هامسەرۊکاو کۊداری ئەرەیاوناش، كه گرنگیی به په‌یوه‌ندی چەنی ئۊپۊزیسیۊنوو ئێرانی و پارته كوردییه‌كا مڎا و سیاسه‌تی دیمۊكراتیك به به‌شداریی گرڎ ڕه‌وت و لایه‌نه‌كا به سیاسه‌تی ڕاس و دروس مشناسا.
قسەوباسوو ڕادیۊ زەمانەی چەنی فوئاد بێریتان و گوڵان فەهیمۍ، هامسەرۊکاو کۊداری، کە ڕۊنامەوان هاشم عه‌لی وه‌یسیی کەرڎەن و پێسنەن:
بارودۊخی فرە هه‌ستیاروو ئیرانی و چاره‌سه‌رنه‌كەرڎەی پەرسەو كوردی و گه‌لای تەری، بییەن بایسوو به‌رده‌وامبییەی قه‌یرانه یۊدماو یووەکا و فشاری بێعەنداز سه‌روو گلێرگەی. سیاسه‌ته‌كاو سیستهموو ده‌سه‌ڵاتداری له ئێراننە سه‌رچەمەو سه‌رجه‌موو ئی قه‌یرانانۍ، ئی بابه‌ته‌ما چەنی "گوڵان فه‌هیمی و فوئاد بریتان"ی هامسه‌رۊكاو گلێرگەی دیمۊكراتیك و ئازاڎوو وەرکەوتوو کوردسان (كۊدار)ی شرۊڤه و تاوتۊ كەرڎەن.
ڕاڤه و ورسەنگنایما لسه‌روو مژاراێوە پێسە؛ دۊخی سیاسیی ئێرانی، به‌رنامه‌كاو كۊداری پەی گلێرگەی مه‌ده‌نی، ئازاڎیی ژەنا، په‌یوه‌ندیی كۊداری چەنی ئۊپۊزیسیۊنوو ئێرانی و كوردی و بابه‌توو پارێزنای ڕه‌وای و به‌شداریی كۊداری جە ئایندەو ئێرانێوە تازەینەکەرڎەن. هامسەرۊكاو كۊداری جه‌خت چانەیە کەراوە، كه جە کۊشیای ئازاڎیوازانه‌و وێشانە پەی یوەم جاری سیسته‌مێوە تایبه‌ت به گه‌لا، كه جیاوازا چەنی ده‌وڵه‌تگه‌رای چه‌وسنه‌ری، پێشكه‌ش كەرڎەن. حەرپاسە جگە ڕه‌خنه‌ی جیددی، ئەرەیاوناش كه گرنگی به په‌یوه‌ندی چەنی ئۊپۊزیسیۊنی ئیرانی و پارته كوردییه‌كان مڎا و سیاسه‌تی دیمۊكراتیك به به‌شداریی گرڎ ڕه‌وت و لایه‌نه‌كا به سیاسه‌تی ڕاس و دروس مشناسا. چی قسەوباسنە گرنگترین بابه‌ت و پەرسه هه‌ستیاره‌كاو ئێرانیمان وستێنۍ وه‌روو باسی و شرۊڤه‌ی.
ئیران ڕووبه‌ڕوو دۊخێوە فرە ئاڵۊزی و تەرسداری بواروو سیاسه‌توو دلۍ و جبەرینە بیەنۊ، دیایتا پەی بارودۊخی سیاسیی ئیساتۍ ئێرانی چەنینا؟
فوئاد بریتان: به درێژایی زیادتەر جە چوار ده‌یاو ویەرڎەی، دۊخی سیاسیی ئێرانی پێسە ئیسەیه ئاڵۊز و قه‌یراناوی نه‌بییەن. شێرپه‌نجه‌و گه‌نده‌ڵی سیاسی و ئابووری به پاو ڕانت و ده‌سه‌ڵاتوازی سه‌رتاسه‌روو گلێرگەیش ته‌نانۊ. نرخ و كه‌رامه‌توو ئینسانی بۊنەو هه‌ژاری، بێهەرمانی و گرانیوە، كه سه‌رچەمەکێش پەی سیاسه‌ته‌كاو سیستهموو ده‌سه‌ڵاتداری گێڵاوە، یاوێنۍ خراپتەرین ئاست. ڕژێم تووشوو به‌رزتەرین ئاستوو قه‌یرانه‌كاو شه‌به‌كه‌یی و هامته‌ریبیی هه‌ریەرە ناوه‌ندوو هێزی و ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی بیەنۊ. پەی ئانەی كه ئی دۊخه‌و وێشا سه‌رنجكێش و خاس برمانا، یەرۍ ڕه‌وتۍ سیاسیۍ "ڕێفۊرمواز، میانه‌ڕەوێ" شا وەشۍ کەرڎێنۍ، کە هه‌ریۊشا چند گرووپێوە ڕانتوەرێنۍ كه سه‌رمایه و به‌شه‌كا بەینوو وێشانە به‌ش کەرا. جە ڕاو شێوازگه‌لێوە پۊپۊلیستیوە خه‌ڵكی خەڵەتنا، كه هه‌ڵبه‌ت سایۍ شۊڕشوو "ژەنی، ژیوای، ئازاڎی"یوە ئه‌م ڕوێشا ورماڵیێنە و ئا‌شكرا بیێنە. جیا چی دۊخه ناله‌بار و خراپه‌و دلۍ، ورسونیشتی تێكده‌رانه و قه‌یراناوی سیست‌موو فاشیستی زاڵی سه‌روو ئێرانیرە، كه مەیدانوو سیاسه‌توو بەری و جە نۊعوو په‌یوه‌ندییش چەنی گلێرگەی میاننه‌ته‌وه‌یی به شێوازوو ڕه‌نگدایۊ دلیۍ، كاریگه‌ریی فرە نێگەتیڤ، هه‌ژاری و سه‌ركوتوو گلێرگەیش چەنە گنۊوە. سیستەم خەتێوە ئه‌ساسییە و یەرۍ ڕه‌وتۍ ڕیفۊڕموازۍ، میانه‌ڕه‌وێش هەنۍ، كه به‌رده‌وام په‌یكه‌ری ئه‌ساسیی سیستمی تێئۊكراتیكی تازۍ کەراوە و بیچمش مڎا پەنە، ئینه جە حاڵێوەنە، كه به‌شێوە فرەو گلێرگەی هومێدوو دلێنەشیەیشا هەن. پا قه‌باره‌یە كه گرنگی به گه‌شه‌كەرڎەی جە بواروو سه‌روازی و تۊكمەیی و قەوەتكەرڎەی سوپۍ و به‌سیجی بارەو بودجه‌ی و سه‌رمایه‌ی و چه‌كوچۊڵی پێسە مووشه‌كی و فڕۊكه‌ی بێفڕۊكه‌وانی مڎا، به‌پێچه‌وانه و خراپتەریچ، چین و بەشەکاو گلێرگەی جه خزمه‌تگوزاری و سامانوو وەڵاتی بێبه‌ش کەرا و پێسە گلێرگەی به‌رەو دلێنەشییەی بەرا. دلێنەشیەی چینوو دلێڕاسەی یۊن جە هێماكایەکاو ئی دۊخه قه‌یرانی و كائۊتیكه‌یه. ئێراننە دووۍ به‌شۍ سه‌ره‌كیۍ هەنۍ، به‌شی یه‌كجار فرەو سیسته‌می و سوپاو پاسدارا جە سیاسه‌ت و ئابووری و ده‌سه‌ڵات و به‌شۍ فرە كه‌موو گلێرگەی مه‌ده‌نی. قه‌یرانی ئابووری ئێرانی ماوێوە فرەش لوان ملەرە و ئینە نیشانۍ ورشانایۊشنە خاڵێوە زه‌مه‌نیینە. سیاسه‌تی دلێۍ و جبەری ڕۊبه‌ڕۊ له‌تمه وەنەو جه‌ماوه‌ری مڎۊ و به‌رژه‌وندی و به‌شی فرە كه‌موو گلێرگەی، كه‌متەر کەرۊ. ده‌سه‌ڵاتدارانی كۊماری وه‌لایه‌توو فه‌قی، ئیتر تواناو دابینكەرڎەی پێویسییه‌كاو گلێرگەیشا نه‌مەنەن و ئینەیچ پا مانۍ مۍ كه گلێرگە ناچارا دماییش پەنە بارۊ. گلێرگە م‌زانۊ كه سیسته‌می سه‌ره‌ڕۊ، ئامانج و به‌رژه‌وندییه‌كاو وێش لاشۊ گرنگێنۍ، نه‌ك به‌خته‌وه‌ریی ئادی. تا مۍ ئی دۊخه كه ئه‌نجاموو سیاسه‌تگه‌لێوە زاڵمانه‌ین، له خاڵوو ئاخری و ته‌قایۊ نزیك بۊوە و فاڕیای چێوێوە مسۊگه‌را. سه‌رچەمەو گرڎوو گرفت، ئاسته‌نگی و هه‌ژاری و قه‌یرانه‌كا پەی ورسونیشتی زاڵمانه‌و ئی سیسته‌مه دیكتاتۊره‌یه، كه وەراوەروو ئی گرڎوو چه‌وسنایۊ و زوڵمه‌ینە، گلێرگە ناڕازی بییەن و ئێرانش ڕووبه‌ڕوو فاڕیای ناچاریی كەرڎەنۊ. به گه‌شه‌پەنەدای به‌رنامه‌ی مووشه‌كی و تۊكمه و قەوەتتەربییەی سوپاو پاسدارا و هه‌ژاریی بێحەدوو چینەکاو گلێرگەی، ئی سیسته‌مه فاشیسته مسۊگه‌ر و به‌رده‌وام مەبۊ و پێسە مەتاوۊ پارێزریا بۊ.
