[بەشو یەرەمی]

کوٙئەندامو لەریای: بینی: Laryngeal system  
بینی بە ئەندامو دەنگو گیاندارەکان مەنریوٙرە، مەگنوٙنە لای سەریو لولیٛ هەناسەیوە، ژیکە دەنگەکیٛش چەنەنیٛ، گوزەرگاو دەنگی و تاڵە دەنگیەکان جەیوٙی جیا مەکەروٙنوە، بینی جە سنڎوٙقڵیٛوی گولانەی کروٙچڵڵەیی دروسیێنە کەپەنش مەواچان سنڎوقو دەنگی(ساوەو ئادەمی)، هەکە یەریٛ کروٙچڵڵیٛنیٛ: 
• کروٙچڵڵیٛ سایرۆدی  The Thyroid Cartilage 
• کروٙچڵڵیٛ وارو بینیٛ  The Cricoid Cartilage
• تەیمانەکروٙچڵڵیٛ جوٙت قوٙچکیٛ   The two arytenoids Cartilage، تەماشەو ویٛنەو واری بکەرە 

کروٙچڵڵیٛ سایرۆدی، دیمو، تەکو پەشتیٛوە بازنەییەی ناتەمامەنە، وەلیٛم دیمو وەڵیٛوە بەرزەو پانەنە، پی بەرزیە مەواچان(ساوەو ئاڎەمی). کروٙچڵڵیٛ وارو بینیٛ بازنەییەی تەمامەنە، بییٛنە بە بنکەو ئەرەمەرزیای پەی بینیٛ، تەیمانە کروٙچڵڵیٛ جە دویٛ پارچان دروسیێنە، سەرو کرۆچڵڵیٛ وارو بینێوە بە تەرتیب نریاینێرە، ئی دووە پارچە تەوانایی ژڵیٛویایشان هەن، ژڵیٛوەشان بە کۆمەکو ماساوڵان، بەشو پەشتیٛو ئی دوە پارچەیە بنکەو پاڵەپەشتیکەردەی ماساوڵەکان، هەرپاسە بە هامکاری ماساوڵەکان (گوزەرگاو زوڕنای) مەوزانرە و مەکەرانوە، دلیٛ بینیٛ بە لینجە"ژلوق/ لیٛق" پەردێوە  دلیٛپوٙش کریان، پیٛسەو دویٛ جوٙتیٛ قەباڵیٛ پیٛچش وەردەن و دریٛژ بیەنۆ، پەنەشان مەواچان تاڵە دەنگیەکیٛ(ژیکە دەنگیٛ Vocal cords)کە دویٛ بەشیٛنیٛ: 
a: جوٙتی سەرین(جوٙت تاڵەدەنگییٛ سەرینیٛ) جوٙت ژیکە دەنگیٛ: ئەرکو ئی پەردەیە وستەیرەو بینیٛن وەختو واردە قوتداینە، وەلێم هیچ هامکاریێ نمەکەران جە دروسبیەی دەنگینە پەوکای پەنەشامەواچان(جوٙت ژیکەدەنگیێ دروٙزنیٛ).

b: جوٙتی وارین(جوٙت تاڵەدەنگییٛ وارینیٛ): ئی جوٙت ژیکە دەنگییٛ دەنگ دروس مەکەرانیٛ، دلیٛ ژیکەدەنگیەکانە چنڎ تاڵە ماساوڵیٛوە نەرمیٛ هەنیٛ، پیٛسە ماساوڵە پەردەیش سەرئامان، وەختێو هەوا ئامای و لوای مە کەروٙنە ملەریاوە و دەنگ دروس مەکەرانیٛ، پەوکەی پەنەشا مەواچان(جوٙت تاڵەدەنگیە هەقەتینەکیٛ)، ئی جوٙت تاڵەدەنگیٛ تەکو وەڵیٛوە، لاو ساوەو ئاڎەمی یاوا بەیوٙی، دمایچۆ بەسیێنیٛ بە تەیمانە کروچڵڵیٛ جوٙت قوچکیٛوە، ئینەیچ پاسەش کەردەن تەشکی جیاواز نیشانە بڎانیٛ وەختیٛو هەوا مەیوٙ و ملوٙ، شونیشەرە دەنگی جیاواز دروس مەکەرانیٛ، گڕ یام کپ. دریٛژی ژیکە دەنگیەکان جیاوازەن میانو ئانزانەکانە، کەسێوە پەی کەسێوە تەری مەفاڕیانە، هەرپاسە جە ژەن و پیانە فەرقشان هەن، دریٛژی تاڵە دەنگیەکانو پیای(17-24)ملم، وەلێم هنیٛ ژەنیٛ(13-17)ملم بانیٛ، جگەم چینەیچ ئەوەکریای و دریای پۆو ژیکە دەنگیەکان جە چرکێوەنە هەکە پەنەش مەواچان(ئەوەلەریای) جیاوازەن نیٛر و مانە، نزمتەرین لەریایوە پەنەش مەواچان لەرەلەرکەردەی سەرینی.
لەرەلەرکەردەی سەرینیو پیای مەیاووٙ(125) هێرتزیٛ، هنو ژنیٛ(200)هێرتزیٛ، هنو زاڕوٙی مەیاووٙ نزیکو(300)هێرتزا. هاڵیگایێوە مەگنوٙنە میانو جوٙت تاڵە دەنگیەکان پەنەش مەواچان(گوزەرگاو زوٙڕنای Glottis)، هەکە هاڵیگایێوە یەرەگۆشەیی مرمانوٙ، وەلیٛم بیچمەکەش مەفاڕیونە بە پاو جوڵەو تاڵە دەنگیەکان، چی هاڵیگاوە هەوا مەلوٙنە پەی سەری، سەرو گوزەرگاو زوڕنایوە کروٙچڵڵێوە یەرەگوٙشەیەی لاسیٛقیە هەنە پەنەش مەواچان (زوانە گولانە Epiglottis)، زوانە گولانە لکان دماو بنەو زوانیرە، ئەرکش پاریٛزنای ڕاگاو هەناسەین وەختو واردەینە، نمازوٙ چیٛو بگنونە دلیٛو لولیٛ هەوای. زانشتمەدیٛ مەواچان زوانە گولانە ئەرکێوە فسیۆلۆجیش هەن(کارئەندامی)، وەلێم بڕێ تەریٛ مەواچان دەورش هەن جە دروسنای بڕیٛ دەنگانە، زوانە گولانە دەنگە ژیکەدارەکانە مەکریوٙوە، بیٛدەنگەکانە مەوزیوٙرە، چوار باریٛش هەنیٛ: 
a) ئەوەکریای(دەنگو خشپەی)
b) ئەوەکریای و ئەرەوزیای(دەنگێوە ئاوازەدار)
c) تەسکبیەیوە، ئامایۆیوٙ( دەنگو هووشنای، هووشەهووشکەش پیٛسە دەنگو(هـ).
d) ئەرەوزیای- وزیایرە پیٛسە دەنگو(و)

