سەرەورڎایە جەماوەرییەکاو ئشناسیۍ بە "وەهاری عەرەبی" جە ١٧ کانوونوو یوەموو ٢٠١٠  تونسۊ دەسش پەنە کرد و یاوا چندین بەشاو وەرکەوتوو دلێڕاسەی، پێسە جەزائیری و لوبنانی و ئوردنی و سودانی و یەمەنی و میسری و سووریای. ١٥ ئازاروو ٢٠١١ دەرعاو سووریاینە دەسش پەنە کەرد. دماتەر یاوا حەمس و دیمەشق و سەرتاپاو سووریای و ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکە فاڕیا پەی ملەملۍ سەروازی. گەلو کوردی نەلا پاڵوو ڕژێموو ئەسەدی و هێزە نیمە سەروازییەکای تەروو چێروو سەیەو هێزە میاندەوڵەتییەکا، بەڵکوم باڵوو کوردییش ورچنی چێروو سەرمەشقایەتیی پەیەدەینە، یانۍ هەمان ڕای یەرەمە، هەرپاسە هەوڵێش دۍ پەی فاڕای ئی پڕۊسەیە پەی "وەهاروو گەلا". گەلاو وەرنیشتی ئیڎارەو وێڕاوەبەریی وێشا ئەرەمەرزنا چێروو سەرمەشقایەتیی گەلوو کوردینە، شێوەو کانتۊنی و مەجلیسەکانە وێشا ڕێک وست. پینەیچ وەرنیشت درووس بی، ئەوەڵۊ بە ڕێکوستەی گولانە وێش ڕێک وست، دماتەر بی بە پارادایمێوە پەی حوکمی دیموکراتیکی جە وەرکەوتوو دلێڕاسەی و جیهاننە، بۊنەو سەرکەوتەیە یۊ دماو یوەکاشۊ جە گرڎوو گرڎوو بوارەکانە.

وەرنیشت گنۊ کۊگەوە؟

مەنتێقەو وەرنیشتوو کوردستانی، کە وچکلەتەرین بەشوو چوار پارچەو کوردستانین، نامۍ بریۊ بە وەرنیشت، هەرپاسە نامۍ بریۊ بە کوردستانوو سووریای. بە ڕووبەروو نزیکەو ٧٠٠ کیلۊمەترا گنۊ لای واری سەرنیشتوو کوردستانیوە بەینوو شارەکاو دێرکی و عەفرینی، فرەو ئەرەنیشتەکاش کورڎێنۍ، پاڵوو ئەرمەنی و سریانیی و ئاشووریی و عەرەبی و تورکمانی و ئێزدیی و دورزینە. مەنتێقەو  وەرنیشتی کە ژمارەو ئەرەنیشتەکاش نزیکەو ٥ ملوێنان، وەڵتەرۍ ڕاو کۊچی فەسڵیی کورڎاو پارچەکای تەریوە وەش بییەن بۊنەو زەمینە کشتوکێڵەکاشۊ. ئی مەنتێقە دماو هەرمانە شۊڤێنیستییەکاو ڕژێموو بەعسی تا ساڵەو ٢٠١١، جە مانگەو تەمووزوو ٢٠١٢ جە ڕاو شۊڕشوو وەرنیشتیوە بی بە ساعیبوو وێڕاوەبەری.

سەرەورڎای سیستموو کانتۊنەکا

وەڵۍ ١١ ساڵانە، یانۍ چەنی ئەوەڵوو شۊڕشوو وەرنیشتی جە ١٩ تەمووزوو ٢٠١٢ بە سەرمەشقایەتیی کوردی، گەلاو هەرێمەکا وێشا کانتۊنەکانە ڕێک وست هامشان چەنی ئیدارەو وێڕاوەبەری. جە ٢١ کانوونوو دووەموو٢٠١٤ جە جەزیرەنە و جە ٢٧ کانوونوو دووەموو٢٠١٤  جە کۊبانۍ و جە ٢٩ ی کانوونوو دووەموو٢٠١٤ جە عەفریننە ئیدارەو وێڕاوەبەری جە هەرێمەکەنە ئەرەیاونیا. دماتەر هەرزوو هەرمانەکاو ئاوەدانکەرڎەیۊ و ژووژنایۊ جە هەریەرە کانتۊنەکەنە دەسش پەنە کەرد. کانتۊنوو جەزیرەی گەورەتەرین کانتۊنا، جە ٣ شاراو ناوەندی درووس بییەن، ئادێچۍ : دێرک و قامیشلۊ و حەسەکە، چەنی ١٢ شارۊچکا، کە ئینێنێ: گەرکی لەگی و ڕەمیلان و تەل کۊچەر و چلاغا و ترپەسپی و عامودا و تەل بەراک و دەرباسیە و تەل تەمر و تەل حەمیس و هۊل و شەدادی.