ورسونیشتی جەنگەرانانە چەنی زلهێزه جیهانییه‌كا، كه جە چوارچوەو "به‌رجام"ینە دا ڕه‌نگەش دێنۊ، ناكۊكی و كێشه‌كاو ئێرانییش چەنی ئادیشا یاونان به ئاستێوە فرە خراپتەر. ئی دووە لایه‌نۍ متاوا، كه به‌ئاسانی سه‌روو مافوو گه‌لاو ئێرانی مامه‌ڵه کەرا و بیاوا بە ڕێككه‌وتەی و به‌رجامی زیندە کەراوە. وەلۍ مسۊگه‌ر ئی نۊعە ڕێككه‌وتەیۍ دایمه كورتخواینۍ با. سیاسه‌تی جەنگەرانانەو جبەری، ئه‌نجام و چەنەکەوتەیۊکێش سیاسه‌تی زاڵمانه‌و دلێنۍ.
"گلێرگەی دیمۊكراتیك و ئازاڎوو وەرکەوتوو کوردسانی (كۊدار)" پێسە سیستمێوە تازەی پەی گلێرگەی پێناسه کەرا، پرۊژه‌تا پەی ئایندەو ئێرانی چێشا؟
گوڵان فه‌هیمە: كۊدار سیسته‌مێوە دیمۊكراتیكا، كه پەی یوەمین جاری گه‌لاو وەرکەوتوو دلێڕاسەی با بە ساعیبێش، ئیسەنە ئاستوو جیهانینە جیا جە چند كۊڕ و گلێرگێوە وچکلەی و مەنتێقەیینە، ئێمه سیسته‌مێوە وێڕاوه‌به‌ریی گه‌لی مەوینمۍ. كۊدار جە چوارچوەو مودێرنیه‌تی دیمۊكراتیكینە، سیستهموو كونفدڕالیسمی دیمۊكراتیك و فۊڕمی بنه‌ڕه‌تیی گلێرگەی یانۍ نه‌ته‌وه‌ی دیمۊكراتیك پێشكه‌شوو گه‌لا کەرۊ. گرڎوو گه‌لاو ئێرانی متاوا به ئیراده‌و وێشا و به شێوازێوە سروشتی و دڵواز جە مۊدێلوو كۊداری ئیسفادە کەرا. فره‌ڕه‌نگی و بییەی نه‌ته‌وه‌ی جۊراوجۊری ئێراننە، ئیسفادەکەرڎەی گه‌لاش جه سیسته‌می كۊنفدڕالیسمی دیمۊكراتیكنە كەرڎەن به بابه‌تێوە پێویس و گرنگ. به سه‌رنجەدا چانەیە، كه گه‌لۍ جیاوازۍ ئێرانی جە فرەو بوارا پێسە به‌رژه‌وندیی سیاسی و ئابووری و نه‌ته‌وه‌یینە گێرا نەیاوانە یۊی و سه‌روو ئیسفادەکەرڎەی جە جوگرافیای و سه‌رچەمەکاو سروشتی هامبه‌شی تووشوو كێشەی باوە، تاكه ڕا پەی وەڵێگرتەی جە ئاڵۊزی و جەنگی بێئه‌نجامی و ئاخری، ئیسفادەکەرڎەین جە سیسته‌می كۊنفدڕالیسمی دیمۊكراتیكی. نه‌ته‌وه‌ی دیمۊكراتیك بە ئیسفادەکەرڎەی جە سیسته‌می كۊنفدڕاڵیزمی دیمۊكراتیك متاوۊ پێكئامای نه‌ته‌وه‌یی نه‌ته‌وەکا ئێراننە وەش کەرۊ. پەی ئانەی كه گرڎوو گه‌لاو ئی وەڵاتا بتاوا پێوە بژیوا و هاموەخت خەسڵه‌ت و جیاوازیی تایبه‌ت به وێشا بپارێزنا. بێگومان سیسته‌مه ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌گه‌را و فدراڵیستییه‌كای تەرۍ تووشوو كێشه‌ی و ئاڵۊزی و جەنگی به‌رده‌وامی باوە. ئیساتۍ کە خەتەو سیسته‌مه موحافزه‌كار و ده‌سه‌ڵاتوازه‌كا زاڵەنە سه‌روو وەڵاتاو مەنتێقەکەیرە، به‌تایبه‌ت ئێران، خەتەو هێزه هژمۊنیكه جیهانییه‌كا و خەتەی یەرەمە یانۍ خەتەو كۊنفدڕالیزمی و نه‌ته‌وه‌ی دیمۊكراتیكی جە وەرکەوتوو دلێڕاسەی و ئێراننە یەرۍ ورچنیۍ جیاوازێنۍ وەرڎەموو گه‌لانە. پارادایموو دووە خەتاو ئەوەڵی سه‌ره‌ڕاو بیەی هێزه دژبه‌ره‌كا، یۊن و جیاوازی فرەش چەنی خەتۍ یەرەمۍ هەن. خەتەی یەرەمە، پارادایمی دیمۊكراتیكی ڕه‌وا و ڕاسیی گه‌لان، نه ده‌وڵه‌ته‌كۍ. مادام پاسەن، كۊنفدڕالیزمی دیمۊكراتیك پەشتبه‌ستەن به ئیراده‌و دلۍ گه‌لاو ئێرانی، نهک هێزوو زاڵمانه‌و سیسته‌مه ده‌سه‌ڵاتدار و پاوانوازه‌كاو جبەری.. شۊڕشێوە به‌نرخا، كه گه‌لۍ وێشا وەش کەرا، نهک زلهێزه جیهانییه‌كۍ. هیچ هێزێوە جبەری پەی به‌رژه‌وندیی گه‌لاو ئێرانی ساعیبوو به‌رنامەی نییه‌نۍ، ده‌وڵه‌ت له زات و گه‌وهه‌روو وێشەنە خۊیدا دیارڎێوەن، دژوو گلێرگەی. سه‌رجه‌م ده‌وڵه‌ته‌كاو ئیسەی و وەرکەوتوو دلێڕاسەیچ ئینۍ به‌ره‌و جەنگینە چەنی گلێرگە ئازاڎیوازه‌كا.
ئیساتۍ دۊخوو فاڕیایوازی ئێراننە له سایۍ شێواز و ڕێبازێوە ئاڵۊزینە ملۊ وەرۊ، فرەو ڕۊشنویرا و ڕه‌وته‌كا، هزر و ویر و پەیلوایێوە وەڵێكه‌وتەتەر جه ویر و وێشانە په‌سنەد مەکەرا و گەرەکشا نییا، جه فكری وەڵێكه‌وتەو ئێمه ئیسفادە کەرا. سەبەبەکەیچش ئانەن، كه به‌رژه‌وه‌ندیی ده‌سه‌ڵاتی و سه‌رمایه‌و وێشا تەرسینە ویناوە. چانەیە تەرسا، كه ئه‌گه‌ر گلێرگەی مه‌ده‌نی سه‌ر گنۊ، ئادۍ نه‌تاوا بیاوا به ئاوات و ئامانجه ده‌سه‌ڵاتوازانه ڕێكوستەی و تاكه كه‌سییه‌كاشا. ئاواتوازۍ ئانەینۍ كه سیسته‌می ئیسەیی ئێرانی، كه سه‌روو ڕانتی و گه‌نده‌ڵییوە نریان، دلێنە بشۊ و و سیستهموو وێشا، كه ئادیچ سه‌روو بنه‌ماو ڕانتی و گه‌نده‌ڵییوە بنیارە. هه‌ر ئی شێواز و دیایە بۍ، كه شۊڕشوو 1357یش لاڕارە بەرد. بێگومان ئانەی كه چێروو نامۍ شۊڕشوو ژەنی، ژیوای، ئازاڎیوە ئینا ئارانە. ڕێبازێوە ڕۊشن و جیاوازش چەنی ئی سیسته‌مه گه‌نده‌ڵا هەن. وەختۍ جمیەرێوە پێسە كۊداری هەن، كه متاوۊ سیسته‌مێوە گه‌لی پێشكه‌ش کەرۊ. بێگومان گلێرگەیچ تواناش هەنە، كه ڕاو وێش په‌یدا کەرۊ. چیوە پیویسا، كه دیای ڕۊشنویریی ته‌س‌ك كه ئینا چێروو كاریگه‌ریی پەیلوای و یاواینەی ئۊریانتالیستینە، به‌تندی ڕه‌خنه کەرمۍ. ئا دیای و یاواینە متاوۊ جارێوە تەر گرڎ شوڕشێوە تازە بیاونۊ پا ئه‌نجامه‌یە، كه ده‌وڵه‌ت سه‌روو گه‌ل و گلێرگەیرە زاڵش بۊ.
