ئەندامەو کوردیناسیۊنوو کەژەکەی چیدەم دۊغۊوە بەشدارییش بەرنامەو 'خوەبوون'وو ژەن تیڤیینە کەرد و جوابوو پەرسەکاو ڕۊنامەنویس ئارژین بایسالیێش داوە. چەپەنەکەوتەکەی چیگدەم دۊغوۍ ئینەن:

واتما باسوو ئەخلاقی جوانیشناسی کەرمێ. بەرنامەکای تەرنە باسما کەرڎەن، وەلۍ هەستما بە پێویسیی قووڵکەرڎەیۊ فرەتەری کەرد. ئەگەر ماناو یاواینەوە دەس پەنە کەرمێ، چەنی متاومۍ پێناسەو ئەخلاقی و جوانیشناسی کەرمێ؟

پێسە باست کەرد هامڕا ڕۊناهییە بیرڎۊزوو ڕزگاریی ژەناش گێڵناوە، سەرۊک ئاپۊ ٥ پرەنسیپێش متێرە و پارتوو ژەنا و سیستموو کۊنفیدڕاڵیی ژەنا و شۊڕشوو ژەنا و مافەکاو ژەناش ئارڎۍ کایەوە. پەوکای جمیەروو ڕزگاریوازوو ژەنا لاو جمیەریماوە گرنگیێوە ستراتیژیش هەن. ئەنەیاواێوە قووڵتەر جە یاساکاش ڕاو بەرنامەو خۊبوونیوە هەرمانێوە مانادارەنە. یۊ جە ڕەوتە ئەوەڵییەکا ڕەوتوو ئەخلاقی و جوانیشناسیین. بێگومان تەنیا ئێمە نیەنمۍ کە مامەڵە چەنی بابەتی ئەخلاقی و جوانیشناسی کەرمێ. سەرچەمەو ئی چەمکا تارێخوو ئیناسنیەتینە بییەن. تارێخوو فەلسەفەی، زانستی یا وەختۍ جە دیای ئەخلاقیوە وینمێش، ڕاسیێوە تاریخیی جە ژیوای گلێرگەینە وەرەچەم گنۊ. حەرپاسە بانگەشەو ئانەیە کەرمێ، کە ئێمە شۊڕشوو ژەنانمێ. ئامانجما فاڕای گلێرگەین بە شۊڕشوو ژەنا، ستراتیژما سەروو ئی بنەمێوە ئەرەمەرزنان، پەوکای ئەخلاق یا زانستوو ئەخلاقی و جوانیشناسی یا زانستوو جوانی، کە پەی ژیوای گلێرگەی فرە گرنگێنێ، پەی ئێمەیچ فرە گرنگێنێ. ڕاسا ئێمە جمیەرێوە گەریلایینمۍ کەشەکاوە گژیەیمێ. ئێمە چەکما پەنەن، ئینایمۍ دلێڕاسەو جەنگینە. وەلۍ پێسە جمیەرێوە قەت جە کۊشیای چەکداریینە سنووردارۍ نیەنمێ. ئانە بە هەمان شێوە گرنگا، تەنانەت چینەیچە گرنگتەرا، بنیاتنیای چەمکوو ئایدیۊلۊژی وێشا، بنیاتنیای بەستێنی کولتووری و ئەخلاقی شۊڕشوو ئازاڎیین، فاڕای چەمکەکەی و ئینەیچ کێشە و هەرمانەو ئێمەیە. یانۍ ئێمە پێسە جمیەرێوە بەرڎەوام چەنی پەرسەو ئەخلاقی مامەڵە کەرمێ. ڕاسا ئینسان شۊڕشگێڵنا، وەلۍ تا چند شناسنامە و کەسایەتییش سەروو بنەماو ئەخلاقی ئازاڎین؟ جە چوارچوەو ئا پیماناوە پارتی بییەێوەن سەرۊک ئاپۊی خولقنان، ئا پەرسۍ بابەتوو ڕۊیمانە. هەمان چێو پەی جوانیشناسیچ بەکارمێ. چونکوم قەت ئەخلاق جە جوانی و جوانییش جە ئەخلاقی جیا نەکەرڎێنێوە. ئێمە نەریتێوە چانەما دلۍ پەکەکەینە هەن. بێگومان ئێمە جمیەرێوە ژەنە وەڵێکەوتانمۍ دلۍ پەکەکەینە. پەوکای ماچمۍ کۊشیای ژەنا، شۊڕشوو ژەنا، چێوە وینمێ. یانۍ ژەنی پەی ئازاڎی کۊشیا و ئازاڎییش گەرەکا و پەیش کۊشیۊ. وەلۍ ئینە تەنیا جەنگێوە دژوو باڵادەسیی پیای نییا. یان تەنیا جە بارودۊخوو جەنگی چەکداری نییا. چێگە ئەخلاقوو ژەنۍ چێشا، پەیوەندییش چەنی گلێرگەی چەنینا، چی جوانیشناسی - جوانی بنەمێوە بنەڕەتییەنە، گردوو ئی بابەتا ئێمە فرەشا چەنە کۊڵیەیمێ. پێسە پێناسێوە ئیتمۊلۊژی؛ ئی بابەتە جە ئێمۊ دەسش پەنە کەرڎەن، بەڵکوم قووڵتەر و بابەتییش کەرمێوە. ئەخلاق متاویۊ لایەنی جیاوازو ورسەنگنیۊ. ئەخلاق چەمکێوە یۊنانییوە سەرچەمەش گێرتەن و گوزارشت جە زانستوو ئەخلاقی کەرۊ. ئەخلاق دماو ئانەیە سەرەش وردا، کە گلێرگە وێش پێسە گلێرگەی نیشانە دا. متاومۍ ئەخلاقی پێسە یاسێ، یاواینەی، نەریتێوە پێناسە کەرمێ، کە جە ڕێکوستەی، ڕەفتار و گەشەسانای ژیوای کۊمەڵایەتیینە سەرە ور مدۊ. ڕاسیینە جیای یاسێ، ڕاستتەرا بواچمۍ کە ئاستێوە ژیواین. چا ژیوایە کۊمەڵایەتییەینە مشۊم پەیوەندییەکاو بەینوو نێوان ژیوایشا ڕێکۍ وزا. چالاکیی ئابووری، پەروەرڎەیی، تەندروسی، کۊمەڵایەتی، کولتووری و هونەریی گلێرگەی هەنێ. ئەنجامنە ئینسانەکۍ پەیوەندییشا بە ئینسانەکاوە هەن. وەلۍ ئی گلێرگە چەنی پێوە مژیوا، چەنی درێژە بە چالاکییە ئابوورییەکاشا مدا، چەنی پەرە بە هونەریشا مدا و چەنی پەروەرڎە کریا، پەیوەندییەکاو بەینوو بنەیانەی چەنی با؟ پەیوەندیی ژەنۍ و پیای، زارۊڵەی و گەورەی، خێڵ و خێڵ، نەتەوە و نەتەوەی چەنینۍ با؟ ئایا ئینە بە ئاژاوۍ و قۊرتارە ویەرۊ؟ یا ئینسانەکۍ بە پاو یاسێوە مژیوا چەنی یۊترینی؟ ئەخلاق گردی ئاشکرا کەرۊ. پەی نموونەی گلێرگە وەخۍ خەباتی ئابووری، خەباتی پەروەرڎەیی کەرۊ و ئەخلاقییانە مامەڵە کەرۊ؟ وەختۍ ئینسان پەیوەندیی چەنی کەسێوە مەرزنۊرە، پەیوەندیێوە سەروو بنەماو پیمەرە ئەخلاقییەکا بەرۊ ڕاوە. متاویۊ پێسە پیمەرەکاو ژیوای کۊمەڵایەتی، پێسە پیمەرێوە کە پەیوەندییەکا و چالاکییەکاو ئینسانی و ڕێکوستەی ژیوای پەرەش پەنە دان حسابکریۊ. وەختۍ تەماشەو سەرەوردای یوەموو ئینسانیەتی کەرمێ، گلێرگە چەنی درێژەش بە ژیوای وێش دان؟ بە شێوێوە ئەخلاقی هەرمانەش کەرڎێنە. پێسە عەشیرەتی پێوە ژیوێنێ، بە ویەرڎەی وەختی چەنی یۊترینی ڕێکۍ کەوتێنێ، چالاکییە ئابوورییەکۍ سەروو بنەماو توانایی وەشۍ کریێنێ، وەشەسیای و گەشوینی بییەن. پەوکای حەرگیز دلۍ ئەدەبیاتیمانە ئەخلاق جە ژیوایی کۊمەڵایەتی جیا نەکریانۊ، ئەخلاق کۊمەڵایەتیین. چێنە ژەنی دەوری سەرەکییشا بییەن، وەختۍ ماچمۍ ئەخلاق، باسوو ژەنێچ کەرمێ، ژەنی دەور و سەرمەشقیی سەرەکییشا هەن جە وەشکەرڎەی گلێرگەینە، ئینە چەنی ڕووەش دێنە؟ بە ئەخلاقی ئا هەرمانۍ کریێنە. چێش ڕاس و نادروسا چی ژیواینە. کام خاس و کام خراپا، کام گولا و کام جوانا؟ ئەخلاقێوە کۊمەڵایەتی کە گلێرگەو ژەنانە ئامان ئاراوە. ئینەیچ چەنی وێش هامکارییش ئارڎەن، ئەخلاق پەی ژیوایی گلێرگەی و پەی تاکی گرنگا. سەرڎەموو ئێمەنە تاکڕەوی تا ڕاددێوە قووڵتەر کریانۊ، تاکەکۍ پاسە گلێرگەنە جیا کریاوە گەورەتەرین بێئەخلاقیین.