قامیشلۊ پایتەختوو شۊڕشین

قامیشلۊ جە گلێرگەو وەرنیشتینە ئشناسیان بە قامیشلۊی ڕەنگین، پایتەختوو شۊڕشین. موچیۊ ئی شارە نامەکێش جە قامیشەکاو دەوروو دەرەو چەقچەقیوە ئامێنە، کە دلێڕاسەو شارەکەیرە ویەرۊ. تا ساڵەو ١٩٢٦ یۊگێرتە بۍ چەنی شارۊچکەو نسێبینوو سەر بە مێردینی، قەومایەتیی بەینوو ئەرەنیشتاو قامیشلۊی و نسێبینی ئی زانیارییا سەلەمنۊ. گەڕەکە سەرەکییەکاوشارەکەی ئینێنۍ عەنتەریە و هیلالیە و غەربی و کۊرنیش و قەناتوو سوێسی. کورد فرەو ئەرەنیشتەکاشا. هەرپاسە عەرەب و سریانی و ئاشوری و ئەرمەنییچ هەنۍ. ئی شارە ژمارەو ئەرەنیشتەکاش نزیکەو ملوێنۍ کەسان، پەی بژیوی زیاتەر پەشتی بە کشتوکێڵی و وەیکەرڎەی مەیوماڵاتی بەسا. دەبەستن. هاموەخت شارەکە ناوەندوو بازرگانیی سەرەکیین جە هەرێمەکەنە، پەوکای زانکۊو وەرنیشتی پێسە پایتەختوو پەروەرڎەی نامۍ بریۊ.

دلۍ شارەکەینە، هێزەکاو ئاسایشوو دلۍ سەرنیشتی و وەرکەوتوو سووریای، دەزگا ئەمنییەکاو سریانی، ئی شارەیە پارێزنا. هەرپاسە دلۍ شارەکەینە تەیارەخانە و باڵاخانۍ حوکمیۍ و بنکۍ سەروازیۍ حوکمەتوو دیمەشقی هەنۍ، سەرەڕاو گژیای جاروباروو بەینوو هێزەکا بۊنەو گرژییەکاوە، وەلۍ بۊنەو ڕێبازی هەستیاروو هێزە شۊڕشگێڵنەکاوە، هەرێمەکە ئارام و سەقامگیرا.

دێرکا حەمکۊ: ئا شارە کە دلێشەنە ٣ پارچۍ کوردسانی یۊگێرا

دێرک یان دێرکا حەمکۊ، ٩٠ کم گنۊ وەرکەوتوو قامیشلۊی، جە یەرەگۊشەو سەرنیشت و پانیشت و وەرنیشتوو کوردستانی، ماچا نامەکێش جە کەلیمۍ کوردیۍ "دێر" یان کەنیسەیۊ ئامێنە. وەختێوە دێرک چێروو دەساو ئەرەگیریی فەڕەنساینە بییەن، نامۍ بریان بە "شارۊچکەو دیجلە"ی نیا ڕووباروو دیجلەی پاڵشرە لوان. هەرپاسە بە "شاروو بەدو"ی مشناسیۊ چونکوم مەنتێقەوکۊچی فەسڵین بەینوو سەرنیشتی و وەرنیشتوو کوردستانینە. کورڎەکۍ فرەترینێنۍ، هەرپاسە سریانی و ئەرمەن و ئاشوری و کلدان و عەرەبێش چەنەنۍ. مەنتیقەکە زیاتەر پەشتی بەسۊ بە بەروبوومەکا پێسەو گەنما و نیسکا و نووەیا و پەمەی و وەزا، چەنی وەیکەرڎەی مەیوماڵاتی. هەرپاسە چند بیرەنەوتێش هەنۍ، چندین پرۍ و مەڕۍ و نشینگۍ دێرینێش چەنەنۍ هەن سەروو ڕووباروو دیجلەیۊ پیسە مەڕەو "زەمبیلورەشی" و دەگاو حەمۊکەر و پرڎەو ڕۊمانی و پرڎەو بافۍ.