به‌دڵنیاییوه ماچوو، كه شۊڕشوو ژەنی، ژیوای، ئازاڎی نه ته‌نیا دماییش نامان، به‌ڵكوم خه‌ریكوو ئه‌زموونی و وێئاماده‌كەرڎەین پەی هه‌نگامەنیای هەقەتینی و وەڵێکەوتەی. گێرا زیایرەی خەڵکی و مجیایش سەروو جادەکا کەم بییەبۊوە، وەلۍ ئینە شۊڕشێوە زهنییه‌تی و فه‌رهه‌نگیین، كه ناخوو گلێرگەینە پێسە لافاوێوە هەن. گلێرگەش فاڕان و ئی فاڕیایە زهنییه‌تیه‌ش ماناو ئاماده‌كەرڎەی گرڎوو چینەکاو گلێرگەین پەی سه‌رەورڎای و ئەرەپڕای گه‌وره‌تەری و سه‌ركه‌وتەی ئەخیرینی. ئینه بییەی و هەقەتینەبییەی گلێرگەین و كه‌س مەتاوۊ وەرش گێرۊ. فاڕیای زهنییه‌تی بە ماناو ڕووەدای شۊڕشین و ته‌نیا فاڕیای پێكئاماییش جە سیسته‌مینە به شێوازێوە هەرمانەکی مەنەنۊ. فرەو له چینەکا به شێوازێوە هەرمانەکی ڕه‌وتوو شۊڕشیشا زیندە ئاستەنۊ و گلێرگە سه‌رقاڵوو وەشکەرڎەی فاڕیای بنه‌ڕه‌تیتەرین جە زهنییه‌توو وێشەنە، ئابوورییوه گێرەش تا میاوۊ به سیاسه‌تی و فه‌رهه‌نگی، گلێرگە خه‌ریكوو وێئاماده‌كەرڎەی و ویركەرڎەیۊن پەی ورگێرتەی هه‌نگامەی هەرمانەکیۍ و شۊڕشگێڵنانۍ به ئاراسته‌و "ژەنی، ژیوای، ئازاڎی"ی.
په‌یوه‌ندیی كۊداری چەنی ئۊپۊزیسیۊنی ئێرانی و كوردی ئینا چە ئاستێوەنە و به ڕاو شمە لاوازییه سه‌ره‌كییه‌كاو ئۊپۊزیسیۊنی ئینۍ چێشەنە؟
فوئاد بریتان: ساڵەی ویەرڎێنە به‌تایبه‌ت دماو ده‌سپەنەکەرڎەی شۊڕشوو "ژەنی، ژیوای، ئازاڎی" مەیدانوو چالاكی پەی ئۊپۊزیسیۊنی ئێرانی و كوردی كریاوه‌تەر بییەن و گرڎوو پارت و ڕێكوزیایەکا چی مەیدانەنە وێشا تاقی كەرڎۊ، پەوکای فرە چێوۍ ڕۊشنۍ و ئا‌شكرۍ بیۍ. ڕاددەو هێز و توانا و كارامه‌یی پارته‌كا هه‌تا ئاستێوە فرە بە‌ركه‌وت. سه‌لەمییا كه به سه‌رنجدای به تیۊری بنه‌ڕه‌تیی شۊڕشی و پێویستییه‌كاش، ئۊپۊزیسیۊنی ئێرانی به‌گرڎی تووشوو لاوازیی ڕێكوستەی و هەرمانەکین و یۊ چا لاوازییا، په‌رته‌وازه‌یی و نه‌بییەی هەمئاهه‌نگی و یۊبییەی و وەشکەرڎەی به‌رێوەن، كه سەبەبوو ئینەیچ گێڵۊوە پەی نه‌بییەیی ڕابه‌رایه‌تیێوە تۊكمەی و به‌رژه‌وندیی جیاوازوو لایه‌نه‌كا. جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە و به‌تایبه‌ت ئێراننە، كه یۊ جە قه‌یرانئاویتەرین وەڵاته‌كان، پاسەشا کەرڎەن، كه چه‌ك و به‌كارئارڎەی هێزی سه‌روازی، جیاتیی سیاسه‌تی ئازاڎانه‌ی قسۍ یوەمە کەرۊ. چی دۊخه ئاڵۊز و شێویانە، بێبه‌شكەرڎەی پارته شۊڕشگێڵن و وەرهه‌ڵێسكاره‌كاو ئێرانی جە هێزی چه‌كداریی فیدایی و چەنەئامای، به ماناو بەستەیۊ ده‌سوپایشانە. ئینه دوور جە پێویستی و پیمانه‌كاو شۊڕشگێڵنی. بڕێو لایه‌نێچ بۊنەو ئی لاوازیی‌وه ئیده‌عۍ کەرا، كه وەختوو ڕێبازی چه‌كداریی شۊڕشگێڵنانەی نەمەنەن و سەرشییەن. یانۍ پیویسا جه ڕاو کۊشیای سیاسیوە هەوڵۍ دریا. جە وەختێنە ئینا وەرەچەماماوە، کە کۊشیای سیاسیی ئادیشایچ ئیفلیج بییەن. ڕاسینە ئێران چەمەڕوانوو بە‌ركه‌وتەی پارتێوە به‌ته‌مامی سیاسی و شۊڕشگێڵنین.
ئی پەرسۍ گێرا کوردساننە جیاوازتەرە بۊ، بۊنەو ئانەیۊ كه گه‌لوو كوردی ساعیبوو پارت و جمیەری ئازاڎیوازی تایبه‌ت به وێشا، بڕێو كه‌موكوڵیۍ و ئاسته‌نگۍ هەنۍ، كه سه‌رچەمەشا پەی دۊخی ناله‌باروو ئێرانی گێڵۊوە، وەلۍ ساعیبۍ ئیراده‌ینۍ. كۊدار و په‌ژاك جمیەرێوە ڕێكوپێك و تەمامێنۍ، كه ساعیبۍ ڕه‌هه‌ندوو کۊشیای چه‌كداریی شۊڕشگێڵنانەینۍ، جە ئاراسته‌و پارێزنای ڕه‌واینە و هه‌م مەیدانوو کۊشیای سیاسیچنە بیێنۍ و شناسێوە ژیرانەشا وەش کەرڎەن. چی بواره‌نە به به‌راورد چەنی پارته‌كای تەروو ئۊپۊزیسیۊنوو ئێرانی ڕه‌هه‌ندگه‌لێوە وەڵێكه‌وتەتەرشا هه‌ن. پێسە ئۊپۊزیسیۊنی دیمۊكراتیك و چه‌پوو ئێرانی جە په‌یوه‌ندیینە چەنی كۊداری و په‌ژاكی نه ته‌نیا تووشۍ زەرەری مەبا، گێرا ئیسفادەیچ کەرا. ئادۍ سایۍ په‌یوه‌ندیێوە دیمۊكراتیكینە چەنیما متاوا قەوەتتەرۍ با. وەروو ئانەیە كه پارادایمی دیمۊكراتیكوو ئێمه یانۍ "خەتەی یەرەمە"، وەڵێكه‌وتەتەرە و كۊمه‌ڵایه‌تیتەرە و جیاوازهنە چەنی پارادایموو ده‌وڵه‌ته موحافزه‌كاره‌كاو مەنتێقەکەی پێسە ده‌وڵه‌توو ئێرانی و حەرپاسە پارادایموو ئا هێزه جیهانی و هژمۊنگەرایا، كه ده‌سۍ وزانە وەرکەوتوو دلێڕاسەی.
