ئەندامی کۆمیتەی بەڕێوەبەری پەکەکە دوران کاڵکان، لە بەشی دووەمی نووسینەکەیدا بۆ یەنی ئوزگور پۆلیتیکا بەم شێوەیە شیکردنەوە بۆ پرسەکان دەکات:

پەیمانی قەسری شیرین، کە لە ساڵی ١٦٣٩ لە نێوان عوسمانی- ئێراندا دوای شەڕ واژۆکرا، ئێران لە شەڕەکەدا شکستی هێنا. بەڵام بینیان لە شەڕ و ململانێکاندا زیانێکی زۆریان بەرکەوتووە. لە کاتێکدا بەرەی ڕۆژهەڵات هەمیشە لە ململانێدا بوو، ئەو سەرمایەدارییەی کە لە ئەوروپا پەرەی سەند، لە رۆژئاواوە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی تەنگەتاو کرد. ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دەیویست لە بەرەی رۆژهەڵات هەندێک سەقامگیری دروست بکات بۆ ئەوەی بەرەکەی دیکە کۆنتڕۆڵ بکات. لە باکوورەوە لەلایەن رووسیا و لە رۆژهەڵاتەوە لەلایەن هیندستان و چینەوە فشاری لەسەر بوو. بۆ ئەوەی مامەڵە لەگەڵ دیوی رۆژهەڵاتەکەیدا بکات، سنووری رۆژئاوا دەبێت سەقامگیری بەدەستبهێنێت. بە هۆی بەردەوامی ململانێکان و ململانێی عوسمانی و ئێران، میرنشینە کوردییەکان زیاتر بەهێزتر دەبوون. رێککەوتنەکە لە بەرژەوەندی هەردوولا بوو. بۆیە چیای زاگرۆس کە کوردستان بەسەر دوو لادا دابەش دەکات، بوو بە سنوور. بەشی رۆژهەڵاتی زاگرۆس کەوتە ژێر دەسەڵاتی ئێران و بەشی رۆژئاوا لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا مایەوە.

کوردستان کرایە چوار پارچە

کاتێک دەوڵەتی عوسمانی لە جەنگی جیهانی یەکەمدا شکستی هێنا، لە چوارچێوەی سنوری دەوڵەتی عوسمانیدا باس لە دۆخی کوردستان کرا. ئەمە گۆڕەپانێکی گرنگی خەبات بوو. پێشتر بووە هۆی دروستبوونی شەڕ لە نێوان بەریتانیا و فەرەنسادا. بەشێکیان بەدەستهێنا. دەیانویست لە ناوچەیەکی تەسکدا لە پەیمانی سیڤەردا 'ئۆتۆنۆمی کوردستان' دابمەزرێنن. پاشان کاتێک شەڕی کەمالیستەکان و بزووتنەوە سەربازییەکانیان دەستی پێکرد، ویستیان نەخشەکە بگۆڕن، لە لۆزان گۆڕانکاریی بەسەردا هێنا. بەپێی ئەو دۆخە نوێیەی لە ناوچەی عەرەبیدا دروستیان کردبوو، سوریا و عێراق یان بەشێک لە کوردستانیان لەگەڵ ئەوان بەجێ هێشت. بەشی باکور کە گەورەترین بەشی کوردستانە، لە سنووری کۆماری تورکیادا مایەوە. رێککەوتن. بەم شێوەیە کوردستان لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا دابەش بوو بەسەر سێ بەشدا. بەشی موسڵ-کەرکوک لە سنوورەکانی عێراقدا مایەوە. ئامەد، روحا، دەرسیم و سەرحەد درایە کۆماری تورکیا. بەشێک لە باشوریش درایە سوریا، واتە لە قامیشلۆوە تا عەفرین، جێگیر کرا. بەم شێوەیە کوردستان لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیدا دابەش بوو بەسەر سێ بەشدا. پێشتر لە نێوان ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و فارسدا بەسەر دوو بەشدا دابەشبووە. بەم شێوەیە کوردستان بەسەر چوار بەشدا دابەش بوو و کەوتە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەت نەتەوەکان. پێشتر وا نەبوو. خێڵ و پێکهاتەکان لە چوارچێوەی سیستمی کۆمەڵایەتی خۆیاندا دەژیان. میرنشینە کوردەکان لە زۆر ناوچەی کوردستاندا، بە هاوئاهەنگی سیستمی خێڵ کە هێزیان هەبوو، خاوەن دەسەڵات بوون.

