە بوٙنە، ” چەنی لەوەڕی سپوٙرو بەکتریاکەی موەروٙ یام هورش لوشوٙ بەهەناسە، یام جە ڕاو گەستەی”خەرەنگەزیٛوە” مەشو مەگزو مەشولەیوە  بەکتریاکە ملوٙنە وونەو ئەسپەکەی” ئەگەر ڕاو دەمیوە توشیٛ با نیشانەکیٛش ” بیٛ هازی، یاو، لەرزای، ژانی، لەملوای وناڵین، مڕاروٙبیەی”، وەلیٛ ئەگەر ڕاو خەرەنگەزیٛوە بلوٙنە دلیٛ ونیٛش” لکەلیمفەکیٛش ماسا، گڵویش ماسوٙ و مێوە یوٙ، تەنگە نەفەسی، ماسای یاگیٛ گەستەکەی،گردوگیانیش میٛشوٙ” ئیجا مڕار بیەی، یام سپوٙرەکا بە هەناسە هورلوشا وملوٙنە دلیٛ شوٙشیٛو کوٙئەندامو هەناسەی توش بوٙنە، هەناسەبڕکیٛ و تەنگەنەفەسی و یاو، کەمواردەی، بینیش ماسوٙ، مڕارۆ بیەی.

وە گردینی نیشانیٛ نەوەشی تاڵەماسەی فرە تیژو کرژیٛنیٛ فرەو وەختی هەستشا پەنە نمەکەری و ئاژەڵەکە مڕار بیەنەو، وەلێ بڕێ جاریٛ نیشانیٛ یاوی کەم هازی و نەواردەی و هورمدرای وینی دماو ئانەی ماوەو شش سەعاتانە مڕرا بوٙوە، بڕێ حاڵەتیٛ “دریٛژ خواین”هەن  هەسەرەو ئەسپنە ڕەنگا تا یەریٛ ڕویٛ مەنوٙوە  دماتەر کوٙشوٙش. پەوکای نامیٛش نریان تاڵە ماسە چون “تاڵە،سپڵ” وئاژەڵەکەی ماسوٙ و چن قات زل بوٙنە، پانەیرە مژناسیوٙوە.

ئەشناسایەو نەوەشیەکەی:diagnosis  

کریوٙ وەڵیٛ مڕار بیەینە و بنەڕاوە ئەگەر هەست کەری بەنەوەشیەکەی ونی هوٙرگیٛری و بەریش تاقیگەو گیٛڵی شوٙنەو جوٙرو بەکتریاکەیرە، وەلیٛ فرەو حاڵەتەکاو تاڵەماسەی دماو مڕار بیەی مژناسیوٙوە، چون کوٙماڵێ نیشانیٛ هەنیٛ هەکە تایبەو تاڵەماسەیەنیٛ  بەرگنا، پیٛسەو ” وونی سیاوە میٛو گردو وڵەکاو لاشەیرە، گوٙشیٛ، چەمیٛ، دەم، کوٙمە، زەهیٛ”  ونەکیٛ سیاوەی قەترانیەنە و نمەگرسوٙ، لاشەی مڕارۆبیە دیٛر ڕەق بوٙ چەپەوانەو نەوەشیەکاو تەری هەکە دماو چن سەعاتیٛ ماساوڵیٛ رەقیٛ با، وەلیٛ وەختو نەوەشی تاڵە ماسەینە هەر بە خاوی مەناوەو ڕەقیٛ نمەبا، ئیجا بەکرژی لاشەکە هوٙرماسوٙ. ئی هەرمانیٛ مەشوٙ دکتری ڤیٛترنەری کەروٙشا، وریایی و هوٙشداری تەمامش بوٙنە تا جە توش بیەی ویٛش لابڎوٙ.

