یاساو دمانامۍ یۊ جە کۆدەکا ئەرەمەرزناو دەوڵەتو تورکیاین، جە ٢١و حوزەیرانو ١٩٣٤ ی پەسەنڎ کریا، ٢ۍ تەمووزو ١٩٣٤ جە ڕۊنامەی ڕەسمینە ۋەڵاکریاوە و جە ٢ۍ کانونو دۋەمو ١٩٣٥ دەس بە جابەجېکەرڎەیش کریا. بە پاو یاساکۍ گرڎو ئا کەسا کە دلۍ سنوورەکا دەوڵەتو تورکینە مژیۋا مشۊم دمانامېشا بۊ.

وەختۍ یاساکۍ بەرشیە ڕۊنامەکۍ ئا سەردەمیە ۋەڵاشا کەرڎۊ، ''ئیتر کەس بە جیاوازی چینایەتی تەماشە مەکریۊ، گرڎ کەسۍ متاۋۊ بە دڵو ۋېش دمانمۍ پۍ ۋېش هۊرچنۊ " بەڵام جە راسینە پا جۆرە نەبۍ. دەوڵەتو تورکی گرڎو پێناسەکا کورڎا و گەلا تەریچ دلېنە بەرۍ، جە ڕاو دمانامېوە بەسېشاوە بە تورکبیەیۊ. ۋېش جە ۋېشەنە ئا دما نامېچە کە سەرو کورڎاوە نریێرە حەر بە پاو ئا ۋیرۆکەیە دیاریکریېبێنۍ. تەنیا یەک کوردېچ نەتاۋاش دمانامېوە بە دڵو ۋېش هۊرچنۊ.

بەمەڵامەتو ئانەی جە یاساکېنە ئامابۍ کە ئا دما نامۍ کەسەکۍ هۊرشچنا مشۊم بە تورکیێوە پەتی بۊ، حیچ کورڎېوە نەتاۋۍ بە زۋانو ۋېش دمانامېوە هۊرچنۊ. بە پێچەوانۊ ئا دمانامۍ کە دەوڵەتی دیاریش کەرڎېبێنۍ سەرو کورڎەکارە سەپیۍ. نەک هەر ئانە وەختۍ دەوڵەت دمانامېش پۍ کورڎەکا نیارە ئاڎیېش جە سەرژماراینە سەرو تورکەکا حسېب کەرڎۍ، ڕۊو جە ئەڎابیەیچشا بە پاو ویستو ۋېش دیاری کەرڎ. حۊلدای پۍ ئەسڕیەیۊ ۋیەرڎەو کورڎا بە فاڕای دمانامۍ بەڵکم بە فاڕای جە ئەڎابیەی درێژەش پنەدریا. دماو ئانەی یاساو دمانامۍ کۊتە بوارو جابەجېکەرڎەیۊ ڕۊو جە ئەڎابیەو گرڎو کورڎەکا جە ئشناسنامەو تورکیاینە بە ١ و کانونو دۋەمی دیاریکریا.

جە فاڕای گلېرگەیۊ بەرەو فاڕای پێکئاما نەتەۋەییەکا

جەمەو ئیتحاد و تەرەقی کە جە پرۆسەو وڕناو عوسمانیەکانە بەقوەت بی و ۋەران ۋەر بە عوسمانیەکا مرڎاوە، پېسە هەرمانۍ یۋەمېش دەسش بە فاڕای گلېرگەی کەرڎ. پۍ ئانەی گەلە جیاجیاکا و گروپە ئایینیەکا دلۍ دەسەڵاتو عوسمانی کەرۊ بە تورک حۊڵەکېش وستۍ هەرمانە و گۊرەتەرین هجومەکېچش پا ئاراستەرە کۊکوشکەرڎەی ئەرمەنیەکا بۍ جە ساڵەو ١٩١٥. جە دماو ١٩١٥یوە حەتا ئەرەمەرزیاو کۆماری، جەمەو ئیتحادی و تەرەقی پۍ بەرکەرڎەو ئەرمەنی و رومانەکا جە خاکو ۋېشانە و ئەرەنیشتەکەرڎەو ئا کەسا کە تەرەفدارۍ ۋېشانە سەرو خاکو ئاڎیشاوە چنڎین هجوم و کۊکوشیۍ تەرېش ئەنجامدۍ.