تێکۆشان بەردەوام بوو

ئێمە دەڵێین کوردستان هەمیشە بووەتە ناوچەی هێرش و شەڕی ئیمپراتۆریەکان کە دەیانەوێت هەژموونی خۆیان فراوان بکەن. داگیرکەری و هێرشیان کرد. بەڵێ سیستمی دەسەڵاتداری و دەوڵەت لە میزۆپۆتامیا خواروو لەژێر ناوی سیستمی سۆمەری دروست بوو. وەک سیستمی بابلی و ئەکەدی و ئاشوری بەرەو میزۆپۆتامیاى سەروو پەلیکێشا. لەگەڵ بەدەستهێنانی میزۆپۆتامیاى سەرەوە، بوو بە سیستمی ماد. پەیوەندی نێوان پێکهاتەی عەرەبی و پێکهاتە کوردییەکان ڕۆڵی یەکلاکەرەوەی هەبوو لە دامەزراندنی سیستمی دەوڵەتپارێزدا. پەرەسەندن و پەیوەندی نێوان پێکهاتە ئاریەکان و سامییەکان سیستمێکی دەوڵەتپارێزی لەو شێوەیەی دروست کرد. پشتی بە پێکهاتەی میزۆپۆتامیا بەست. شۆڕشی ژنان، شۆڕشی کشتوکاڵ-گوند، شۆڕشی نیۆلۆتیک و شەڕی دەستبەسەرداگرتنی ئەو سەروەت و سامانە بوو کە ئەو شۆڕشانە دروستیان کردبوو. بۆیە کاتێک دەوڵەت و چەتەکانی دەوڵەت دامەزران، هێرشیان کرد بۆ دەستبەسەرداگرتنی ئەو دەوڵەمەندیانە. هێرشی کردە سەر هەردوو سامانە سروشتییەکان و دەستکەوتە کۆمەڵایەتیەکان. کورد هەمیشە دژی ئەمە وەستاوەتەوە. هەرچەندە بەشێک لە گروپەکان گورزی قورسیان بەرکەوتووە، بەڵام پێکهاتە و هۆزەکانی کورد بەرامبەر ئەو هێرشانە وەستاونەتەوە و روویان لە شاخ کرد و بوونە کۆمەڵگایەکی نیمچە کۆچەری و نیمچە گەڕۆک. پێکهاتەی کۆمەڵایەتی خۆیان و ژیانی نیمچە ئازادیان پاراست. ئیمپراتۆریەتەکان هاتن، پەیوەست بوون بە ئیمپراتۆریەتەکانەوە، بەڵام نەبوونە ئیمپراتۆریەت، نەبوونە دەوڵەت. ئیمپراتۆرەکان وەک دەوڵەتە نەتەوەییەکانی ئەمڕۆ، فەرمانڕەوای هەموو سروشت و کۆمەڵگا نەبوون. لە ئیمپراتۆریەکانی پێشوودا، هەمیشە درێژەیان بە ژیانی نیمچە ئازاد و سیستەمی خێڵ و قەبیلەی خۆیان دەدا. ئەمەش تا سەرەتای سەدەی نۆزدەهەم بەردەوام بوو.

دەسەڵاتی عوسمانی

لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمەوە کە ئیمپراتۆری عوسمانی لە بەرامبەر ئەوروپا لاواز بوو، دەیویست کوردستان زیاتر بەدەست بهێنێت. ئەمەش بە واتای لاوازکردنی دەسەڵات و سەروەری و دەسەڵاتی سیاسی و ئابوری میرە کوردەکان و تەسلیمکردنیان بوو. لەبەر ئەم هۆکارە دەوڵەتی عوسمانی هێرشی کردە سەر ناوچەکانی کوردستان بۆ ئەوەی میرنشینە کوردەکان نەهێڵێت و دەسەڵاتی ئابووری و سەربازی ئەو میرنشینانە بەدەست بهێنێت. زۆرێک لە میرنشینەکان دژی وەستانەوە. هەندێکیان وەک بەدرخان، دەسەڵاتی دەوڵەتیان راگەیاند. بەڵام یەک بە یەک پارچە بوون. نەیانتوانی هێرشەکانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی تێکبشکێنن. شکستیان هێنا. ئیمپراتۆریەتی عوسمانیش بەم شێوەیە دەسەڵاتی لە کوردستان فراوان کرد.