ئیسەنە په‌یوه‌ندیما چەنی بڕێو جە پارته ئۊپۊزیسیۊنه ئێرانییه‌كا به‌تایبه‌ت به‌لووچ و عه‌رب و حەرپاسە هێزه دیمۊكراتیك و چه‌په‌كا ئینا ئاستێوە وەرەچەمنە، وەلۍ پێویسا ئی په‌یوه‌ندییۍ به‌رزتەرۍ با‌وه پەی ئاستوو وەشکەرڎەی به‌رێوە هەرمانەکی و كۊشه‌رانه‌ی. ئینە هه‌مان ئا چێوەنە، كه ئێمه گەرەکمانە و چەمەڕوانۍ هه‌نگامۍ هەرمانەکیۍ ئا لایه‌ن و پارتاو ئۊپۊزیسیۊنینمۍ. هێز و لایه‌نه دیمۊكراتیك و چه‌پگه‌رێكۍ پێسە دووۍ سیما و ڕه‌وتا جه ئۊپۊزیسیۊنی ئێرانی و كوردینە، ساعیبۍ بههرهی و فرسەتی زیادتەرینۍ پەی وەشکەرڎەی به‌ره‌ی و هەمئاهه‌نگی.
ئیستاۍ په‌یوه‌ندیێوە ئاساییما چەنی پارته كوردیه‌كا هەن، هیچ كێشه و ناكۊكیێوە جیددی كه بۊ بایسوو نۊعێوە جە یۊترینسڕیەیۊ و نكۊڵیكەرڎەی دلێمانە نییا. بێگومان ئی ئاسته‌یچە یاگۍ په‌سەندیی گه‌لی و گلێرگەی و ڕۊشنویرا و ورکەوتا نییا؛ یانۍ پەنەوازا پێویسته په‌یوه‌ندییه‌كاما بیاوا به ئاستێوە جە په‌یوه‌ندیی ڕێكوستەی هەرمانەکی و کۊشیای هامبه‌شی. په‌یوه‌ندیما چەنی كۊمه‌ڵه‌ی و دیمۊكراتی ئاسایین و ڕه‌خنه‌ما چەنەشا چاگەوەن، كه چی مشۊم ئی ئاسته‌یە نەویەرنمۍ و خاستەرش نەکەرمۍ. ئێمه ئامادێنمۍ پەی وەشکەرڎەی و یۊگێرتەی و هەمئاهه‌نگیێوە وەڵێکەوتەی و دیمۊكراتیك. ئانە كه پەی ئێمه بنه‌ما و گرنگا، کۊشیای هامبه‌ش و هەرمانەکی و به‌پلانا، نه تێكه‌ڵكەرڎەی پارته‌كا و وەشکەرڎەی یه‌ك هێزی. جیاوازی ئایدیالۊژیك مەتاوۊ بۊ بە قۊرت وەرڎەموو هامكاری سیاسی و کۊشیای هامبه‌شینە. هامكاری و هەمئاهه‌نگیی پارته‌كاو وەرکەوتوو کوردسانی پێسە ئانەی، كه جە وەرنیشت و پانیشتوو کوردسانینە هەن و ئامان ئاراوه، هه‌ر ڕووە مڎۊ، یانۍ پەنەوازا به‌پاو ئا ئەرەیاونیا دە خاڵییەیە كه په‌ژاكی ساڵەو ٢٠١٧ پەی هامكاری و هه‌ماهه‌نگی بەینوو پارته‌كاو وەرکەوتینە پێشكه‌شش كەرد، بتاومۍ بڕۍ هەرمانۍ هامبه‌شۍ کەرمۍ. دایمە پاما گێرتەنرە سه‌روو وەشکەرڎەی كۊنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی كوردی. ئینە پڕۊژه‌و ڕابه‌ر ئاپۊین، ئه‌گه‌ر پارته جیاوازه‌كۍ بۊنەو به‌رژه‌وه‌ندیی سیاسییشاوە، جە هامكاری و هه‌ماهه‌نگی تەرسا و به‌رژه‌وندی و ده‌سكه‌وتی تاكه‌كه‌سی و حزبییشا لاوە گرنگتەر بۊ، یۊبییەی و هەمئاهه‌نگیی پارته كوردییه‌كا وەش مەبۊ. یۊ جە گرینگترین قۊرتە بنه‌ڕه‌تییه‌كان هه‌تا ئیسە ئی بابه‌ته بییەن، نه‌ببییەی ئیرادێوی سه‌ربه‌وێی حزبی، كه پێوەس به په‌یوه‌ندیی بەینوو ده‌وڵه‌ته‌كا‌وه نه‌بۊ، یۊ تەر جە سەبەبەکان. ئێمه پێسە كۊداری، كه سیستمێوەن پەی كۊبییەیۊ نه‌وه‌ی و ئامایلاو یۊترینوو گرڎوو پارت و ڕێكوزیایەکا پاڵوو گلێرگەینە، ئه‌ندامیه‌تی په‌ژاك، كژار، هێزه‌كا پارێزنای وەرکەوتوو کوردسانی (یه‌ره‌كه) و هێزه‌كاو پارێزنای ژەنا (هه‌په‌ژه)ما په‌سەند كەرڎێنۍ. پارته‌كای تەروو وەرکەوتوو کوردسانیچ متاوا با بە ئه‌ندامۍ. ئێمه چەمپەنەكه‌وتەیۍ دیپلۊماتیكێی فرێما چەنی فرەو پارته‌كا کەرڎێنۍ، چند جارۍ وەڵێنیارۍ نویسیۍ و به‌رنامه‌كاو وێماما پێشكه‌شۍ کەرڎێنێ؛ وەلۍ هەڵای هه‌لومه‌رجوو ئی پارتا به پاو یاگۍ وێشا و پەرسەو په‌یوه‌ندییشا چەنی ده‌وڵه‌تی و ده‌سه‌ڵاته‌كاو مەنتێقەکەی، پاسنە نه‌بییەن كه بتاوا به هەرمانەکی گنا دلۍ هەمئاهه‌نگی و هامكاریوە. چاره‌سه‌ركەرڎەی ئی لاوازییه پەی ئا پارتا كه گیرۊدۍ گرفته‌كاشانۍ، زه‌حمه‌ت و ئه‌سته‌م بییەن. بییەی په‌یوه‌ندی و بڕۍ حه‌ساسییه‌ت چەنی ده‌وڵه‌تی و هێزه‌كاو مەنتێقەی، كێشه نییا، وەلۍ پەنەوازا سه‌ربه‌وێیی ئیراده‌و ڕێكوستەیچ پارێزیا بۊ. بێت. پەی وەشکەرڎەی به‌ره‌ی دیمۊكراتیكوو پارته كوردییه‌كا زەروورا هه‌نگامێوە چانۍ بنریۊ، كه پەی وەشکەرڎەی به‌رەی و هەمئاهه‌نگی چەنی ئۊپۊزیسیۊنی ئێرانییچ مه‌رجی بنه‌ڕه‌تیین.
ئارۊنە بییەن باو كه وردبییەیۊ و جه‌ختی ئه‌ساسی سه‌ر وو گرنگیی پارته‌كا، وەختێوەنە كه كۊدار و په‌ژاك گرنگیی زیادتەر به ڕێكوزیایە مه‌دەنییه‌كا جە گرڎوو مەیدا‌كانە پێسە؛ ماف، ژەنی، گه‌نجۍ، ژیوگه، ڕۊشنویری و فه‌رهه‌نگی مڎا. تەسەورما هەن كه به‌ش و یاگۍ ئی ڕێكوزیایا جە وەشکەرڎەی به‌ره‌ینە و یۊگێرتەینە و هه‌م جه ڕاوه‌بەرڎەی گلێرگەینە پێەنەوازا چەنی پارته‌كا یه‌كسان بۊ. گه‌شه‌و گلێرگەی سایۍ ئادیشانە وەش بۊ، به یارڎەی ئا ڕێكوزیایا كه کریۊ سیسته‌مێوە دیمۊكراتیك، كه گه‌ل به ئه‌ساس گێرۊش بونیاد بنریۊ و بنەدار بۊ. جە پڕۊژه‌و یۊبییەی نه‌ته‌وه‌یی دیمۊكراتیكوو كورڎانە، ڕێكوزیایە مه‌ده‌نییه‌كێچ به‌ش و لایه‌نێوە بنه‌ڕه‌تیێنۍ، تاكه ڕا، پەشتبەستەین بە گه‌ل و ڕێكوزیایە مه‌ده‌نییه‌كا پێسە ماته‌وزه‌ی و هێز و بههرهی بنه‌ڕه‌تیی گه‌لی.