هاڵیگاو زرنگنای vocal tract 
هاڵیگاو کوٙئەندامو دەنگی، گرد پیٛوەرە لولێوە دەنگیە مەدروسنان، ئاوازەکان دلیٛو گڵویٛنە مەفاڕان پەی کرکە بیٛگیرەکان(ڤاوڵەکان)، هەرپاسە وەختێو هەوا مەیوٙ جبەر کەمیٛو مەمندروٙ و ئیجا بەپەلە ملوٙ پەی جبەری و هەواکە بەرمشوٙنە جە دەمۆ، پی جوٙرە کرکە گیرهەنەکیٛ(کەنسنانتەکیٛ) مەدروسیانیٛ، یانی هاڵیگایەکیٛ جوٙرو دەنگەکان دیاری مەکەران، (کرکەی بیٛگیر، کرکەی گیرهەن)، یانی پەیمان بەر مەمگنوٙ هەکە ئا کرکیٛ هیچ وەربەسێ نمەیوٙ ڕاشان جە هاڵیگاو زرنگناینە، هیچ گیرشان نمەڎوٙن، پەنەشان مەواچم بیٛگیریٛ. ئانیٛچ هەکە ڕانە گیرشان مەدان و وەربەسیٛ مەیانە ڕاشان جە هاڵیگاو زرنگناینە پەنەشان مەواچان گیرهەنیٛ. هاڵیگاو زرنگنای چنڎە بەشیٛن، ئینیٛنیٛ:
هاڵیگاو گڵویٛ(Pharynx)
هاڵیگاکاو لووتیٛ(Nasal cavities)
هاڵیگاو دەمی(Oral cavity)
هاڵیگاو گڵویٛ: لولێوە ماساوڵەیەنە(12)سم دریٛژەنە، هاڵیگاو گڵویٛ راگایێوە هامبەشەنە میانو کوٙئەندامو هەناسەی و کوٙئەندامو واردەینە، بە هامکاری زوانە گولانەی هەرمانەکیٛ پوٙڕنان، ئی هاڵیگاو زرنگنای یاگیٛو دروسنای چنڎ دەنگێوەن پیٛسە(خ، ح) جە زوانی هەورامینە و کوردینە، هەرپاسە ئەرکو زلکەردەی دەنگیچ مەوینوٙن، وەختێو مەویەروٙ جە تاڵەدەنگیەکا بە هامکاری "بڕناخەکان" وڵیٛو لوتیٛ.
هاڵیگاو گڵویٛ دیوارێوە تەنکش هەن، جە چنڎ ریٛشاڵێوە دریٛژیٛ و بازنەیی دروسیێنە، یەریٛ ماساوڵیٛ کرژیٛ و پتەویٛش چەنەنیٛ یاردی قوتدای مڎانە، دیوارو گڵویٛ بە پاو ئەرکداریش مەکریوٙنە بە دویٛ بەشیٛوە: گڵوەو بەشو لوتیٛ بە پەردێوە لیٛق دلیٛپوٙشە کریاینە، وەلێم بەشەکەی تەرش بە پەردێوە دلیٛپوٙش کریان پەنەش مەواچان پریتون.
گڵوی بە پاو دریٛژیەکەیش کریێنە بە یەریٛ بەشیٛوە: راگاو لوتیٛ، ڕاگاو دەمی، ڕاگاو بینیٛ.
مەنەنش... د. ناجح گوڵپی 14/12/2021 
سەرچەمە: ڕازوانو هەورامی بەرگی یەرەم(زانشتو دەنگی و دەنگ ئەشناسای).