لەم شەڕەدا لەگەڵ پارچەبوونی کوردستان، کێشەی کورد و هەژموونی دەوڵەت نەتەوە سەریهەڵدا. تا ئەو کاتە کورد دەوڵەتی نەبوو، بەڵام دەسەڵاتی سیاسی و ئابووریی میرەکی هەبوو. هۆزی بەهێزیان هەبوو. میرنشینەکان وەک نیمچە دەوڵەتێک بەردەوام بوون لە حوکمڕانیکردن سیستمی خێڵەکی فەوداڵیدا. ژیانی کۆمەڵایەتی زاڵ بوو. هۆزە فەوداڵەکان سەروەرییەکی دیاریکراویان هەبوو، بەڵام وەک سەروەری دەوڵەت نەبوو. ئەوەندە بەهێز و باڵادەست نەبوون. بۆیە کورد وەک پێکهاتەیەک بە زمان و کولتوور و مێژووی خۆیەوە دەژیا. وەک کۆمەڵگەی خێڵەکی شاخاوی، نیمچە کۆچەری و ئازاد، لە پەیوەندی لەگەڵ پێکهاتەکانی دیکەدا بەردەوام بوون. ژیانێکی نیمچە ئازادیان هەبوو. کۆمەڵایەتیبوونیان هەبوو. ئەو چەمک و سیاسەتەی کە هەموو ئەم شتانەی لەناوبرد، قەدەغەی کرد، لەگەڵ جەنگی جیهانی یەکەمدا سەریهەڵدا. کوردستان و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەو سیستمە جیهانییەی کە لە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە دروست بوو، کێشەی کوردیان خستە ڕوو. پێش ئەوە قەدەغەکردنی هەبوونی کورد، قەدەغەکردنی زمانەکەی، قەدەغەکردنی کەلتوورەکەی، قەدەغەکردنی مێژووەکەی کە دەیویست لەناوی ببات لەم جیهانەدا، نەبووە. لە هیچ حاڵەتێکدا نەبوو. لە دەوڵەتی عوسمانیدا کورد وەک گەلێکی ئەرێنی و قەومێکی باڵا تەماشا دەکرا. کورد و ئەرمەنی وەک پێکهاتەی نزیک لە ناوەندی عوسمانی دەبینران. بۆیە ئۆتۆنۆمی میرنشینە کوردییەکان بەهێزتر بوو. خۆسەریەکی تایبەتیان هەبوو. سیستمێکی نیمچە سەربەخۆی ژیانی ئازادیان هەبوو. لە سیستمی ئێرانیشدا هەمان شت بوو. چەمک و سیاسەتێک نەبوو بە ناوی ئینکار و لەناوبردن وەک ئێستا. ئەمەش لەگەڵ جەنگی جیهانی یەکەمدا روویدا. شەڕەکە شەڕی بەریتانیا و ئەڵمانیا بوو.

دامەزراندنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ

لە پڕۆسەی گۆڕانی سیستمی مۆدێرنیتە کاپیتالیزم بۆ سیستەمێکی دەسەڵاتدار، دەوڵەتی هەژموونگەرایی و جیهانگیر سەریهەڵدا. بەریتانیا و فەڕەنسا لە جەنگەکەدا سەرکەوتنیان بەدەستهێنا. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێیان دیزاین کرد. ئەم شەڕە لە شەڕ و ململانێی ئەڵمانیا و بەریتانیا بە هاوپەیمانی بەریتانیا لەگەڵ فەرەنسا و رووسیا و هاوپەیمانی ئەڵمانیا لەگەڵ نەمسا – مەجارستان و عوسمانیەکان بەردەوام بوو. بەریتانیا و فەرەنسا دوای جەنگ سیستمێکیان دامەزراند. لەگەڵ کۆماری تورکیا ڕێککەوتن. ئەو هێزانە کێشەی کوردیان خوڵقاند. کێشەیەکە کە بەتەواوی دوای جەنگی جیهانی یەکەم و دوای جەنگ سەریهەڵدا.