گەرکی لەگی _ڕەمیلان

هەردووە شارۊچکۍ گەرکی لەگی _ ڕەمیلان  ٢٠ کم دێرکیوە دوورێنۍ، وچیۊ، بەینوو ساڵەکاو ١٩٣٤ و ١٩٣٨ بونیاد نریان، ئەوەڵۊ نزیکەو ١٥ خێزاناش دلێنە ژیوێنۍ. جە هەردووە مەنتێقەکانە کورد و عەرەب و ئێزدی و سریان و ئەرمەنۍ مژیوا، وەروو ئانەی مەنتێقێوە نەوتیین، کرێکاراو نەوتۍ جە مەنتێقەکای تەرۊ مەیا واگە پەی ئەرەنیشتەبییەی، ماچا ڕەمیلان، سەروو شێوەو نشینگەی دروس کریان، ئەوڵۊ پەی کرێکاراو نەوتۍ بونیاد نریان. چندین ئەوەمەنۍ تاریخیۍ و بەتەوەنبیۍ چاگە وێزیێنێوە. گەرکی لەگی، وچیۊ نامەکێش جە "لەقلەقوو سەروو تەپەکاوە" ئامێنە، یانۍ ئا لەقلەقۍ سەروو تەپاو شارۊچەکەکەیۊ فڕا. ئنیە شارۊچکە یان نشینگێوەن نزیکوو کاڵگەو نەوتەو ڕەمیلانیوە، کشتوکاڵ سەرچەمەی سەرەکیی بژێویی هەردووە مەنتێقەکان و بە خاکە سەوزەکەیشا مشناسیاوە.

چلاغا

چلاغا ٥٠ کیلۊمەترۍ جە شاروو قامیشلۊیۊ دوورا، بەینوو ڕەمیلانی و ترپەسپیینە، سەرنیشت درێژ بۊوە تا سنوورەکاو سەرنیشتوو کوردستانی، ئی مەنتێقە جە ویسەکاو سەدەی وەڵینیوە پێسە کەمپی بەکار ئاما، یاگۍ فاڕیایە سەرەمڕەکانە، هەر چا وەختۊ بییەن ناوەندوو بەیاگەیاونای پڕۊژە شۊڤێنییەکاو ئەرەگیری عوسمانی و دماتەر ڕژێموو بەعسی. بۊنەو گێرتەیۊ ئاوەو دەرەو گری دێریوە، لاو دەوڵەتوو تورکیوە جە ساڵەو ١٩٧٨، ئاستوو کشتوکاڵی بەشێوێوە وەرەچەم وەستەرە. کورد و عەرەب فرەتەرینوو ئەرەنیشتەکاشنۍ.

تربەسپی

تربەسپی گنۊ وەرکەوتوو شاروو قامیشلۊی و وەرنیشتوو چلاغای، تا میاوۊ سنووروو قەزاو نسێبین ـوو سەر بە مێردینی جە سەرنیشتوو کوردستانینە. تەپوو لەیلانی کە وچیۊ کۊنتەرین نشینگەی تاریخین و گێڵۊوە پەی ٤ هەزار ساڵا وەڵۍ زای، گنۊ ٩ کیلۊمەترا جە پانیشتوو تربەسپی. ماچا نامەکێش جە دووۍ کەلیمە کوردییا وەشە بیێنە "Tirb" یانۍ قەبرە و" Spî" سپی. نزیکەو ٢٠ هەزار کەسا چی شارۊچکەنە مژیوا، نامەکێش جە بەرکەوتەی قەبرە چەرمەکاو گلێرگەی ئێزدییوە ئامێنە، کوردی ئێزدی و کوردی سوننە و عەرەب و سریانش دلێنە مژیوا.

دماو ئەرەگیرکاریی عوسمانییەکا، نامەکێشا فاڕا پەی "سەنجەق"ی و پێسە هەرێمێوە سەروازی بەکارشا ئارد، دماتەر جە ساڵەو ١٩٧٠ جە سەیەو ڕژێموو بەعسینە نامەکێش فاڕیا پەی "قەحطانیە"ی؛ چەنی شۊڕشوو وەرنیشتی، بەڕسمی لاو ئەرەنیشتا و خەڵکە ڕەسەنەکەیۊ نامۍ نریا بە تربەسپی.

ئی شارە پێسەو ناوەندێوە بازرگانی و ئابووری، بۊنەو لافاوەکاو ٢٨ حوزەیرانوو ١٩٦٢ زەرەری گەورەش وەرکەوت، ٣٠ کەسۍ مەرۍ. دووۍ بەنداوۍ تربەسپینە هەنۍ، بەنداوو مزگەفتی و بەنداوو مەعشووقی، پەوکای شۊنێوە گونجیێنە پەی کشتوکاڵی و وەیکەرڎەی مەیوماڵاتی، هەرپاسە ناوەندێوە سەرنجکێشنا ژیوایش دەگاییانەن، نزیکەو ١١٥ دەگایا سەر پی شارۊچکەیەنۍ.

س.ز