ئەگەر کەمێو زیاتەر ئی بابەتەیە کەرمێوە؛ بێگومان گلێرگە سروشتییەکۍ تا ئارۊیچ هەنێ، ئا بەها و پیمەرۍ چێشێنێ، کە ماچی چی گلێرگەنە بیێنێ، چەنی بەرۍ کەوتێنێ؟

ئینسان بوونەوەرێوە لاوازا وەراوەروو سروشتیوە. دروس نییا تەنیا بە تەرسیوە باسش کەرمێ، شمە ئا جۊرە تیۊریێتا دیێنێ، هەورەکێ، زریان و سیاوا و لافاو و هتد. بێگومان کەسانۍ هەنۍ کە بەتەمامی ڕەتش مەکەراوە، وەلێتەنیا بە پاو ئا پێناسەیە پێناسەیە ڕەنگا فرە فیزیکی بۊ. وەلۍ جە سەرەوردای حەقیقەتوو ئەخلاقو گلێرگەینە لایەنی میتافیزیکی وەراوەروو سروشتینە حەتمییا و نییا. وەلۍ وەراوەروو سروشتینە ناچارییا بژیوی. ڕا بە ئینسانەکا مدۊ بژیوا، هەرمانە کەرا، پێوە با. بێگومان ئینە تەنیا ئینسانی مەگێرۊوە، بەڵکوم یاوان بەرزتەرین ئاست ئینسانەنە. بێگومان ئەگەر تەماشەو ڕووەک و گیاندار و گەردوونی کەرمۍ پەیما بەرگنۊن، کە زیندەوەرۍ فرێنۍ و بە کۊمەڵ هەرمانە کەرانۍ و مژیوانێ. پڕۊسەی هامشێوەشا سروشتەنە فرەن. ئینسانەکۍ مەتاوا بە زوانێوە فرە زانستی ئا چێوا بەروزا کە دنیا و سروشتنە ڕووە مدا، ئینسانیەت هەمیشە گەرەکشا و پەرسۊ. پەوکای ئینسانەکۍ مەتاوا بواچا چی چانەنە وەلێ، گەردووننە مەیلێوە کۊمەڵایەتیبییەی هەن. پێویسییش بە پێوەژیواین. ئەگەر پێوە نەژیومێ، مەحاڵا پێسە تاکی بژیومێ. ئارۊیچ حەر پاسەنە. نە جە ڕووەو دەروونی و نە جە ڕووەو جەسەییوە، ئینسان نمەتاوۊ بەتەنیا بژیوۊ. زانست و تەکنەلۊژیا فرەکەوتێنۍ وەڵێ. بارەش وەرەچەما، کە یەک کەس متاوۊ گرد چێوۍ کەرۊ. وەلۍ ئایا ئا کەسە متاوۊ بواروو ڕۊحی و میتافیزیکیوە بە تەنیا بژیوۊ؟ نمەتاوۊ. پەوکای مشۊم پێوەژیوای بە پاو پیمەر و ڕێساکا دیاری کریۊ. ئا وەخت چێش ڕووە مدۊ؟ وەشەسیای بەینوو ئینسانەکا لایەنێوە فرە گرنگا ئەخلاقەنە. ئەگەر وەشەسیای نەمەن ئینسانەکۍ پێوە چەنی بژیوا؟ تۊ هەمیشە گەرەکتا جە ڕەفێقەکەیت وربەی. ئەخلاق چێوی زیندەن، سۊز، گەشوینی، یەکتر تێگەیشتن، گوێگرتن، ڕێزگرتن، بینینی پیرۊزییەکان پێویستی ئەخلاقن. هەروەها ڕێز لە پیرۊزییەکانەوە سەرچەمە گێرۊ. ئینسانەکۍ ئاندە ڕێز وەنەو چێوەکا منیاپێسەبۊ پەرساشا. وەختێو ئینسانۍ موینمۍ کە ویرمەند، مێهرەبان، ڕێزدار و پاکا هەرمانەکاشنە، ماچمۍ کەسێوە ئەخلاقیین. یان وەختۍ گلێرگێوە پاسنە موینمۍ ماچمۍ گلێرگە چندە ئەخلاقیین. هەرپاسە ئینسانەکۍ متاوا پینیشاوە ئەخلاقی ورسەنگنا.