فاڕای گلېرگەی سەرو دەسو ئیتحادی و تەرەقیرە دماو ئەرەمەرزناو کۆماری فاڕیا پۍ فاڕیایۍ نەتەوەیی. یۊ جە سەرکېش و جەلادەکا ئیتحادی و تەرەقی بە نامۍ د.نازمی جە گلېرۊبیەیېنە سەبارەڎ بە ئامانجەکاشا ۋاتش، "پۍ چی ئی شۆڕشەما کەرڎ؟ ئامانجو ئێمە چېش بۍ؟ پۍ ئانەی سوڵتان حەمیدی و هامڕاکاش سەرو تەختیۊ لابەرمۍ یاگۍ ئاڎیشانە بنیشمېرە؟ نا پاسە نەبۍ. پۍ ژیۋایۊ تورکیای چنی ئاڎیشا بیا بە هامڕا و برا. من گەرەکما کە تورک، تەنیا تورکبیەی چېگە باڵادەس بۊ. بېجگە جە تورکی با گرڎو پېکئاماکا تەری دلېنە بشا. جە چ ئایین و ئایینزېوەنە با با با مشۊم ئی خاکە جە کەسا غەیرە تورکی پاک کریۊۋە. ئایین لاو منۊ بەهاش نییا. ئایینما نییا. ئەگەر ئەسڕیەیۊ و پاکتاوۍ، دلېنەبەرڎەیۍ تەمامەتی نەکریۊ، بەداخەنا پۍ ۋېما! ئێمە مەتاۋمۍ چی یاگۍ ئارۊیمانە کە هەنە، بنیشمېرە. صەوای دماما گناو بەرما کەرا، نەک حەر بەرما کەرا، کوشاما. ئاخېز سۊزو بەزەیش نییا. مشۊم وەربەسەکا وەردەمو ئامانجەکەما هۊرگېرمۍ".

کادرەکۍ کۆماری کە حۊڵەکۍ فاڕاو گلېرگەی ئیتحاد و تەرەقییشا هەنگامېوە بەرڎ وەڵېۋە، دەسشا بە فاڕای هەمەلایەنەو پێکئاما نەتەوەییەکا کەرڎ. ئا قۆناغیچە بە هجوم و کۊکوشی دژوو کورڎی و گەلا تەری دەسپنەکەرڎ. جە لایېۋە هجومۍ سەروازی ئەنجامدریا، جە لایۍ تەرۊ بە یاساکاش پېسە یاساو دمانامۍ، حۊڵشا دا گەلا تاۋناوە.

سەرژماری و یاساو دمانامۍ

جە تورکیا چنی ئانەی یاساو دمانامۍ کەوتېبۍ بوارو جابەجېکەرڎەیۊ کورڎەکۍ پۍ ماۋېوە فرەی دمانامېشا پۍ ۋېشا نەنیارە، پۊکاتی بە بۍ ئانەی بلانە فەرمانگەکا دەوڵەتی درێژەشا بە ژیای ۋېشا دا. بەڵام دەوڵەتو تورکی سەڎان کارمەنڎېش ئەرکدارکەرڎۍ و رەوانەو مەنتیقەکا کورڎسانیش کەرڎۍ، هەم دەسش بە نیایرەو دمانامۍ سەرو کورڎا کەرڎ و هەمیچ ژمارەو ئەرەنیشتا کورڎیش پۍ بەرکۊت. ئامانجو ئا کارمەنڎا ئانە نەبۍ کە ئا دماناما تۆمار کەرا کە کورڎەکۍ گەرەکشانۍ یاخوڎ پۍ ئانەی نەبۍ کە گۊش جە دەردەدڵەکاشا گېرا، ئامانجشا ئانەبۍ کە کورڎەکا تۆمار کەرا و ڕا و شێۋازی پا جۆرە بېزاوە پۍ ئانەی کەراشا کۆیلەو تورکەکا.

پا جۊرەیچە بۍ. لۋای ئا کارمەنڎا پۍ کورڎسانی هەرمانەی یۋەمەشا گېڵای دەگایەکارە، پۍ تۆمارکەرڎەو کورڎەکا، حۊڵدای بۍ پۍ ئەسڕیەیۊ ۋیەرڎەیشا. ڕۊو جە ئەڎابیەو کورڎەکاشا کەرڎ بە ڕۋۍ تەر پۍ نمونەی ٠١.٠١.١٩١٩ پی جۊرە ئاڎېشا جە ۋیەرڎەو ۋېشارە بڕیېرە.