ئایا په‌یوه‌ندیی دیپلۊماتیكتا چەنی ده‌وڵه‌تێوە هه‌رێمی و جبەری هه‌ن؟ حەرپاسە ورسونیشت و هه‌ڵوێستوو ده‌وڵه‌تاو بەری سەروو بابه‌توو ئێرانی و فاڕیای پێكئامایی چی وەڵاته‌نە چەنی ورسەنگندێ؟ دۊخوو كورڎا چی یاگێنە به چ شێوازێوە بۊ؟
گوڵان فه‌هیمە: ئێمه پەی په‌یوه‌ندیگێرتەی چەنی حه‌ر ده‌وڵه‌تێوە مەنتێقەیی و جیهانی، كه ئاواتەوازۍ چاره‌سه‌ری دیمۊكراتیك و ئاشتییانه‌و پەرسەو كوردی ئێراننە بۊ، ئامادینمۍ. مخابن پێكئامای دوگماتیكی، نه‌ته‌وه‌گه‌رایانه، ڕه‌گه‌زگه‌رای دژه ژەن و هژمۊنیوازوو وەڵاتە هامسایاو ئێرانی و کوردسانی و بە ماناێوە تەرە، وەڵاتە زاڵا ملوو حه‌رچوار به‌شوو کوردسانیرە، ئیزنی به وەڵیوستەی په‌یوه‌ندیی ئاسایی دیپلۊماتیكیی ئادیشا چەنی فرەو پارته كوردییه‌كان مەدۊ. فرەو ده‌وڵه‌تا وازیارۍ چەنیبییەی و لکیدای پارته‌كانۍ بە وێشاوە، ئێمەیچ جمیەرێوە ئازاڎیواز و دیمۊكراتیكینمۍ، كه حه‌رنۊعە وابەستەبییەێوە چەنیشا ڕەت کەرمیوە؛ به‌ڵام پەی په‌یوه‌ندی دیپلۊماتیكی به پاو پیمانه یاساییه میاننه‌ته‌وه‌ییه‌كا ئامادێنمۍ. چۊوەتلیای ده‌وڵه‌تا ئێرانی، توركیه‌ی، عێراقی و سووریای چەنی پەرسەو كوردی كه ڕه‌هه‌ندی جیهانییش په‌یدا كەرڎەن، ده‌وڵه‌تێوە دۊسش پەی كورده‌كا ناستەنۊ، ده‌وڵه‌ته‌كێچ به پاو گه‌وهه‌ری به‌رژه‌وه‌ندیوازانه‌یشا دژوو جمیەرە ئازاڎیوازە‌كاو گه‌لا به‌رده‌وام خه‌ریكۍ هامكاری و ڕێككه‌وتەینۍ، ئی دۊخه زیاڎتەر جە سه‌دێوەن كه جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە، دژوو كورڎا به‌رده‌واما. ئێمه جیا جە ده‌وڵه‌تاو مەنتێقە‌كه‌ی به‌تایبه‌ت و وەڵاتە هامسایاو ئێرانی و کوردسانی، ڕه‌خنه‌ی جیددیما جە ده‌وڵه‌تای تەریچ هه‌ن؛ بۊنەو ئانەیۊ كه ساعیب پڕۊژۍ و به‌رنامێوە دیاری و ڕاسی نیەنۍ پەی چاره‌سه‌روو پەرسەو كوردی. وێچشا بیێنۍ بە قۊرت وەرڎەموو ئه‌ساسێنە سه‌روو ڕاو چاره‌سه‌ری دیمۊكراتیكوو پەرسەو كوردیوە. پەرسەو كوردی بنه‌ڕه‌تیتەرین پەرسەو وەرکەوتوو دلێڕاسەینە، ئازاڎیی گرڎوو وەڵاتاو هه‌رێمه‌كه‌ی، لکیدریاو ئازاڎیی گه‌لوو كوردین.
جیا جە دەوروو ده‌وڵه‌تاو مەنتێقەکەی، بییەی ده‌وڵه‌تە زلهێزە جیهانییا پێسەو ئه‌مریكای و ئه‌ورووپایچ بیێنۍ بایسوو قۊرتا و گرفتا، بییەیشا سه‌روو بنه‌ماو دەسوستەی به‌رژه‌وندیی ده‌سه‌ڵاتی و سه‌رمایۍ زیاڎتەرینە، نهک ئازاڎی و دیمۊكراسی پەی گه‌لا، سەبەبی بنه‌ڕه‌تیی وەشبییەی جەنگەکایچنۍ. ئێمه چەمەڕوانۍ ئانەینمۍ، كه ده‌وڵەتاو وەرنیشتی پەی چاره‌سه‌ری دیمۊكراتیكوو پەرسەو كوردی با بە هامکارۍ. ئانا ئیسەتۍ ده‌وڵه‌تاو مەنتێقەی و وەرنیشتی پێوە ئاویروو جەنگیشا وەرکەوتوو دلێڕاسەی و قه‌فقازنە گیسناننە. گه‌ش كردووه. جەنگ ئۊكراین و کوردساننە به‌رده‌واما. پلانەو ده‌وڵه‌تە ئەرەگیراو حه‌رچوار به‌شوو کوردسانی، کۊکوشیی گه‌لوو كوردین، پێسە وەڵاتاو وەرنیشتی پەی ده‌سوستەی به‌رژه‌وندییشا، ئی هه‌وڵ و حەزەو ده‌وڵه‌تە دیكتاتۊراو مەنتێقەکەی قەوەتتەرۍ کەرا. ئا ئێران و ده‌وڵه‌تە زاڵما هه‌رێمه‌كه‌ی، كه ڕاوەشکەرێنۍ پەی ده‌سوستەی دلۍ ئه‌مریكا و ئه‌ورووپای مەنتێقەکەنە، نەک ئێمه.
گه‌لوو كوردی ساعیبوو جمیەروو ئازایوازوو وێشا و کۊشیایه‌كه‌یچش پاسە پەرە پەنە دان، کە بییەن بە یۊ جە ئه‌كته‌رە گرنگ و ئه‌ساسییه‌كاو وەرکەوتوو دلۍ. هێز و لایه‌نگه‌لێوە نۊعاونۊعۍ جه حه‌ر چوار به‌شوو کوردسانینە پێكۍ ئامێنۍ، كه جه پارادایموو "گلێرگەی دیمۊكراتیك و ئێكۊلۊژیكی سه‌روو بنه‌ماو ئازاڎیی ژەنێ" په‌یڕه‌وش کەرا. كاریگه‌ریی کۊشیای جمیەروو كوردی وەرکەوتوودلێنە، ئێساڵ سه‌روو ئێرانیوە زیاڎتەر بۍ. ئی ڕه‌وته مەمرڎۊ به هێزوو کۊشیای كورڎا بییەن بایسوو هومێدی زیاڎتەروو گلێرگەی مه‌ده‌نیی ئێرانی به‌تایبه‌تی ژەنی. هیچ ده‌سه‌ڵاتێوە مەتاوۊ ئی قوەیە نەوینۊ. ئێمه حه‌رچه‌ندە بواروو ئایدیالۊژیكینە چەنی ژمارێوە جە ده‌وڵه‌تا ناكۊكی و جیاوازیما هەن.هه‌یه، وەلۍ جە مەسەلۍ په‌یوه‌ندیی سیاسی و دیپلۊماتیكینە به مه‌رجەو پێكئارڎەی پرەنسیپ و پیمانه دیمۊكراتیكه جیهانییه‌كا، ئامادێنمۍ پەی وەشکەرڎەی په‌یوه‌ندیی پەی چاره‌سه‌روو پەرسەو كوردی و پەرسه‌كاو ئێرانی، ئینه په‌یامی ئا‌شكرا و ڕۊشنمانە.
ڕێبازوو كۊداری پەی ئازاڎیی ژەنا ساعیبوو چە دلێنێوەن؟ گلێرگەو ئێرانی ئینا چە ئاستێوەنە متاوۊ جە ناخ و دلێنەکەی ئیسفادە کەرۊ؟
فوئاد بریتان: كۊدار سیسته‌مێوەن، كه پارادایمه‌كه‌ش "گلێرگەی دیمۊكراتیك و ئێكۊلۊژیكا سه‌روو بنه‌ماو ئازاڎیی ژن"ۍ. ئازاڎیی حه‌ریۊ جە گلێرگەی، ژەنۍ، و ئێكۊلۊژی پێوەرە لکی دریێنۍ، ڕزگاریی گۊو زه‌مینی و ئینسانیەتی پێوەسا پا یەراوە، ئازاڎیی ژەنۍ بنه‌مانە. ئێمه ئازاڎیما نهک ته‌نیا پەی ژەناو كوردی به‌ڵكوم پەی گرڎوو ژەناو ئێرانی گەرەکا. ئەرەمجوو فهلسهفهو ئازاڎیی ژەنۍ، ڕابه‌ر ئاپۊن و جیهانوو ڕۊشنفكری و ئازاڎیوازییش ددانش بە ڕه‌وایه‌تیی ئینەیرە نیان و پەسەندانش. هەڵای ده‌وڵه‌ت یان پارتێوە له دنیانە په‌یدا مەبۊ، كه به‌ته‌مامی مافوو ژەنێش په‌سەند كەرڎەبۊ و بڎۊش پەنە. سیستهموو ئێمه به وەڵێوستەی بابه‌توو هامسەرۊكایه‌تیی ( پێكئاما جه ژەنۍ و پیای) ڕاێوەش ده‌س پەنە کەرڎێنە و کەرڎێنۊ، كه جە ئاستوو جیهانینە یوەم جارا كه تاقییە کریۊوە. جە مژاروو ڕاوه‌به‌ری و ئامایمه‌یدانی كۊمه‌ڵایه‌تیی ژەنانە دلۍ حزب و گلێرگەینە، زیاڎتەر جە دیمۊكراسی ئه‌ورووپایی، جە به‌شوو ڕاوه‌بەرڎەی ٤٠ به ٤٠ینە یاونانما به ٥٠ به ٥٠ و یه‌كسانما کەرڎەنۊ. ئی ڕووەدایه جه ئاستوو وەرکەوتوو دلێنە و جیهاننە بێوێنه‌ن. گلێرگەی جیهانی هەڵای ئاماده نییا به‌شوو ڕاوه‌به‌ریی ژەنا بە یه‌كسان و هه‌میشه‌یی په‌سەند کەرۊ. بكات. ئانەشا چەنی به‌شوو ٢٠ جه سه‌دی جه پاڵوو ٤٠ به ٤٠ ینە ئازاڎ ئاستەنۊ، كه هه‌ڵبه‌ت دیارا پیاسالاریی حاكم، ئینەش گەرەکا و دیسان ماف و به‌شوو ژەنا پاشێل کریۊ. جە ئێراننە كه دۊخه‌كه فرە خراپا و شۊڕشوو ژەنی، ژیوای، ئازاڎی جە دژوو دۊخی قه‌یراناویی مافوو ژەنان ورگیرسیا، پارادایموو ئێمه به ته‌مامە‌تی مافوو ژەنا په‌سەند کەرۊ و مڎۊش.
