ئەدەب و هونەر یام هوٙنا و هونەر هەورامانەنە

ئەدەب و هونەریچ پیٛسەو بەشەکاو تەری، ژیوای گلیٛرگەو هەورامانینە ویەردێوە دوورشا هەن و یاگەپاو ویٛشا هەنشا

نەک هەر ئانە بەڵکو ویەردەی دوورەنە نویستەی یام هەر نەبیەن یام فرە کەم بیەن، وەڵینەکیٛما پەی بەروستەی مەرامیشا یام وستەی سارا و هەست و داوایەکاشا، ئەوەڵۆ پەناشا بەردیٛنە وەرو هورکڵاشتەی نیگارا پۆ کەشو کەمەریۆ و دماتەر زوان کەوتەن کار و بە چڕیەی ئاوازا و دماتەر بە هوٙنایۆ هوٙنیایا هەست و سوٙزو داواو ویٛشا بەرشا وستەن پەی یوٙترینی یام پەنەش لاڵیێنیٛوە ئەو خوای و گەردوون.

چی بارۆ سەرچەمەکیٛ فرە باسیٛ جوٙراوجوٙریٛشا چەنەنیٛ و بە بایەخۆ قسیٛشا سەرو ئی دیمە زینڎەو ویەردەو ئانزانیەتی بە گردیی و ئانزانی هەورامی بە تایبەتی کەردیٛنیٛ، پەی نمونەی: دکتوٙر محەمەد ئەمین هەورامانی کتیٛبو (مێژووی هەورامان) ینە ٨٣ لاپەڕیٛش تەیکەنیٛ کەردیٛنیٛ پەی ئی بابەتیە و بە وردی باسو جوٙرەکاو گورانیا و ڕیٛخەو زوانەوانی واچەکیٛ و باسو ژیوانامەو بڕێ جە هونیاراش کەردەن و نمونەو هونیایەکاش ئاردیٛنیٛ.(١)

هەرپاسە ماموٙسا عەبدولڕەزاق عەبدولڕەحمان کتیٛبو (سەربوردێکی هەورامان و سەردانێکی تەوێڵە) ینە ١٣٦ لاپەڕیٛش تەیکەنیٛ کەردیٛنیٛ پەی ژیوانامەو ٢٥ هونیارا و باسو هونیایەکاشا.(٢)

هەرپاسە ماموٙسا ئەیوب ڕوٙسەم کتیٛبو (هونەری ژیان لە هەوراماندا) ٣٩ لاپەڕیٛش تەیکەنیٛ کەردیٛنیٛ پەی باسو هونەرو گوٙرانیا هەورامانە.(٣)

هەریوٙ چی ئیٛژایا و ئەویٛ تەریٛیچ گردشا چنڎ ڕوێوە قسیٛشا کەردیٛنیٛ سەرو هونەری بە گردو بەشەکاشۆ چ گوٙرانییٛ یام هوٙنیێ یام نیگار.

پەی نمونەی دکتور محەمەد ئەمین هەورامانی مێژووی هەورامانەنە پاسەشە پەی لوان هەکە واچیٛ (گۆرانیی) یٛ جە یەریٛ بەشا خیٛزیێنە،

بەشەی یوەمەش: گەور یام گوٙر جە واچیٛ (کفر) ی عەرەبیۆ هورگیٛریێنە و هەروەرەنە بییٛنە بە گەور یام گوٙر.

بەشەی دوەمەیچش: یانی (ان) پیٛسەو ئامرازو کوٙی لکیان بەشیٛ یوەمیٛوە و بیەن بە گوٙران یام گەوران و بە ماناو جەمەو زەردەشتیا یام یارسانا یام یەزیدیا بەکار ئامێنە و پەیما هەن بواچمیٛ بەماناو نا ئیسلاما مێ، هەتا ئیسەیچ بەیارسانەکا کرندی وچیوٙ تایفەو گوٙرانی.