ئەگەر پەشتڕاس بیەو هەکە نەوەشی تاڵەماسەی یاگیٛوەنە کەوتەنۆ؛ ئانە مەشوٙ هورس ونیشتی تایبەش چەنی کەری، لاشەی مڕراۆبیە نمەبوٙ کریوٙوە پەی هوٙروشکنای(ئەشکاوای)، مەشوٙ ئا وەرکەشە”ناوچە” دەورپیٛچ کریوٙو نازی هیچ ئاژەڵێوە ڕوەشکەروٙنە، هاموٙشوٙ ئانزانەکا کەمتەر بوٙوە، تەنیا تیمی تایبە بلوٙنە یاگەکیٛ هەتا مامەڵەی دروس چەنی لاشە مڕاروٙبیەکا کەرا،  لاشەی مڕاروٙبیە مەشوٙ چاڵیٛوەش پەی هورکەنی لاو کەمیوە دوویٛ مەتریٛ قووڵە، لاشەکەش وزینەو سوٙچنیش، دمایی خوڵەش کەریوە ملەرە، پی جوٙرە بەکتریاکە دلیٛنە مشوٙ، وەلیٛ ئەگەر عەلەکی(هاکوٙ) لاشەکەی یاگیٛ ویٛشەنە بازیوەو  یام کیٛشیش ئەولاتەر، هەر ئاژەڵیٛ تەر گوٙشتەکەیش وەروٙ توش بوٙنە، هەرپاسە بەکتریاکە پاگەرە پژگیوٙ دلیٛ خاکو خوڵینە هەتا ویسوپەنج ساڵیٛ زیاتەر مەنوٙوە ،پەی ئانەی گرد وەختیٛ نەوەشیەکە هوٙر بڎوٙوە.

دەرمان و پاریٛزنای treatment & prevention  

بڕێ جاریٛ یانەوەی مزانوٙ بە مڕارۆبیەی ئاژەڵەکاش و ئەشناسای نەوەشیەکەی و گنوٙ ویٛش پەی دەرمانکەردەی ئەویشا تەری، چی وەختەنە دەرمانو دژە ژیوای ” پەنسلین و اوکسیتتراسایکلینی” کەلکواردەن بەکارش باری، جیا کەردەیەو ئاژەڵە نەوەشەکا جە ساقەکا و دەرمانکەردەی نەوەشەکا، شونەوئانەیچەرە مەشوٙ واکسن”کوای” ساقەکا دەس پەنەکەری.

فرەو وەڵاتانە واکسنکەردەی تەنیا یاگە “وەرکەشە” بومیەکاو نەوەشیەکەینە کەرا، چون ماچا پنەواز نیا یاگیٛوەنە ئی نەوەشیە بومی نیا  واکسن کەری، راسیچا چون ئی بەکتریا  ژیوگەو ئاو هەوای تایبەنە هورمڎوٙوە. چیٛگەیچ پی دەسورە واکسن مکەرمیٛ، تەنیا یاگە بومیەکانە، یانی ئا وەرکەشیٛ کە وەڵتەر نەوەشیەکەشا چەنەبیەن.

نەوەشی تاڵەماسەی و چەکی بایولوجی:

بەکتریاو تاڵەماسەی bacillus anthracis یوٙن چا میکروٙبا هەکە ئانزانی توش کەروٙ بە نەوەشی، ئانزان بە یەریٛ جوٙریٛ ئی نەوەشیە گیٛروٙ. وەرو ئانەی ڕژیٛمە دژە ئانزانەکیٛ و دیکتاتورەکیٛ تەقەلاشا دان بەکتریاکەی ئامادە کەرا و بە شیٛوازو چەکی بایولوژی پەی جەمکوشتەی ئانزانی بەکارش بارا، ویەردەنە  واچیٛنیٛ ڕژیمو بەعسی ئی میکروٙبەشە کەردەن چەکی بایولوجی وەلێ یەکلا نەبیەو و نەسەلەمیا، دماتەر ساڵەکاو 2013 و وەڵتەریچ چن حەولیٛ تیروٙرستی درییٛ  بە نامەی کەسی  توٙزەی زیندیٛ ئی بەکتریایە کەریٛنیٛ دلیٛ زەرفو نامەی و کیانیٛنیٛش پەی کەسیوە دیاری کریای، وەختو کەردەیەوە نامەکەینە سپوٙرەکا هورلوشیٛ و دماتەر شوشیش ماسیٛ و هەوکەریٛ و مریٛ، چن کەسیٛ جە ئەمریکا پی جوٙرە مەردیٛ و نامەکیٛ لاو ڕیٛکوزیا تیروٙریستەکاوە کیانینیٛ پەی کەسە نامیەکاو دەسەڵاتو ئەمەریکای ،ئیسا بە کوڵی باسو توشبیەو ئانزانی کەرمیٛ پی نەوەشیە وە یەریٛ نوعیٛ توشش میٛو:

جوٙرو هەناسەی: وەختیٛ سپوٙرو بەکتریاکەی بەهەناسە هورلوشیوٙ ئاوەختی شوٙشی توشو هەوکردەی بوٙنەو ئەگەر کرژ پەنەش نەزانی مەرگ بوٙ میٛمانش، دلیٛ شوٙشیٛ کەروٙ بە زەخمی سیاو پیٛسەو گوزاوڵیٛ ئاوی سیاوە مزوٙ دلیٛ شوٙشیٛ، ئی جوٙرە فرە تەرسئاوەرا، چن حاڵەتیٛ ڕوەشادان جە ژەنانە و پیایانە هەکە هەرمانەشا چەنی پەژمی کەردیٛنە کارگاو ڕیٛستەو پەتو وەش کەردەینە،بوٙنەو هورلوشتەو سپوٙرو بەکتریاکەیەوە، یام ژەنی وەختیٛ لەتەریٛ ڕیٛسوٙ ئەگەر پەژمەکە پاکنە شوریابوٙوە پەیش هەن  سپوٙرو بەکتریاکەی بلوٙ هەناسەشەرەو توشە بوٙ.
جوٙرو پوٙسی: وەختیٛ پوٙسو لاشەی، تایبە دەسو پل هەکە مامەڵە چەنی لاشیٛوە توش بیەی،یام پەژمی پیس و نەوەشیدارەکەی کەری پەیش هەن توش بوٙنەو زەخمێ سیاو مزیوٙ دەسۆ، فرەتەر پەی قوڵایی ملوٙ و پیسەو گوزاوڵی ئاوی سیاوەش مزوٙنە، فرە بەئازارو یاو دارا، پەیش هەن ئی زەخمە دلیٛ دەمو کەسیٛوە بزیوٙ هەکە گوٙشتی نەوەشینش واردەبوٙ.                  
جوٙرو دلیٛلەمی: توشو کوٙئەندامو هەرسکەردەی بوٙنە، ڕاو واردەی سپورو بەکتریاکەیوە، پۆ گوٙشتی نەوەشین، یام هەر واردیٛوە تەر هەکە پیس بیەبوٙ بە سپوٙرو بەکتریاکەی،ئترگەڎیٛ و ڕیٛڵەخویٛ زەخمینیٛ بانە، بەهەرحاڵ ئەگەر زوو بزانی پی نەوەشیە چارەسەر کریوٙ، وەلیٛ ئەگەر دیٛر بزانیش پەنە رەنگا ئانزانی کوشوٙ، وەلیٛ جوٙرو پوٙسەکەی ئانزانی نمەکوشو فرەتەر زەخمەکە وەش بوٙوە بە چارەسەرکەردەی، من دریٛژە مەدەو بە نەوەشیەکەی ئانزانەنە چون تەنیا پەی زانیاری بەکوڵی باسم کەرد هەکە نەوەشییٛوە هامبەشا بەینو ئانزانی و ئاژەڵینەو هەرپاسە کەردەنشا بە چەکی بایولوجی، وەلیٛ وەرو ئانەی گوژمیٛ خەرجی فرەش گەرەکاو خەڵکی کەمتەر کوشو، ئاننە هەمیەتش نیا پەی چەکی بایولوجی، ئا خەرجیە مڎا بە وەشکەردەی چەکی کیمیایی، خەرجی کەمتەرو کوشتەی زیاتەر.

نویستەی: دکتۆر ناجح گوڵپی

سەرچەمە: هەورامان نێت