کۆماری کوردستان

پاشان جەنگی دووەمی جیهانی روویدا. دەوڵەتی تورک لە جەنگی دووەمی جیهانیدا هەوڵیدا ببێتە بەشێک لە جەنگەکە. بۆیە زۆرینەی کوردستان لە دەرەوەی شەڕ مایەوە. بەڵام ئێران لە شەڕدا بوو. بەریتانیا، ئەمریکا و روسیا ئێرانیان داگیر کرد. دەیانویست فاشیزمی هیتلەر لە قەفقازەوە نەچێتە ئێران و هیندستان. بەهۆی ئەمەوە رۆژهەڵاتی کوردستان لەنێو جەنگەکەدا خۆی بینیەوە. لە کۆتایی جەنگەکەدا، رۆشنبیران و ئاغاکانی رۆژهەڵاتی کوردستان بە کەڵک وەرگرتن لە نەبوونی دەسەڵاتی شا لە ئێران، بە ناوی "کۆماری مەهابادی کورد" لە رۆژهەڵاتی کوردستان، هەوڵیاندا دەوڵەت دابمەزرێنن. بەریتانیا و ئەمریکا ڕێککەوتن، دواتر لەگەڵ روسیای سۆڤیەتیش ڕێککەوتن. هەروەک چۆن دوای جەنگی یەکەمی جیهانی راپەرینی شێخ سەعیدیان، لە ئامەد و دەوروبەری و هەوڵەکانی باکوری کوردستان پووچەڵ کردەوە، پاشان لە سەرحەد و دواجار لە دێرسیم، بە کۆمەڵکوژی شکستیان پێهێنا. هەروەها بە پشتبەستن بە هێرشی بەریتانیا، هەوڵەکانی مەحمود بەرزنجی بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێک لە باشوری کوردستان شکستیان هێنا؛ دواجار لەسەر بنەمای رێککەوتنی هاوبەش کۆماری کوردی مەهابادیان تێکشکاند. دەیانویست لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەت نەتەوەکاندا نکۆڵی لە کوردستان بکەن و لەناوی ببەن.

ڕۆڵی ئەمریکا

لە جەنگی دووەمی جیهانیدا، بەریتانیا لە رووی سەربازی و ئابوریەوە پاشەکشێی کرد، لەبەرئەوەی ئەمریکا لە دەرەوەی جەنگەکە مایەوە و زیاتر دەستی بە داگیرکەری کرد، هێزێکی بەهیزی ئابوری و سیاسی و سەربازی بەدەست هێنا. لەبەرئەوەش، دوای جەنگی دووەمی جیهانی، ئەمریکا وەک هێزی یەکەم، لە دروستکردنی سیستمی سەرمایەی جیهاندا پێشکەوت و بووە ناوەند. بەریتانیا و فەڕەنسا لەسەر ئاستی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکاندا، لە ئاستی یەکێتی ئەوروپادا، ستاتۆی هێزی یەکەمین و هێزی دووەمی سیستمەکەی ئەمریکایان قبوڵ کرد. ئەمریکا پێشەنگایەتی بەدەست هێنا. بەڵام سیستمەکە لە بنەڕەتدا سیستمی بەریتانیایە. بەریتانیا سیاسەت دیاری دەکات. سیستمەکە سەرمایەداریە. سەرمایەی جیهانی دیاری دەکات و بەڕێوەی دەبات. لەبەرئەوەش ئیسرائیلیان دروست کرد. سیاسەتی ئیسرائیل، پایتەختی جولەکە، جارێکی دیکە بووە ئەو هێزەی کە سیستم بەڕێوە دەبات.

ئەمریکا لەسەر بناغەی هێزی ئابوری و سەربازی خۆی، بە پراکتیکی کار بۆ ئەم سیستمە دەکات. ئەم سیستمەی کە دوای جەنگی دووەمی جیهانی بەردەوامە، لەسەر هاوکاری ئەمریکا، بەریتانیا و ئیسرائیل بەڕێوە دەچێت. ئەمریکا وەک هێزی سەرەکە دەبینرێت، بەڵام ئیسرائیل و بەریتانیا سیاسەتەکە دیاری دەکەن. سەرمایەی جولەکەیە کە سیستمی ئابوری جیهانی بەڕێوە دەبات. ئەمریکا بە رێککەوتن لەگەڵ ئەو لایەنانە بووە هێزی بەڕێوەبەری سیستمەکە. کێشەکان و دەرفەتەکانی بە میراس وەرگرت. کێشەی کورد وەک کێشەیەک کە لەلایەن ئەو سیستمەوە خوڵقێنراوە، بووە کێشەی ئەمریکا. هەموو هەوڵێک بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کورد، سیستمی سەرمایەی جیهانی نیگەران دەکرد. ئەمریکا کە پێشەنگایەتی سیستمی سەرمایەی جیهانی دەکات، کێشەی کورد وەک مەترسیەک بۆ سەر خۆی دەبینێت. ئەمریکا بووەتە هێزی پێشەنگی سیستمەکە کە هەوڵەکانی چارەسەری لەناو دەبات و لەدژی چارەسەری شەڕ دەکات. ئەمریکا لەسەرناوی سیستم شەڕ دەکات.