چەمکێوە کە بەهای بابەتی و ئاشکرا و شاریاوەش هەن. هەرپاسە چی بەرنامەنە باس جە چەنیبییەی ڕاوەبەرڎەیش لاو سیستمیوە کەرمۍ. چونکوم ئەخلاق پێسە پیمەرێوە، کە سنووردارا بە شەرەف و کۊیلایەتیی ژەنۍ سەرمارە سەپیان، بەڵام پێسە واتت پیمەرەکۍ پەڕێنۍ جە هەست و سۊز.

ڕاسا ئینە خاڵێوە فرە گرنگەنە، پەی نموونە ئەگەر کەسێوە بە غەڵەت نامۍ بەری، یوەم چێو، کە مۍ مەژگتۊ بێشەرمیین. یا پەیوەندییش چەنی پیایۍ هەن، ئەگەر پیا بۊ پەیوەندیێوە جیاوازش چەنی ژەنێوە هەن. وەلۍ ئەخلاق چێوۍ فرە فراوانا. فرە گرنگا و پەیوەندییش بە گردوو ساتەکاو ژیوایۊ هەن. بێگومان پیمەر و ڕێسای ئەخلاقی پەی پەیوەندیی نێر و مای دیاریی کریان. کە ئینەیچە گێرۊ وێش، وەلۍ ئی ڕاسییە تەنیا پانەیچۊ سنووردار نییا. پەی نموونەی هەرمانێوە جوانە خاس خاسۍ کەرۊ. با بواچمۍ جە گلێرگێوە سروشتیینە  پێویسییش بە وارڎەین. ڕاوچی خاسۍ بێنۍ، گژوگیوای وەش کۊ کریێوە، خاس وەشۍ کریێنۍ، ئینۍ چێوۍ ئەخلاقییێنۍ. مشۊم چێوۍ کریۊ تا گلێرگە بەرڎەوام بۊ. بە خاستەرین شێوە  کریۊ ئەخلاقیین. زەرڎەشت ئینەشە خاسبەروستەن. خاس ویرۍ کەرۊ، خاس واچە کرڎەوەت خاس بۊ. ئینە کەمێوە پێسە تایبەتمەندیێوە گلێرگەی سروشتی بەرڎەواما. قارەمان ئەفسانەیچەنە فرە ڕووە مدۊ. پاڵپەشتیکەرڎەی خەباتەکەیما، حەرپاسە کۊشیایە بەرڎەوامەکاو جیهانی، چێوێوە ئەخلاقییێنۍ. تا ئیساتۍ کەسێوە تەنیا پەی وێش هەرمانێش کەردێبۊ و پەنەش بوچیۊ قارەمان؟ نا. گێرا قەدرش نەزانییۊ. وەلۍ پەنەش مەوچیۊ قارەمان. وەلۍ من چیوۍ پەی ئی گلێرگەیە کەروو، وێم کەروو قوربانی. قارەمانێتی، عەگیدی، وەرگێریی جە وۍ، گردوو ئینیشا پەی ئەخلاقی فرە گرنگێنۍ.

*ئایا متاومۍ بە پەرسە کۊمەڵایەتییەکایچ نامێش بەرمۍ...

بە مانێوە تەرە ئەرێنییە کە کۊمەڵایەتییەنە و خزمەت بە گلێرگەکەیش کەرۊ.  پەی نموونەی چێوێوە نییا، بە نامۍ ڕەوشتی خراپیوە. ئەخلاق وێش بابەتێوە ئەرێنیین. ئەخلاق خاسا، جوانا، ڕاسا، ئازاڎا. پەی نموونەی مەتاومۍ ئەخلاقی پێسە کۊیلەی بشناسمۍ. سیستموو دەسەڵاتداریی باڵادەسی هەوڵی کۊیلەکەرڎەیش مدۊ، وەلۍ ڕەگوو ڕیشەشناسی ئەخلاقی ئەرێنیین. دلێنەبەرڎەیش، تێکدای ژیواین. ئینەنە کە تا ئیساتۍ هەوڵێش پەی مدەیمۍ، وارای فۊڕموو ئەخلاقی ڕاسیینە بە ماناو زیادبییەی بێئەخلاقی و دلێنەبەرڎەی گلێرگەین. گرد ئینسانێوە ژیواێوە کۊمەڵایەتیینە ئەزموونوو زارۊڵەیی و گەنجی و گەشەکەرەی و یاواینەی پیرش کەرۊ. حەر ئینسانیوە گلێرگەکەشنە ئی ئەخلاقەیە مزانۊ. پێسە زارۊڵەی پەنەما وچیۊ ئینە خاسا، ئینە خراپا. یا ئاییننە ماچا حەراما، پاداشتا. فەلسەفە و زانستنە ماچا ڕاسا و غەڵەتا. گێڵای شۊنەو ئازاڎییرە ماچا ئینە بەروستەی کۊیلایەتیین، ئینە بەروستەی ئازاڎیین. هەرپاسە ئینۍ گوزارشت جە بەها ئەخلاقییەکاو گلێرگەی کەرا.