بەشەی یەرەمەو واچەکیٛچ: دماگیرو (یی) هەکە فرەتەر پەی نیسبەتی و دایپاڵی بەکار بریوٙ و گرد پیٛوەرە بەراما ڕوەو واچێوە تازیٛ هەکە ئاڎیچە واچیٛ (گوٙرانیی) یٛنە و نامنیشانێوە هونەریما نیشانە مڎوٙنە و سەردەمو ئامای ئیسلامینە (گەبرانی) یام (کەفرانی) بییٛنە.

سەیرەکە ئینا چانەینە هەکە واچیٛ گوٙرانی پەیوەسیش ئینا ناوچەکا هەورامان و ئەردەڵان و سوران و لوڕستان و ئیلامیۆ و خەڵکو هەریوٙ چی ناوچا بە سیاوچەمانە و هوٙرە و قەتار گوٙرانییٛ ماچا، وەلێم ناوچەکا بادینانی و باکورو کوردەسانینە واچیٛ (ستران) ی یاگیٛ واچیٛ (گوٙرانی) ش گیٛرتیٛنۆ.

مادام پاسەبوٙ بنەڕەتەنە پا جوٙرە ئاوازیٛ وچیان گوٙرانی هەکە سروودە ئایینییەکیٛش پەنە وچیێنیٛ، چاگەیچۆ ئەشوٙم ئانەیە بارمیٛوە یاد هەکە سرودواتەیچ ئاوازیٛ جوٙراوجوٙریٛش بینیٛ و هەر بوٙنێوە سرود و ئاوازەی تایبەتیەو ویٛش بییٛنەش، جیا جە بوٙنێوە تەری.

پەی نمونەی: سرودو لاڵیایۆ و ستایشو خوای، سرودو خێرئامای وەهاری و ژیوایۆ سروشتی، سرودو شوکرانەو بەروبومو باخەکا و کشتوکیاری، سرودو هەرمان کەردەی و درەو و جوٙماڵی، سرودو جەنگ و جوشدای، سرودو شیوەنی و چەمەری... هەنیچتەر.

چیٛگەنە پەنەوازا ئانە وچیوٙ هەکە سرود یام گەبرانی تەنیا مەڵڵا زەردەشتیا چڕییٛنیٛ و بە سرود چڕەکەیچ وچیان (سرود واچ) و دماتەر (سرود بیٛژ) و (سرود وێژ) هەتا هەنگامەش هورگیٛرتیٛنە ڕوەو (گوٙرانی واچ)ی.

دکتور هەورامانی وردتەر سەرو بابەتەکەی منویسوٙ هەتا یاووٙ ئا حەنڎا هەکە واچوٙ: ئا جوٙرە سرودە پاریٛزگاریش جە ویٛش کەرد هەتا سەردەمو ئەشکانیەکا و ساسانیەکانە بە ئاواز و لەحنێوە تایبەت ئەژناسیان و بە نامیٛ ئاوازەو (ئورامەن) یۆ نامیٛش بەرە کەردیٛنە و دلیٛ فەرهەنگە پارسیەکانە بە نامیٛ (فەهلەویات) یۆ توٙمارە کریێنە.

هەورامانیی وردتەر سەرو بابەتەکەیۆ مدران و قسیٛش سەرو هوٙرەی و سیاوچەمانەی و جوٙرەکاشا کەردیٛنە و سەلەمنانش هەکە گرد بنەڕەتەنە نیاییش و لاڵیایۆین، هوٙرەی بەسوٙوە بە واچیٛ (ئاهورا) یۆ هەکە نامیٛ خواینە، سیاوچەمانەیچ بەسوٙوە بە واچیٛ (سیاو دامانەیۆ) بە ماناو گجی دەرەدامانی هەکە پوٙشاکی تایبەتو موغ و ڕابەرە ئایینیە زەردەشتیە سرودواچەکا بیەن و دمای ئامای ئیسلامی ئاوازەکیٛچ بە نامیٛ پوٙشاکو بواچەکاشۆ نامیٛش بەرەکەردیٛنە.(٤)

ئینە بارەو هونەرو گوٙرانیاوە، بارەو هونیایچۆ پیٛسە وەڵتەر واتما بە هەمان جوٙر سەرچەمەکانە بە وردی قسیٛ سەرو ڕیٛخەو سەرهوردایش و قوٙناغەکا پەرەسانایش و ژیوانامەو فرەو هوٙنیارە کوٙن و نەوەکا کریێنە، بوانی پەیجوٙرکار متاووٙ سەرێ بڎوٙ سەرچەمەکا.(٥) و (٦).