پیلانگێڕیی نێونەتەوەیی

لە کاتێکدا کە ناتۆ ئەو هێزەی کودەتای سەربازی فاشیستی ١٢ی ئەیلولی ١٩٨٠ی ئەنجامدا، پشتیوانی لە هەموو کۆمەڵکوژییەکانی دەوڵەتی تورک کرد و پاڵپشتی لە شەڕ لە دژی گەریلا کرد. ئەمریکاش ئەو هێزەی ناتۆ بەڕێوەدەبات، ئەو هێزەیە راستەوخۆ ٢٠ ساڵ بەر لە ئێستا لە دژی رێبەرایەتی هێرشی پیلانگێڕیی نێونەتەوەیی ئەنجامدا. ئەمرۆ هەوڵ دەدات کە پیلانگێڕییەکە نوێ بکاتەوە. بۆ بێکاریگەرکردنی بەڕێوەبەری پەکەکە لەم کردەوانەی ئێستادا بڕیار دەردەکات. لەبەر ئەوە ئەو پیلانگێڕییەی لەلایەن ئەمریکاوە پلانی بۆ داڕێژراوە کردەوەی بەم جۆرە دێنە ئاراوە. پرسی کورد لە خۆیدا پرسی سیستمی یەکدەستخوازی سەرمایەداری جیهانییە. ئەمە بە شەڕی ئەڵمان-بەریتانیا لە ئەوروپا هاتە ئاراوە. هاوپەمانی بەریتانیا-فەرەنسا ئەو شێوازەی دروست کرد. دوای شەڕی جیهانی دووەم رادەستی ئەمریکا کرا. ئەمریکاش ئەو سیستمی نکۆڵی و سڕینەوەی پرسی کوردی لە چوارچێوەی ناتۆ جێبەجێ کرد. ئەو هێزەیە کە پارێزگاری لە کێشەیەک بە ناوی کێشەی کورد دەکات. ئەمڕۆ نوێنەری ئەو هێزەیە کە کێشەکەی دروست کردووە. کورد ئەو کێشەیەی سازنەکردووە. گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو کێشەیان دروست نەکردووە.

پێشەنگایەتی ئەمریکاش لە دژی هەوڵەکانی چارەسەرییە یاخود لە دژی هەر بەرەوپێشچوونێکە کە لە دەرەوەی بەرژەوەندییەکانی بێت لە کوردستان و دەیەوێت رێگە لەوە بگرێت. هەرچەندە بەراورد لەگەڵ رابردوو لە بیرکردنەوە و سیاسەتدا گۆڕانکاریش روویدابێت، دیسانیش ئەو راستییە قەبوڵ ناکەن کە کورد هێزێکی خاوەن مافی نەتەوەی دیموکراتیکن. کورد بە مەترسییەک لەسەر سیستمی سەرمایەداری جیهانی دادەنێن. سیستمی سەرمایەداری جیهانی لەسەر لەناوبردنی کوردان دامەزراوە. بناغەی کێشەکە ئەوەیە. هەبوونی ئەوە گوڕانکاری و رووخاندنی سیستمەکەی بەدواوە دەبێت. لەبەر ئەوە بەڕێوەبەری سیستمەکە، ئەو بزوتنەوەیەی کە لەناوبردن و گۆڕینی سیستم دەکاتە ئامانج، بۆ هەبوونی خۆی و ئاسایشی خۆی وەک مەترسییەک دەبینێت و شەڕ رادەگەیەنێت. پیلانگێڕیی نێونەتەوەیی شەڕ بوو.