*ڕابەر ئاپۊ هەمیشە ورسەنگنایەکاشنە ئەخلاق و ئازاڎی، جوانیشناسی و ئازاڎی بەکار مارۊ. چە پەیوەندیێوە پینەیوە هەن؟

ئەخلاق چێوێوە سروشتیین، پاک و سادە و تیژا. وەختۍ کەسێوە چێوۍ دژوو بەها ئەخلاقییەکاو گلێرگەی کەرۊ، ئینە خراپتەرین سزانە. تۊ تەنیا بی، ڕەت کریەیوە، ئانە کە ئا گلێرگە وەروو ئەخلاقی ڕەتش کەرۊوە سزێوە فرە قورسەنە. پەوکای تیژا. ئەگەر پێکئامای ئەخلاقی و ژیوای کۊمەڵایەتی یاگۍ وێشنە بۊ، پێسە وێش و سنووردار نەبۊ، ئیتر بەڕاسی ئازاڎی و دیموکراسی هەنۍ. دلۍ گلێرگەینە وێبەروستەی و بەشداریکەرڎەی جە پڕۊسەکاو قەرارداینە پەی ئینسانەکا گرنگا. چونکوم پێسە خانە بنەڕەتییەکۍ وەشۍ با. حەرچندە خانە بنەڕەتییەکە تێکشییەن، وەلۍ پێسە وەش بۊ، ئانە دیموکراسیین. هاموەخت چەنی واقیعوو ژیوای دیموکراتیکین، تاک و گلێرگەئازاڎێنۍ. بێگومان بڕۍ بابەتۍ پێویسییشا بە قسە زیاتەرا هەن. وەلۍ تاک و گلێرگە بە شێوەێوە  ئەرەنەبڕیا پێوە لکی دریێنۍ، وەلۍ ناکۊکیچشا هەن. وەلۍ ئەگەر پێکئامای ئەخلاقی زیندە بۊ متاوۊ بە دروسی شیکارییش پەی کەرۊ.  

هەرپاسە ڕابەرایەتی ئەخلاقی پێسە ئۊپەراسیۊنێوە ئازاڎی بەروزۊ. ئەگەر جە حەرشۊنێوەنە  ئەخلاق بۊ، ئیتر ئازاڎی و جوانی و بەها دیموکراتیکەکۍ و چەنەویەرڎەی و ئاشتییچ هەنۍ.  ئینسانەکۍ ڕێز وەنەو یۊترینی گێرا، گۊش گێرا و هەوڵۍ یاواینەی جە یۊترینی مدا. وەلۍ مشۊم دژایەتییچ بۊ، چونکوم جیاوازیی هەن. با گلێرگەکا وزمۍ لایۍ و و تاکەکا وەرەچەم گێرمۍ، حەرتاکێوە تایبەتا و شەخسیین. تۊ مەتاوی یەکسانێشا کەری، مەتاوی ناچارێشا کەری کە 100% هامتۍ با. حەر وەروو ئینەیچا کە ئەخلاق ئایدیاڵا. پرەنسیپ و پیمەرەکاو  ژیوای گلێرگەی دیاریۍ کەرۊ، کە ئینسانەکۍ هەوڵۍ مدا ملەملە ئیسەییەکاو وێشا سەروو بنەماو ئەخلاقی چارەسەرۍ کەرا، ئینە دیموکراسیین. تۊ گەرەکتا چێوۍ خاس پەی ئا گلێرگەیە کەری، پەی ئانەو پاڵیت کەری. وەختۍ کشتوکاڵ کەری هەوڵۍ مدەی جوانتەرین چێو وەش کەری، هەرمانەو دەسی کەری، هەوڵۍ مدەی جوانتەرین چێو کەری، هەرمانەی هونەرییە کەری هەوڵۍ مدەی چیوۍ خاس وەش کەری، هەوڵۍ مدەی جوانتەرین چێو وەش کەری. گردوو ئینیشا گوزارشت جە بەها ئەخلاقییەکا کەرا.

پێوەندیی بەینوو ئی پەنج بنەمایا چێگەنە بەرگنۊ.  ئینسان تا ئەخلاقی بۊ، پێویسا کەسایەتیێوە وەڵاتپارێزن بۊ. پەی ئینەیە مشۊم هەوڵۍ بدۊ. هەرپاسە پێویسا ڕێک وزیۊ.