گوڵان فه‌هیمە: سیستهموو كونفدڕالیزمی دیمۊكراتیكی، نه‌ته‌وه‌ی دیمۊكراتیك و پارادایموو ئێمه سێبه‌رەو پیاسالاری سه‌روو ژەناوه دلێنە بەرۊ. ژەنی و پیا مەکەرۊ به دژوو یۊی، به‌ڵكوم مافه‌كاشا مسۊگه‌ر کەرۊ و مڎۊ. ئارۊ پارته ئۊپۊزیسیۊنه‌كاو ئێرانی و به‌تایبه‌ت كوردییەکۍ، هەڵای ئینا سه‌روو هه‌مان ڕه‌وتی نه‌ریتی و كۊنی، مافوو ژەنا بواروو شۊڕشگێڵنی و كۊمه‌ڵایه‌تینە. پەنەوازا گلێرگە به ڕۊشنی و ڕادیكاڵی ئی پارتا ڕه‌خنه کەرۊ، هەڵای پارته‌كۍ به نه‌ریتی و كلاسیكانە تەرسیشا جه جە‌ده‌سدانی هێزین. زیاڎتەر چینەیچە، به حه‌زوو ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی و هەژموونوو پیاسالاریوە، مژاروو ئازاڎی و به‌شوو ژەنا ورگێرا پەی دماو شۊڕشی. ئازاڎی و مافوو ژەنا پێویسا هه‌ر ئارۊ و چیوەختەنە ددانش بنریۊ پۊرە، نەک دماو شۊڕشی. ژنۊلۊژی، زانستوو شناسای ژەنێن، كه كۊدار پەی پێكئارڎەی هه‌ره‌قه‌تینی نه‌ته‌وه‌ی ماناو نه‌ته‌وه‌ی دیمۊكراتیكی په‌ره‌ش پەنە مڎۊ. زانستوو ئازاڎیی ژەنان جە گلێرگەی جیهانی دژه ژەنینە. پیمانەو خاسی و خراپیی شارستانی و فه‌رهه‌نگه‌كان ئاستوو جیهانینە، به پاو په‌ره‌سانای ئازاڎیی ژەنۍ و زانسته‌كە ده‌سنیشان کریۊ. دۊخێوەن كه ئارۊ زانستوو ئازاڎیی ژەنۍ ئێراننە، ئه‌فغانستان و گلێرگەی عه‌ره‌بییش چەنەن، فرە خراپا. ژنۊلۊژی پێسە گوڵێوە تازه گه‌شیاوەین، كه جە چۊڵیی پیاسالاریی وەرکەوتوو دلێڕاسەینە سەوز بییەن. جە بواروو ئازاڎیی ژەنێنە، جمیەری ئازاڎیوازوو كورڎا ئینا ڕیزوو وەڵێوە، ئینە مایۍ وەشحاڵیینە.
جە شۊڕشوو ئێرانینە و ئایندەو ئازاڎیی ئا وڵاته‌یچنە، بابه‌توو ئازاڎیی ژەنا ئینا پلۍ یوەمه‌نە و قسۍ یوەمە کەرۊ. پیمانەو ئاستوو دەسوستەی ئازاڎیی گرڎوو گه‌لاو ئێرانین. بڕۍ جە ڕه‌وته تئۊكراتیك و پیاسالاره‌كا پێسە خەتەو كۊماری وه‌لایی ئێرانی، شۊڕشوو ١٣٥٧ (١٩٧٩)یشا كەرد به شۊڕشوو دژه ژەنی و ئارۊ كه تاوانەکاش مداوە. چێوە ڕاو هه‌ره‌قه‌تینە پەی گلێرگەی ئێرانی جە سایۍ ژنۊلۊژینە ڕۊشنەنە، به‌س پێویسا وینمۍ و ورچنمۍ. ئێمه‌یچ چی ڕێنە سەرمەشقۍ و پەشتیوانێنمۍ.
ئێران وەڵاتێوە فره‌نه‌ته‌وه‌ن دلێشەنە تێیدا گه‌لۍ فرۍ پێوەرە مژیوا، ئایا كۊدار پابه‌ندا و باوه‌ڕش به ئازاڎیی ئا گه‌لانه پاڵوو گه‌لوو كوردینە؟
گوڵان فه‌هیمە: ماوه‌و نزیك به یه‌كساڵی ویەرڎەینە، شۊڕشێوە بە نامۍ "ژەنی، ژیوای، ئازاڎی" ئاما ئاراوه و فاڕیای ڕیشه‌ییش جه زهنییه‌توو گلێرگەی ئێرانینە وەش كەرد، بێگومان ڕوۍ ئی شۊڕشه سه‌ر گنۊ و ئه‌نجامی خاستەر چەنی وێش مارۊ. ئی شۊڕشه ڕۊحوو هامكاری و پێو‌ه‌بییەی گه‌لاو ئێرانیش جە كوردی و فارسی و به‌لووچیوه هه‌تا ئازه‌ری و عه‌ره‌بی و گیله‌كی و مازنی و هتد قەوەتتەر كەرد. كۊدار گرنگی به ئازاڎیی گرڎوو ئا گه‌لا مڎۊ، وەروو ئانەیە كه ئازاڎیی گه‌لوو كوردی به‌ندها به ئازاڎیی گرڎوو گه‌لاو ئێرانیوە. ئینه بنه‌مێوە ئه‌ساسییەنە. سیسته‌می ئارۊیی ئێرانی په‌ره به ناكۊكیی نه‌ته‌وه‌یی بەینوو گه‌لانە مڎۊ و جە دژایه‌تی و ئاڵۊزیی بینیشا ئیسفادە کەرۊ. گرڎوو گه‌لا کەرۊ به قوربانیی نه‌ته‌وێوە ساخته‌ی ڕه‌گه‌زپه‌ره‌سانه‌ی و پان ئێرانیستی. ئینه پەی وێش بۊ بایسوو وەشبییەی شۊرشی و سه‌ركه‌وتەیش ئێراننە. هه‌زاران ساڵێن، كه ئی گه‌لۍ ئێراننە پاڵوو یۊترینینە به‌ئاشتییانه ژیوا، وەلۍ جە سه‌د ساڵی ویەرڎەنە سیستهموو پان ئێرانیستی ئادیشا پەرە به جەنگی و ناكۊكی چەنی یۊترینی مڎۊ.