دۋەم هەرمانەیچشا ئانۍ بۍ کە دمانامۍ بڎا بە کورڎەکا و بە تەمامەتی وزاشا ئشناسنامەو تورکبیەیۊ. وەختۍ ئانەشا کەرڎ بەپاو ئەنەیاۋای نەتەوەپەرسیشا کە وەزیرو داڎو ئا وەختی محەمەڎ ئەسەد بۆزکورت پی جۆرە پێناسەش کەرڎەبۍ: " تورکیانە نەژاڎەکۍ جگە جە تورکی تەنیا یەک مافشا هەن. ئاڎیچ مافو کۆیلایەتیا پۍ تورکەکا".

دمانامۍ تورکیەشا سەرو کورڎەکاوە نیارە: تورکەکول، تورکئۆغڵو و..

کورڎەکۍ حەجگیز بە گوێرەو دڵو ۋېشا دمانامېشا پۍ ۋېشا هۊرنەچنیېنە. نەک حەر دمانامۍ بەڵکم نەتاۋانشا نامېوە بە زۋانو ۋېشا پۍ ۋېشا هۊرچنا. جەڕاو یاساو دمانامېوە جە دژوو کورڎی سیاسەتو قەڎەغەیچ دەسش پنەکەرڎ.

جە تورکیا ئینسانەکۍ بە گوێرەو دڵو ۋېشا دمانامېشا هۊرچنیە، بەڵام جە کورڎسانەنە کارمەنڎەکۍ دەوڵەتی بە گوێرەو لیستەکەو وەردەمیشا بۍ ئانەی پەرس بە گەلی کەرا  راسەوخۆ دمانامېشا پۍ نیېرە. ئا کۆمارەی سەرو ئەسڕیەیۊ و دلېنەبەرڎەو ۋیەرڎەو کورڎا سیستمش ئەرەمەرزنا، گرنگتەرین هەنگامەو ۋېش پی جۊرە هۊرگېرتە. ئا دمانامۍ کە کورڎەکا گولانۍ کەرۊوە، مەخسەرەشا پنەکەرۊ، بڕۍ جارېچ پۍ ئانەی پاسە نیشانەش بڎۊ کە تورکېنۍ، سەرو ئاڎیشارە سەپیا.

نمونەو بەشێۋە چا دماناما ئا وەختیە کە سەرو کورڎەکارە سەپیا پی جۊرەنە:

"تورک، ئۆزتورک، تورکمان، ئۆغڵتورک، ئۆگزتورک، تورکۆغز، تورکئۆغڵو، کانتورک، کانتورک، شەنتورک، تورکۆز، تورکسۆی، تورکۆس، تورکیلماز، کۆرکمازتورک، ئۆلمەزتورک، تورکۆلمەز، ئۆز." تورکسلان، ئەسلانتورک، دۆغانتورک، تورکدۆغان، تورکێلی، تورکیری، یگیتورک، تورکۆغز، داغتورک، تومتورک، گۆکتورک، سۆیتورک، پاکتورک، گۆچتورک، سۆیلو، ئاکسۆی، پاکسۆی، تورکسۆی، ئاکمانسۆی، ئاکارسۆی، ئولوسۆی، یوجەسۆی، یڵمازسۆی، کۆرکمازسۆی، تورکمەنسۆی، تەکینسۆی، چەتینسۆی، مێتینسۆی، ئاتاسۆی ، ئەسلانسۆی، گۆکسۆی، گورسۆی، دەرمانسۆی، تیموچین، گۆکەر، ئۆغوز، سۆیدەمیر، تۆیدەمیر، تەمیزسۆی، سۆیپاک، تەکینسۆی، شەتینسۆی، تەمورتاش، ئیلدان، ئیلدەنیز، گۆکدەنیز، گۆکالپ، تورانی، تورهان، ئەفشار، ئاڤشارۆغلو، یوکسێل، یڵماز، کۆرماز ئۆزکان، ئۆرهون، سۆیدان، سۆلماز، ئۆزجان، ئاتیلا، هون، مێتین، تەکین، چەتین، تامێرلان و هتد".

هـ . ش