دڵسۊزیی پەی خاکی پێسە وەفێوە پەی سروشتی تەماشە کریۊ. وەشەسیای نیشتمانی، سروشتی و بییەی پەیوەندییوە یەکسانی چەنی سروشتی گرد ئەخلاقیێنۍ. تایبەتمەندیی بنەڕەتیی ئەخلاقی گلێرگە سروشتییەکانە پەیوەندییش چەنی سروشتی بۍ. بڕیەی ناعەقڵانیی دارا گەورەتەرین بێئەخلاقییا. با تەماشەو گلێرگەو دەگانشینەکا کەرمۍ، بۍ سەبەب یەک دار مەبڕا، پەی دابینکەرڎەی پێویسییە گرنگەکاش ئاژەڵ ڕاوە کەرۊ و ەلۍ دماتەر ملۊ داواو چەنەویەرڎەیش وەنەکەرۊ. ئینە ئەخلاقیین. ڕێزگێرتەی جە ئاژەڵی و سروشتی ئەخلاقا. ڕێز وەنەو گەردوونی گێرۊ، پەیوەندیی یەکسان چەنی گرد چێوۍ، کە ئینسان و گلێرگە پەیوەندییشا هەن گێرۊ، پەیوەندیی ڕێزدارانە چەنی یۊترینی و تەمامکەری و بییە بەیۊ چا چێوانە کە ئەخلاقی گێرۊ وۍ. هەرپاسە  پەنەوازا جە ڕووەو میتافیزیکییوە ئینە وەرەچەم گیریۊ . پەیوەندیی ئینسانی چەنی تارێخی، پەیوەندیی ئینسانی چنی وێش، پەیوەندییش بە جەستەو وێشۊ، ویرۊکەرڎەیەکێش، زوانەکەش، پەیوەندییش چەنی ویروو ئەویشای تەری، پەیوەندییش بە فەلسەفەی و زانستی و...هتد هەن. ئینۍ و ڕاسییە میتافیزیکییەکێنۍ، کە پەیوەندییشا بە ئەخلاقیوە هەن. خاسە  (وێبییەی)ین. جە سادەتەرین پێناسەنە یانۍ وەشکەرڎەی پەیوەندێێوە ئەخلاقی چەنی وێت. یانۍ من سەر بە وێم و ئی گلێرگەینا. متاوۊ جە چوارچوێوە فرە فراوانەنە باس جە ئەخلاقی کەرۊ، چە جە ڕووەو میتافیزیکیوە و چە جە ڕووەو پەیوەندییەکەیشۊ چەنی واقیعە فیزیکی و مادییەکەیش.

*ئا پرسیارۍ فرەتەر سەرەنجەم کێشۊ ئانەنە، پی شێوە ئەخلاق و جوانیشاسی پێوە ئینۍ یەک ئاستنە. حەرپاسە سەرۊک ئاپۊ بنەڕەتنە ئا دوێشا پێوە تاوتۊ کەردێنێ. وەلۍ ئەوەڵۊ گەرەکما باسوو جوانکاریی کەروو. ڕەنگا ئینە ئا چەمکە بۊ کە فرەتەرین سەروەنەشێویایش سیستمنە وەش کەرڎەبۊ. پەنەم وەشا جە ڕووەو  واتادارییوە باسوو جوانئشناسی کەری.

پێناسەکەرڎەی جوانشناسی جە ڕووەو چەمکیوە کەمێوە قورسا. بە ڕەچەڵەک یۊنانیین. جە ڕووەو ڕیشەییوە سەرچەمەکەش ئاتاتیستیین یانۍ ژنییەی، یاواینەی، هەستکەرڎەی. متاویۊ پێسە جۊرێوە جە زانستی هەستیاری وەسف کریۊ. یانۍ ئینە چە پەیوەندیێوەش بە جوانییوە هەن؟ بێگومان لایەنی نهێنیچشا هەن. ئێمە تا ڕاددێوە ڕاسییەکۍ بە گردی و کۊمەڵایەتی ورسەنگنیا. جوانیشناسی، زانستوو جوانی، چە پەیوەندیێوەش بە ئەخلاقیوە هەن، چ پەیوەندیێوەش بە واقیعە جیهانییەکاوە هەن، چی پاسە پەیوەندییش بە  گلێرگەی و تاکەکاوە هەن؟

ئەخلاق و جوانی چەنی ئینۍ یەک ئاستنە؟

دووۍ حەقێقەتێنێ، پێسە دوانەینێ، حەرپاسە بڕۍ چیوۍ هەستپەنەکریێنێ، ئەگەر تەماشەو ئینسانی و گلێرگەی و تارێخی کەرمێ، گرد کەسێوەنە گێڵای شۊنەو جوانییرە هەن، جا خاس بۊ یا خراپ. سیستمە حوکمڕانەکۍ ئینەشا شێونان. دماتەر باسوو ئانەیە کەرمێ. گێڵایۍ چانە جە دینامیکوو دلۍ ئینسانینە هەن. ئینە چیوێوە نیا کە تەنیا ئینساننە سنووردار بۊ. هەرێموو ئاژەڵایچەنە، پەیوەندیی حەزکەرڎەی و حەزنەکەرڎەی ئۊو یۊترینی هەن. یۊ جە ئاژەڵەکا هەوڵی دڵوەشکەرڎەی ئەوی تەریشا مدۊ، یا چند باڵدارۍ نێرینۍ بە وەشکەرڎەی هیلیانۍ هەوڵۍ دڵوەشکەرڎەی مێڵەکاشا مدا.پاسە شۊنەو جوانیرە گێڵا. هرووژموو ئاوێ، گوڵەکۍ پێسە بەهەشتی؛ چی کەشەکاو کوردستانیوە پاسە جوانێنێ؟ لەوۍ ڕەوتێوە جە جوانیی هەن. گرد کەسێوە گەرەکشا جە ژیوگێوە جواننە بژیوۊ. یان گرد ئینسانێوە گەرەکشا جە ڕووەو جەسەیی و چە جە ڕووەو دەروونییوە جوان بۊ. بێگومان ئیسە چیوەکۍ فاڕیێنۍ پیمەرەکۍ ئاڵۊزێنێ. وەلۍ ڕەوتێوە چانە نییا.  گرد چێوۍ بە جوان نامۍ مەبریۊ.