چی میانەنە لایه‌نه لکەدریایەکاو سیسته‌می ده‌سه‌ڵاتداری هه‌وڵۍ مدا، گرنگیدای كۊداری به گه‌لاو زاگرۊسی پێسە هه‌وڵێوە جیاییوازانه‌ی بشناسا، ئینە ڕاس نییا. ئێمه به یه‌كسانی گرنگی به گه‌لا مڎەیمۍ، هه‌وڵێچ مڎەیمۍ، كه پەی نموونەی گرڎوو لۊڕستانینە كه‌موكوڵیی کۊشیای وێما پەی خزمه‌توو گرڎوو گه‌له‌کەیما یانۍ لوڕه‌كا چاره‌سه‌ر کەرمۍ. ئازه‌رییه‌كا پێسە گه‌لێوە ڕه‌سه‌نی و برا و واڵەو وێما وینمۍ و پەی ئازاڎییچشا کۊشیەیمۍ. به پێویسش مزانمۍ، كه چەنی هێز و ئۊپۊزیسیۊنی دیمۊكراتیكی و چه‌پگه‌راو ئازه‌ری په‌یوه‌ندیێوە تندوتۊڵما بۊ و پەی قەوەتتەركەرڎەی هامكاری و هەمئاهه‌نگی و ژیوای دیمۊكراتیكی. لوڕستان تواناش هەنە، کە ڕۊحی تاریخی زاگرۊس پێسە نامەکێش فه‌رهه‌نگوو ئازاڎیخوازییش قەوەت کەرۊ. گەلوو عه‌رەبیچ ساعیبوو یاگێوە تایبه‌تێنۍ جە پلان و به‌رنامه‌كاو ئێمه‌نە پەی کۊشیای. ئێمه ویرۍ جە ئێرانێوە دیمۊكراتیكی و زاگرۊسێوە كۊنفدڕالیستی کەرمێوە. كونفدڕاڵیسم و ئازاڎییه‌كه‌ش به‌نرختەر جە ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌ی ناوه‌ندگرای مزانمۍ. گه‌لوو كوردی به ئه‌ندازه‌و پێویسی ئینەش وەرکەوتوو دلێنە سەلەمنان. بێگومان شۊڕشوو ژەنی، ژیوای، ئازاڎی به یۊبییەی و هەمئاهه‌نگیی گه‌لاو ئێرانی سه‌رگنۊ. جیا چینەیە ڕێوە تەرە مەوینیۊ. ئایندەو ئازاڎیی گه‌لاو كورد، ئازه‌ری و عه‌ره‌ب و فارسی به‌رزتەرین ئاستنە لکی دریێنۍ یۊیرە. یانۍ هه‌ر ڕه‌وتێوە پێچه‌وانه‌و یۊبییەی ئادیشا، گورزێوە جه‌رگبڕا جە شۊڕشی و پڕۊسه‌و ئازاڎیی ئی گه‌لانه. بۊنەو ئینەیۊ كه ئێمه گرنگی به ئازاڎیی گه‌لاێوە پێسە ئازه‌ری و عه‌ره‌ب و ئانیشای تەری مڎەیمۍ.
كۊدار ماچۊ جیاتیی جەنگی و ئاڵۊزی، په‌ره به فهلسهفهو پارێزنای ڕه‌وای مڎۊ و هاموەخت ساعیبوو هێزی سه‌ربازیی یه‌ره‌كەی و هه‌په‌ژه‌ین، شمە ئینەیە چەنی ورسەنگندێ؟
فوئاد بریتان: كۊدار یه‌كینه‌كاو پارێزنای وەرکەوتوو کوردسانی (یه‌ره‌كه) و هێزوو پارێزنای ژەن (هه‌په‌ژه)ش پێسە ئه‌ندامی په‌سەندۍ كەرڎێنۍ پەی ئانەیە، كه جە ڕه‌هه‌ندوو پارێزنای ڕه‌واینە وەرڎەموو جەنگەرانی و سیاسه‌توو کۊکوشیی سیسته‌می زاڵوو سه‌روو ئێرانیرە، گه‌لوو كوردی پارێزنا. ئینۍ هێزۍ جەنگەرانۍ و جەنگتاشی نییەنۍ، به‌ڵكوم هێزه‌كاو پارێزنای گه‌لی و ئازاڎییه‌كاو گه‌لینۍ. نزیكه‌و سه‌د ساڵان، كه کۊشیای كورڎا دژوو سیاسه‌تی کۊکوشیی ده‌وڵه‌تە ئەرەگیراو کوردسانی هه‌رچواربه‌شه‌كه‌شنە به‌رده‌واما، یانۍ ئینە مافێوە سروشتیین كه گه‌له‌كه‌ما هێزوو پارێزنای ڕه‌وایش بۊ.بێت. بییەی هێزی سه‌روازی پەی شه‌ڕئه‌نگێزی و ئاڵۊزی دمایینامای چەنی ده‌وڵه‌ته‌كا نییا، به‌ڵكوم پەی پارێزگاریین جە بییەی گه‌لێوە چه‌وسیاوەی، كه ڕووبه‌ڕوو کۊکوشیی بییەنۊ. مه‌نشووری جیهانی مافوو ئینسانیچ ئینەش په‌سەند كەرڎەن، پارێزنای سه‌روازی ته‌نیا به‌شێوە گولانەن جە فهلسهفهو پارێزنای ڕه‌وای، پەی نموونەی كورڎۍ جە ڕاو گه‌شه‌دای به هونه‌ر، ئه‌ده‌بیات، مووسیقی، سینه‌ما و وەڵێكه‌وتەی بواره‌كای تەرەنە، هه‌وڵۍ پەی پارێزنای فه‌رهه‌نگی تارێخیی و شوناسوو وێشا مدا. دلۍ ئینسانیەتینە پارێزنای چهنده بیۊلۊژیكا، ئانده‌یچ كۊمه‌ڵایه‌تییا، پارێزنای یۊن جە خەسڵه‌ته بنه‌ڕه‌تییه‌كاو گلێرگەی. به‌بۍ ئینەیه، ژیوای به هیچ نۊعێوە موممكن نییا به‌رده‌وام بۊ. پارێزنای ئندەو وارڎەی و خۊراك و زیاڎبییەی پەی ئینسانی گرنگا. یانۍ پەنەوازا دلۍ ئینسانیەتینە گه‌شه‌سانای زهنییه‌تی وەش کریۊ، تا جە مژاروو پارێزنای گه‌وهه‌ری بیاوۊنە. سیستهموو كۊداری سیسته‌مێوە كۊمه‌ڵایه‌تیین، كه گه‌ل پەی ڕزگارییش جە زوڵموو سیسته‌مه ده‌وڵه‌تگه‌را و ناوه‌ندگه‌راكا به دیمۊكراتیكی ئیسفادەش چەنە کەرۊ. به‌شی سه‌روازی ته‌نیا یۊن جە به‌شه جیاوازه‌كاش. كۊدار پێكئاماێوە سیسته‌ماتیكی ماینده‌ن، پەی پارێزنای گه‌وهه‌ری و كورڎا ته‌نیا وێشا تواناو دابینكەرڎەی پێویسییەکاو پارێزگارییشا هەن جە وێشا. پەوکای پێویسا ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌و ئێرانی جە سیاسه‌ته‌كاو ئاسایشوو دلۍ وێشنە ڕیفۊرمی جیددی و گرنگ کەرۊ، چا حاڵه‌نە، كۊداریچ دماو مسۊگه‌ركەرڎەی ئازاڎیی كورڎا جە یاسای بنه‌ڕه‌تییەو ئێرانینە و پەنەدای ستاتۊی ئازاڎی به كورڎا، هێزه سه‌روازییه‌كاش یانۍ یه‌ره‌كه و هه‌په‌ژه سه‌ر جەنۊ ڕێك وزۊوە. ئه‌گه‌ر ئێران چاره‌سه‌روو پەرسەو كوردی په‌سەند نه‌كەرۊ، ئا وەخته كۊداریچ پەی وەشکەرڎەی نه‌ته‌وه‌ی دیمۊكراتیك به یه‌كلایه‌نه به گرڎوو هێز و توانایشۊ کۊشیۊ و هێزه‌كاش به تازەتەر ڕێكۍ وزۊ. یانۍ یه‌ره‌كه به گرڎوو توانایشۊ هەرمانەو پارێزگارییش جە نه‌ته‌وه‌ی دیمۊكراتیكی گرڎوو ناوه‌ند و مەیدانەکانە و بنەدارکەرڎەی ئۊتۊریته‌ی نه‌ته‌وه‌یی دیمۊكراتیك به خاستەرین شێواز ئینا سه‌روو شانەیۊ. پێویسا گیان و یانەو شارۊمه‌نداو نه‌ته‌وه‌ی دیمۊكراتیك بپارێزیۊ. گه‌شه‌ی فه‌رهه‌نگی و شۊڕشی فه‌رهه‌نگی، بنه‌ڕه‌تی و گرینگتەرا. هه‌تا ئا وەختە كه ئه‌رته‌شوو ده‌وڵه‌تە فاشیستا بۊ و سیاسه‌توو ده‌وڵه‌تا پەی ئاسمیله‌كەرڎەی كورڎا و کۊکوشیی بۊ. پارێزنای ڕه‌وا و هێزی سه‌روازی و شۊڕشگێڵنی مافێوە سروشتی و بۍ ئیلاو ئەولان. هێزه سه‌ربازییه‌كێما پەی یاوای به ئازاڎیی گه‌له‌كەیما پێویسیێوە حەشاورنەگێرێنۍ.