چیٛگەنە و چی پوختەنە ئیٛمە تەنیا نامیٛ چنڎ هوٙنیارێوە و چنڎ هونەرمەند (گوٙرانیواچ) ێوە هەورامیە قەدیمیا بەرمیٛ پیٛسەو نمونێوە پەی ئا کەسا هەکە هەورامان و هونەر و ئەدەبی هەورامیی تازەنە بە سەرمەشقیٛ هونەری و هوٙنیا واتەی مژماریا.

هوٙنیارەکیٛ:

).  ١-مەڵڵا مسەفای بیٛسارانی (١٦٤١-١٧٠٢ع

٢-مەڵڵا خدری ڕواری (١٧٣٤-١٧٩٥ع).

). ٣-سەیدی هەورامی (١٧٨٥-١٨٤٥ع

).  ٤-یرزا ئوٙلقادری پاوەیی (١٨٥٠-١٩١٠ع

٥-مەڵڵا حەسەنو دزڵییٛ (١٨٥٨-١٩٤٥).

). ٦-جیهان ئارای پاوەییە (١٨٥٩-١٩١١ع

هونەرمەند (گوٙرانیواچ) ە کیٛ:

*ڕەحمەتی ئەحمەدو نازاریٛ (١٩٧٦ع)مەردەن.

).  *ڕەحمەتی جهانبەخشی غەفوری (١٩٣٥-٢٠٢٣ع

). *کاک حەمەحسەین کەیمنەیی (١٩٢٨ع جە ئەڎێ بیەن

*کاک عوسمان کەیمنەیی (١٩٣٥ع جە ئەڎێ بیەن).

. *كاک شەفیٛع کەیمنەیی (١٩٤١ع جە ئەڎێ بیەن)

. *کاک جەمیل نەوسوڎی (١٩٤٦ع جە ئەڎێ بیەن)  

ئینە سەرەڕاو ئانەیە هەکە سەردەمانێوە زوانی هەورامی زوانو ئایینی و ئەدەبی و تاخایتێ سەردەمو ئەردەڵانەکایچەنە زوانی ئەمیریی و دەسەڵاتیچ بیەن، چا سەردەمانە دەیان و سەدان هونیاریٛ هەورامییٛ و نا هەورامییٛ و بەرو هەورامانیۆ بە هەورامی هوٙنیێشا هوٙنێنیٛوە و نیاییشی ئایینیشا کەردەن.(٩)

.............................................

(١). محەمەد ئەمین هەورامانی، مێژووی هەورامان، یوەم بەرگ، ل١١٠٣-١١٨٦.

(٢). عبدالرزاق عبدالرحمان محمد، سەربوردێکی هەورامان و سەردانێکی تەوێڵە، ل٢٠٣-٣١٥.

(٣). ئەیوب ڕۆستەم، هونەری ژیان لە هەورامان، ل١٣٩-١٧٨.

(٤). محەمەد ئەمین هەورامانی، مێژووی هەورامان، یوەم بەرگ، ل١٠٩٨-١١٠٠.

(٥). سەرچەمەی وەڵین، ل١١٠٣-١١٨٦.

(٦). عبدالرزاق عبدالرحمان محمد، سەربوردێکی هەورامان و سەردانێکی تەوێڵە، ل٢٠٣-٣١٥.

(٧). سەرچەمەی وەڵین، ل٢٠٣-٢٤١.

(٨). جەلیل عەباسی، هەورامان و هونەر، ل٦-٧٧.

(٩). صدیق صەفی زادە (بورەکەیی) نامەی سەرەنجام کلام خَزانَە، یِکی از متون کُهَنِ یارسان.