ئایا متاومۍ بە جوانی بواچمۍ چێوێوە ڕێژەیی؟

ئایدۊلۊژیاکا ڕێژەییشاکەرڎەن، یا چەنی لاوازبییەیی پێکئامای ئەخلاقی، پیمەرەکاو جوانی ئاڵۊزتەرۍ و گەندەڵتەرۍ کریێنێ. ئیساتۍ کێوەڵکۍ جوانکاری کریۊ. جوانتەرین ئافرەتەو دنیۍ ورەچنیۊ و تاجەش منریۊ سەر. وەختۍ چاگەوە پەیش مدیەی، حیچ جوانێوە مەوینی. ئا شێوازە وێش پێشکەش کەرۊ، شێوازوو بازاڕکەرڎەی وێشا، ئانە کە تەنیا بە جەستە ورش سەنگنۊ، ئجۊم ی جوان نیا. ئا کناچۍ جوانترینەو جیهانینە، وەلۍ وەختۍ بە پیمەرە ئەخلاقی و جوانکارییەکاو وێم وەرەچەمش گێروو بە جوانەش نمەوینوو. پەی نموونە وەختۍ گلێرگەی ئەفریقی، کە تایبەتمەندیی جیاوازشا هەن ڕواڵەتشانە و کوردستاننە، پێکئاما ڕەسەنەکانە جە ئەفریقا، چین، ژاپۊنی جیاوازا. وەلۍ کەلتووریین، جوانا، پەی گلێرگەین. وەلێم ئەفریقیێوە ڕەسەن داراو جلە کولتوورییاو وێشا تاتۊش هەن، ڕەنگەش هەنە، شێوازوو قژاشهەن، هینوو وێشا، کەلتووریین و فرە جوانا. وەلۍ ئەگەر ورش گێری و کەریش مۊدەو پیشەسازی، ئیتر گولش کەری.  

ئایا متاومۍ بواچمۍ جوانییچ ئامانجێوەش هەن. وەختۍ بی بە کەرەسە، جە جەوهەر و ڕەسەنایەتییەکەیش دوور گنۊوە؟

وەختۍ بۊ بە کەرەسە و گنۊ بازاڕۊ گول بۊ. وەلۍ چندین بەهۍ جوانۍ هەنێ، کە جوانی جە چوارچوەو کولتووری و کۊمەڵایەتیی وێشنە بۊنەشاوە دروس بۊ. بە مانێوە تەرە بۊ بە وارڎەو ئەخلاقی. جوانیی تێکەڵ بە ئەخلاقی وارڎە مدۊ بە ئەخلاقی. چی هونەر، تابلۊیێ، پەیکەرێوە، پێکئامایۍ مێعماری، ئەدەب، سینەما پاسە گرنگێنێ؟ چونکوم هونەر حەزش جە جوانیین و هەوڵۍ بەروستەی جوانیی مدۊ. چەنی ئانەیچە هەوڵۍ بەروستەی ئەخلاقیچ مدۊ. بەروستەی هونەروو جوانیی ئینسانی گەورەتەر کەرۊ، ئاسۊکاش فراوانتەر کەرۊ، جیهانوو ئەخلاقی فراوانتەر کەرۊ و ماناش مدۊ پەنە. ئی جوانیۍ مانای تازۍ پەی جیهانوو ماناکات زیاد کەرۊ. ئەخلاقیت قەوەتی و قووڵتەر کەرۊ، ئینسانی کەرۊ بە ئینسان. جوانیی تەنیا چێوێوە جەسەیی ناوەش نییا. جوانیی مانا وەشە کەرۊ. جوانیی سۊز و وەشەسیایش هەن ئینسان گەرەکشا تەماشەو حەرچێوۍ کەرۊ، کە جوان بۊ. ئادۍ گەرەکشانە جە چێوی جوانی نزیکۍ باوە، وەختۍ ئی  جوانییە چەنی ئەخلاقی تێکەڵ بۊ، شکۊمەندیی بە ئینسانی بەخشۊ.

 

* دەربارەو ئارۊی؛ من پەرسۍ کەروو جە ڕووەو سیستموو سەرمایەداری و هەم جە ڕووەو سیستموو پیاسالارییوە. ئی سیستمە چەنی جە جوانشناسی ئەخلاقی میاوۊنە؟ هەمان وەختەنە چەنی سەروو ژەنا و گلێرگەیرە سەپناش؟

سیستموو سەرمایەداری نوێنەرایەتیی باڵاو سیستموو پیاسالاری و دما نەوەو سیستموو شارستانی کەرۊ. بێگومان چەنی گەشەکەرڎەی زانستی، واقیعوو دەسەڵاتی و ئیستغلال نوێنەرایەتیی واقیعێوە باڵاتەری و پاڵاوتەتەری هەردووە ژەنۍ و گلێرگەی کەرۊ. هجووموو سیستموو سەرمایەداری پەی سەروو گلێرگەی، ژیوای، ئەخلاق و ژەنێ، هامشانوو عەقڵیەتوو پیاسالاری، فرە هەمەلایەنەن. سەرمایەداری ئینەیە خاس مزانۊ. گلێرگە یانۍ ئەخلاق؛ ئەخلاق یانۍ ژەنی؛ ژەنی یانۍ ژیوای، ئێمە بەرڎەوام ماچمێ، ژەنی، ژیوای، ئازاڎی. ئیساتۍ یاوان  ئاستێوە جیهانی. حەرپاسە فرە خاس مزاندێ، کە ژەنی ژیوای و ئازاڎیینە. ئادی خاس زانانشا ئانە ئەخلاق و جوانیین. یانۍ چەنی متاوۊ بەرڎەوام بۊ جە زاڵبییەی سەروو ئی حەقێقەتەیرە، ئی ئیرادەیە تێک بدۊ، زیاتەر سەرکوت کەرۊ؟ بەڕاسی گرنگیداێوە جیددی سەروو ئی بابەتەیە هەن.