حەرپاسە نامەنیای ئێمه به جیاییواز و دژبه‌رما چەنی یه‌كپارچه‌یی وەڵاتی هیچ بنه‌مێوە هه‌رقه‌تی و یاساییەش نییه‌نە. به‌رنامه‌و كۊداری پارچه‌كەرڎەی ئێرانی نییا، به‌ڵكوم ئازاڎیی گه‌لان و سه‌ربه‌وێیی ئێراده‌یشانه. ئێمه به‌توندی پان ئێرانیسمی و تۊمه‌ته‌كا پێسە تیرۊریستی، كه دژوو ئێمەنۍ و گه‌له‌كه‌ما به‌كارش مارا، ڕه‌خنه کەرمۍ و نەعلەتەش وەنە کەرمۍ. لێده‌كه‌ین. ئارۊ ئی دۊخه جە ئێران و توركیەنە بە ئاڕاسته‌و کۊکوشیی کورڎاوە هەن. گه‌لۍ چه‌وسێوە ئێرانی پێسە كورد، ئازه‌ری، عه‌ره‌ب، به‌لووچ و هتد پەی وێشا ئی سنووراو ئێرانی ناوه‌ندگه‌رایە پێسە تێكده‌روو ئازاڎیی وێشا مشناسا. وەلۍ سه‌ره‌ڕاو ئینەیچە، دیسان به مه‌رجەو دایپەنەو ئازاڎییه‌كاشا ئامادێنۍ، كه جە چوارچوەو ئا سنوورانه پێوه بژیوا. ئێمه ته‌نیا به ئێرانێوە دیمۊكراتیكی و كونفدڕالیستی ویرۍ كه‌رمێوە. پارچه‌كەرڎەی هەرمانەو هه‌مان ده‌وڵه‌ته فاشیستەکانە، نهک ئازاڎیخوازێوە پێسە ئێمه.
یۊ جە ئامانجه سه‌ره‌كییه‌كاو كۊداری ئازاڎیی عه‌بدوڵڵا ئۊجالانین، چی تا ئی ئاسته به ئازاڎیی به‌رێزیشاوە پابه‌ندێندێ؟
گوڵان فه‌هیمە: ئازاڎیی ڕابه‌ریما، عه‌بدوڵڵا ئۊجالانی، كه دلۍ شۊنكه‌وتا و لایه‌نگێراشنە به "ڕابه‌ر ئاپۊ" مشناسیۊ، بۊنەو ئانەیۊ كه ئازاڎیی گه‌لوو كوردی و گه‌لاو وەرکەوتوو دلۍ لکیدریۍ بییەی و ئازاڎیی به‌ڕێزیشانە، ساعیبوو گرنگی و بایەخین. شۊڕشوو ئێمه پەی ڕزگاریی ئینسانیه‌تین جە تۊقەو سیسته‌می سه‌رمایه‌داریی جیهانی و ده‌وڵه‌تە فاشیستییەکاو مەنتێقە‌كه‌ی؛ پەوکای جیاوازی مەوزمۍ بەینوو گه‌لا و ئازاڎیی گرڎیشا پەیما گرنگا. تاریخ سه‌لەمنانش، كه هه‌ر وەخت فكر و فه‌لسه‌فێوە قەوەتتەر و تازەتەر بەرگنۊ، هه‌رێمی و جیهانی بۊوە. ئه‌گه‌ر ئی فكر و فه‌لسه‌فه تازە قەوەت و هه‌ره‌قه‌تی نه‌بیۍ، پاسە چوارچوەو دروشموو "ژەنی، ژیوای، ئازاڎی"ینە ئێرانیچ نەوزۍ چێروو كاریگه‌ریی وێشۊ، ئی ڕووەدایە بۍ سەبەب نییا. ڕابه‌ر ئاپۊ ئینسانێوە ئازاڎیواز، دروس و دیمۊكراسیوازها، پەنەوازا گلێرگەی ئازاڎیوازوو ئێرانی، ڕۊشنویرۍ، ژەنۍ، جه‌وانۍ، چینوو كرێكاری و هتد پەشتیوانیی جە ئازاڎیی به‌ڕێزیشا کەرا، ئینە یارڎەیدەرا پەی ئازاڎیی ئادیشایچ. بێده‌نگیی ڕۊشنویرا، ئاكادمیسییه‌نه‌كۍ، مافشناسۍ و چینە جیاوازه‌كاو ئێرانی بارەو بابه‌توو ئازاڎیی ڕابه‌ر ئاپۊیۊ پێویسا به‌جیددی ڕه‌خنه کریۊ. ئه‌گه‌ر ئێران ئا وەڵاته‌نە كه ویرۊكه‌و "مرۊڤایه‌تی ئه‌نداماو یه‌ك جه‌سەینێ"ێش ” دلێنە بەرکەوتەن، دەی پێویسا پەشتیوانی جە ڕابه‌ر ئاپۊی كه پەشتیوانی جە ئازاڎیی گه‌لان، په‌ره بسانۊ. ڕابه‌ر ئاپۊ ئاواتەوازوو وەشبییەی ئێرانێوە دیمۊكراتیكی و گه‌شه‌و كۊنفدڕالیزمین پەی گرڎوو گه‌لا. ئێران بۊنەو ئا سیسته‌مه دیكتاتۊرییه‌تەیشۊ بییەن گێرتەخانه، چێوە گه‌لۍ ئازاڎیخوازۍ ئی وەڵاتیچە فرە ئاسایین كه جە ڕابه‌ر ئاپۊی ئازاڎیوازی جە گرتەخانه‌و ئیمرالینە پەشتیوانی کەرا. مافوو ئینسانوو جیهانیچ جه‌خت سه‌روو ئینه‌یه کەرۊوە. یانۍ پەنەوازا هه‌ڵمه‌ته‌كا ئێراننە پەی ئازاڎیی ڕابه‌ر ئاپۊی جە سەرمەشقایەتیی گه‌لوو كوردینە په‌ره بسانۊ.
دماپه‌یامتا پەی ئێرانییه‌كا چێشا؟
فوئاد بریتان: ئێمه چاره‌سه‌روو پەرسه بنه‌ڕه‌تییه‌كاو ئێرانی و ڕزگاریی ئی وەڵاته‌یە جە ده‌سوو زوڵمی هه‌مه‌لایه‌نەو و گرڎگیروو سیسته‌می زاڵی، جە چاره‌سه‌روو پەرسەو كوردینە پێسە گه‌وره‌تەرین و سه‌ره‌كیتەرین پەرسەو ئێرانی مزانمۍ. به بۍ ئازاڎیی گه‌لە چه‌وسیاوا به‌تایبه‌ت كورد، ئێران مەفاڕیۊ و قه‌یران و سیاسه‌ته زاڵمانه‌كێش به‌رده‌وامۍ با. وەنەکەوتەیۊ نیگاتیڤەکاو ئینەیچە زیاڎتەر جە ویەرڎەی به‌رۊكەو گلێرگەو ئێرانی گێرۊوە، بارەو ئه‌نجام و وەنەکەوتەیۊکاو سیاسه‌تی دژه گه‌لی، هۊشداری مڎەیمۍ. شه‌ڕئه‌نگێزی سیسته‌می دیكتاتۊری، چاره‌سه‌ری بنه‌ڕه‌تی نییا، پێویستییش به ڕێوە دیمۊكراتیكۍ هه‌نە. ئێران جاموو باڵائرمانوو وەرکەوتوو دلێن سه‌باره‌ت به پەنەدای و به‌ڕسمی ئشناسای مافوو كورڎانە، ئه‌گه‌ر پەرسەو كوردی به دیمۊكراتیك چاره‌سه‌رە نه‌كەرۊ، دماتەرنە مەتاوۊ زه‌ره‌رەکاش وجارۊ. كۊدار ساڵانی ویەرڎەشنە، نه‌خشه‌ڕاێش پێشكه‌شە كەرڎێنە و هەڵای پاگێرۊرە سه‌روو كارامه‌یی و ڕه‌وایه‌تییش. چی ڕێنە، هومێدما بە گلێرگەی مه‌ده‌نی و کۊشیای بێوچانی و ئه‌زموونی دیمۊكراسی گرڎوو چینەکاو ئێرانین سه‌روو ڕاو شۊڕشوو"ژەنی، ژیوای، ئازاڎی"یوە. ئی شۊڕشه تازە، ڕای ڕۊشنەش نیشانە دێنە و ئیتر كه‌س، واچە سیسته‌می ده‌سه‌ڵاتداریچ تواناو ورئامای و حاشاچەنەکەرڎەیش نییەنە. ئێمه و گلێرگە چی شۊڕشه تازەنە قسۍ وێما كەرڎێنەما و داوێکێما پێشكه‌شۍ كەرڎێنۍ، ئیسەی نۊره‌و سیسته‌می ئێرانین، كه هه‌نگامێوە بنیۊ تا گه‌لۍ چەنەش وەشۍ با، ئه‌گه‌ر پاسە نه‌كەرۊ باجوو تاوانه‌كاش مڎۊ.
س.ز