واقعێوە هەن، کە ئێمە پێسە جەنگێوە تایبەتی پێناسەش کەرمێ، جەنگوو دەوڵەتین. دماو جەنگی جیهانیی دووەمی، پێسە واقعێوە جەنگی تایبەتمەندتەر و سنووردارتەر ئامان وەڵێوە، کە ئێمە بە جەنگی دەروونی نامێش بەرمێ. وەلۍ ئی جەنگە تایبەتە جە ڕووەو دلێنەیۊ بەتەمامی گردی و گردگیر بییەن. جەنگێوە تایبەتی هەمەلایەنەن دژوو ئانیشا، کە مدرامان کەرا و هەم دژوو تەماموو کولتووری و ئەخلاقی کۊمەڵایەتینێ. ڕابەرایەتیما ئی دۊخەیە بە جینۊسایدی کۊمەڵایەتی نامۍ منیۊ. ئاد بە شکسپەنەئارڎەی  ژەنا و شکسپەنەئارڎەی ژیوای و شکسئارڎەی ئەخلاقی وەسفش کەرڎەن. پێسە واتم ئەگەر گەرەکت بۊ گلێرگەی ماڕی؟ متاوی بە شکسئارڎەی ئەخلاقی ئی هەرمانۍ کەری.  چکۊ متاوی ئەخلاقی ماڕی؟ ئەگەر بتاوی پاسە بە ژنێوە کەری  ئیرادەیش جەدەس بدۊ، ئەگەر بتاوی پاسەش پەنە کەری شکس بارۊ، متاوی کەریش. ئانە یاگۍ سەرەسڕمەنەینە، ئا پەرسۍ کە چی سەرمایەداری بییەن بە سیستم  ئەورووپانە، ئانە ماناش هەنە؟ ئێمە تەماشەو پەرەسانای ئا سیستمەیە کەرمێ، ملوێنا ژەنی سۊچیێنۍ و ئەشکەنجە دریێنۍ و کوشیێنێ.

ڕابەرایەتی ئی لەیەکدایۊشە بەکارئارد: "ڕاسیینە سیستموو سەرمایەداری جە بووڵەو ئا جادووگەرە سۊچیایا بنیات نریان". چا چێش ڕووەش دا؟ ئا ژەنۍ کوشیێنۍ و ئەخلاقوو ئا گلێرگەیە لاواز بییەن. چەنی  لاوازبییەی ئەخلاقی، گلێرگە دەسەڵاتش جەدەس دا و دینامیکوو مدرامانی لاواز بییەن. بێگومان مدرامان بەرڎەوام بی، وەلۍ مەوداو مدرامانی وەرتەسک  بیوە. پەوکای ئی فۊرمولاسیۊنەیە خاس مزانا. بە مانێوە تەرە ئەگەر گەرەکتا شکس بە ئەخلاقی باری و قوەی بنەڕەتیی ژیوای و ئازاڎیی گلێرگەی لت کەری، مشۊم ئەوەڵ ژەنۍ بە ئامانج گێری، ئەوەڵ دەسدرێژی کەری سەروو ژەنێ، ئەوەڵ هەوڵۍ دە جە دیای ژەنێوە تەماشەو ژەنۍ کەری جە گێجێوە هەستەکاش کوشا، فەزاکەیش تەسک کەراوە و ئیرادەیش بەرا دلێنە. تا زیاتەر ئی هەرمانۍ کەری، ئەخلاق لاوازتەر بۊ.

یانۍ سیستم گەرەکشا چێش کەرۊ بە گولکەرڎەی و ناستەی ژەنا؟

سەرمایەداری سیستمێوە تەمام زەڕدارا. سیستموەن کە زەڕ خوداشا. تا زەڕت زیاتەر بۊ، قەوەتتەر بی. تا سامانی ماددیی زیاتەرت بۊ، قەوەتتەر بی. ڕاسیینە مەبۊ واچمۍ دەسەڵات، دەسەڵات دیاردێوە کەمێو جیاوازا. پێویسا بواچمۍ دەسەڵاتداری، دەسەڵاتی حاکمڕانی، دەسەڵاتی هەژموونی. ئینەیچ حیچ سنوورێوەش نییا. پەی ئانەیە گلێرگه مشۊم ئیراده لاوازتەر و داماگ و بێکولتوورتەر بۊ. پەی نموونەی ئێمە کەشۊ مژیومێ. گەریلا متاوۊ گرد چێویوە ژیوای وێش ڕێک وزۊ، بەبۍ ئانەیە بەقاڵی و دوکان و کارەباچی بۊ. متاوۊ جە تەوەنۍ نانوو وێش وەش کەرۊ (ئاماژێوە پەی ئا ڕاسییەی کە گەریلا متاوۊ جە حەربارودۊخێوەنە بژێویی وێش دابین کەرۊ). گلێرگە سروشتییەکێچ پێسنێنێ. ئابووری بەبۍ ئانەیە پەشتی بە کەسی بەسۊ وێش تەمام کەرۊ. ئینەیچ لایەنێوە  ئەخلاقییچا. لوە پەی شارێوە، ئینسان بە قوەو وێش مەتاوۊ چیوۍ کەرۊ. ئەگەر کارەبا کوشیاوە پەیوەندیی بە وەرپەرساو کارەبێوە کەردێ، ئەگەر ئاوی نەمەنە پەیوەندیی بە ئیدارەو ئاوێوە کەردێ. ئەگەر نان نەمەن، مەتاوۊ نان وەش کەرۊ.

ئالوودەش بۊ، یانۍ وەشکەرڎەیش هۊش مشۊوە  

تواناو کەرڎەی هەرمانەکات دلێنە بەرۊ. ڕاسیینە ئادۍ ئی تەکنیکەشا پاسە پەنە پەرەدان، کە بە پاڵنیای دوگمێوە متاوی گرد چیوۍ کەری. هەست بە ئاسوودەیێوە فرەی کەری. وەلۍ ئی ئاسوودەییە چەنەئامایەکات کوشۊ و بێدەسەڵاتت کەرۊ. گلێرگێوە ئەخلاقی جە حەربارودۊخێوەنە چارەسەروو وێش بەرهەم مارۊ. ئینەیچ سیاسەتا. ئا گلێرگە فەرشەکەیش ئاوەکێنە مارۊ بەرۊ، وەلۍ  تۊ گرد چێوێوەت چەنە ورگێرتەن، ڕەنجەکەش دزیۊ و دماتەر پەنەش ورەشۊوە و تۊ کەریش بە کۊیلێوە ئامادە. پاسە کەرۊ کە ئینسان نەتاوۊ ویرۍ کەرۊوە، هەرمانە کەرۊ و تەنانەت هەستیچ کەرۊ. وەلۍ ڕەهەندی کارەساتبارتەریچش هەن. ئیساتۍ با جە ڕوانگەو ژەنێوە تەماشەو واقێعێوە تورکی و جیهانی کەرمێ. پەنج هەزار ساڵێن هەمیشە هجوومۍ ڕەگەزپەرستانۍ و پیاسالاریۍ و نەریتیۍ و کۊکوشیۍ ئینۍ ئارانە. وەلۍ ئیساتۍ گرد ڕوۍ دلێڕاسەو جادەکانە جەنازەو ژەنێوە وێزییۊوە.

گرد ڕوۍ ژەناو شارەکەیت، سەروو جادەکانە یا شارێوە تەرنە کوشیا، دەسدرێژی سێکسی کریۊ سەرشا. ئی ژەنۍ ڕوانە تووشوو تندوتیژی و زەلیلی باوە. گلێرگێوە چانە چەنینا؟ زارۊڵە چەنی پێسە گەورە بۊ؟ گەنجێوە چانە و ژەنێوە چانۍ ، چە ژنێوەنە؟ حەرژەنێوە کە کوشیۊ تا چند ئەخلاق کەم کەرۊ؟ ئا ژەنۍ مەتاوۊ ئیرادەیش بەروزۊ . مەتاوۊ گلێرگەنە وێش برمانۊ، یا بلۊ بەرۊ و هەرمانە کەرۊ. دەسدرێژیکەردەی دۊخێوە فرەن کە چەوسنایۊش چەنەن و دڕندەییچ. ئادیچ وەروو ئی چێوا کەوتەن. تا چند متاوۊ ئیرادێوە ئەخلاقی گەشە کەرۊ؟ هەنگام بە هەنگام ئەخلاق بەرەو دلێنەشیەی ملۊ. تیڤیینە موینمێش پیاێوە هجووم کەرۊ سەروو ژەنێوە و مدۊش وەنە و ئەوۍ تەرۍ تەنیا تەماشەش کەرا، خاسا ئینە پیمەرێوە ئەخلاقیین، یا نا؟ ئەخلاق چێشا؟ ئینسان یاردەیی ئینسانی مدۊ. ئینە شەرەفێوەن. کەسۍ وەرەچەماتۊ هەوڵۍ کوشتەی کەسێوە مدۊ هەوڵۍ دەی نازی و چارەسەرش کەری، ڕاش ونە گێری، (وەلێم ئانە کە گوزەریۊ) بێهەستیین.

*چێگە وەروو ئانەی بابەتوو موڵکی و ژیوای تایبەتی فرە وەرچەم گنۊ، چێوۍ چینە مەژگمانە هەن، مامەڵەش چەنی کریۊ پێسە ئانەیە ئینسان مافووئانەیش نەبۊ (هەقش سەروو بابەتە تایبەتەکاوە نەبۊ).

ئا ژەنۍ ئیساتۍ "یانە"و کەسێوەنە. سۊز و هەستیارییش پێسە کوشیۊ، ماوۍ چێوەڵتەر تورکیا تۊڕەی مەجازی X (وەڵتەر تویتەر)ش بلۊک کەرد. گرد کەس چەنی کاردایۊش نیشانە دا؟ خاسا ئامرازێوە پەیوەندیکەردەین. حەرچندە ئێمە ڕەخنەما هەن، وەلۍ ئامرازوو کۊمەڵایەتییی ئینسانین. بێگومان متاویۊ ناڕەزایەتی بەروزیۊ وەلۍ قۊرطی خرابتەرۍ هەنۍ مەسەلەن جەنگ، با فکرما نەشۊ، جەنگ مەوینیۊ، مەتاوی ڕەخنە وەنەو هیچی گێری، پێسە ئینسانێوە پەشتگۊش وزیەی. بێباکی و نەبییەی هەستیاری پەیوەندییش بە لاوازبییەی پەیکەری ئەخلاقییوە هەن. هەم بێهەستیاری وردە وردە و هەم سنووردارکەردەی هزری وەش بۊ.

* ساڵەو ٢٠٢٢ ژینا ئەمینیە ئێراننە کوشیا. بکوشەکە پەنەش ماچا پۊلیسوو ئەخلاقی. گەرەکما ئی بەشەو بەرنامەکەی بە وەشکەردەی  پەیوەندی چەنی ئی بابەتەیە  کە باست کەردەن دماییش پەنە باری.

نموونێوە فرە نایاب. ژەنی گوزارش جە ئەخلاقوو گلێرگەو وەرکەوتی کەرۊ، دیارا ئادیچ هەڵوێستش هەن وەراوەروو ڕژێموو ئێرانی. ئانە کە کە باڵاپۊش نییا، بەروستەێوەن پەی ئانەیە. هەرپاسە وێگێری یۊن جە لایەنە بنەڕەتییەکاو ئەخلاقی. چند یاگۍ داخێنە کە سیستم پۊلیس پەی ئینەیە منیۊرە، ئەخلاق بە ئامرازوو پۊلیس و ئاسایش و زۊرەزمۍ وەش مەبۊ. سەردەمی تازەو تەوەنێنە پێسە ئانەی نیا، کەسێوە دارێوە پۊلیسییش دەسۊ بۊ و خەڵکی ناچار بە ڕیزگێرتەی کەرۊ.  

واقعێوەن بە شێوێوە سروشتی ئینسان بە وەشەسیای، ڕێزخوڵقنای، بەرهەمئاردەی، ئەخلاقی و جوانکاریەکەیشۊ وەش بییەن. پۊلیسوو ئەخلاقی چێوۍ فرە دڵتەزنا و فرە پێچەوانەو سروشتوو ئەخلاقین. ڕاسیینە، کە ئی هجوومۍ ڕووەشا دا، کاردایۊ تندوو گلێرگەی وەراوەروو گەشمەردەی ژینا ئەمینییۍ و وەڵابییەیۊ پەی گردوو گەلا بە کورداو وەرکەوتی و گەلای تەریچ، نیشانەش دا کە ئینە چندە غەڵەت بییەن، گلێرگە واتش تۊ نوێنەروو ئەخلاقی نیەنی، ئێمە هەنمێ. ئێمە پێسە گلێرگەی نوێنەرایەتیی مدرامانی کەرمێ.