دەوڵەت لەناو عەرەبەکاندا سەریهەڵدا و دروست بوو

دۆخی ئەو نەتەوە-دەوڵەتانەی لەناو عەرەبەکاندا دروست دەبن هەندێک جیاوازە. بەغدا ناوەندێکی دەوڵەتە. لەوێ سیستمێکی هەندێک دەوڵەتپارێز هەیە. بەڵام ئەوەی سەرەکییە ئەوەیە کە بەغدا ئەو ئەرکەی لە سومەرەوە وەریگرتووە درێژەی پێدەدات. ئەوە زیاتر نەریتێکی دەوڵەتپارێزی میسرە. لەسەر ئەو نەریتە پاشایەتی دروست کران. کۆمەڵگا پاشایەتی رەتکردەوە. ئەوان ئەوەیان وەک سوکایەتی بە کۆمەڵگای عەرەبی هەڵدەسەنگاند. عەرەب لە رووی رۆشنبیرییەوە هێزێکی کاریگەرن لە هەرێمەکە، لە بەکۆمەڵایەتیبووندا وەک کورد کۆمەڵگایەکی باڵادەستن. کۆمەڵگای ئەوان گەشە بە کۆمەڵایەتیبوون دەدات. دەوڵەت لەناو عەرەبەکانەوە سەریهەڵدا. هێزی داهێنەری دەسەڵاتداری و سیستمی دەوڵەتن. لەسەر سامانی نەوت دەژین. لە رووی ئایدۆلۆژییەوە پێغەمبەرایەتیان کردووە. بەو جۆرە ئایدۆلۆژیان بە ٧٢ نەتەوەی کۆمەڵگادا بڵاوکردووەتەوە. کۆمەڵگایەکی بەم جۆرە بکەنە ٢٢ پارچە، بیکەنە هاوکار، لە ئاستی دووەمدا بیهێڵنەوە، بیخەنە ژێر گوشاری تورک و فارسان، بیانخەنە دۆخێک کە نەفرەتی لێدەکەن. کۆمەڵگای عەرەب ئەوەی قەبوڵ نەکرد. کولتوری عەرەبەکان نکۆڵی لەوەکرد. دەیویست خۆڕاگری بکات، ئەمجارەیان نەتەوەپەرستی نەتەوە-دەوڵەتی لە دژی ئەوە پێش خست. لەسەر بنەمای هێزەکانی کودەتای سەربازی کودەتایان کرد. ناسریزم، بەعسیزم لە قاهیرە، دیمەشق و بەغدا پێشخران. بۆ ماوەیەک بەم جۆرە درێژەیان پێدا. بە پێشخستنی ئەو نەتەوەپەرستیە نەژادپەرستە شۆڤێنیەی عەرەب، بەعسیزم و ناسریزم هەوڵیاندا کە کاردانەوەکانی کۆمەڵگا کۆنترۆڵ بکەن. کاتێک ئاشکرا بوو کە ئەوانیش هاوکار و داردەستن، نوێنەرایەتی کولتوری مێژوویی، پەیام، تامەزرۆیی ژیانی ئازاد و کۆمەڵگابوون کۆمەڵگای عەرەب ناکەن، بەپێچەوانەوە بوونە ئامانجی هەرە بێزراوی نەتەوە-دەوڵەتپارێزی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری. کۆمەڵگا بەرامبەریان وەتایەوە، قۆناغی سەرهەڵدان بە ناوی 'بەهاری عەرەبی' بەم جۆرە دەستیپێکرد.

رێبەرایەتی دەیوت، "لە سوریا دەوڵەت بوونی نییە، رەشنووسی دەوڵەت هەیە". ئەوە لە شێوازی نمونەی سەرەتاییدایە کە هێشتا نەبووەتە دەوڵەت. بەڵام دیمەشق ناوەندێکی گرنگی هێزی ئومەویەکانە. دەبێت سیاسەتی دیمەشق بچوک نەکرێتەوە. عێراق و قاهیرەش بەمجۆرەن. نەریتێکی دەوڵەت هەیە کە لە بەغدا-بەسرەی سومەرەوە سەرچاوەی گرتووە. دەبێت ئەو راستیە ببینرێت. دەسەڵات و هۆشمەندی و سیاسەت خاوەن ریشە و رابردوویەکی مێژووییە. ئەمانەش لە پرسی کوددا لە ئێستادا رۆڵ دەگێڕن. پرسی کورد نامۆکی و بەریەککەوتنی لەنێوان ئەواندا ئافراندووە.

ئەو سیستمەی کە لە سەدەی ٢٠دا سەپێندرا

پرسی کورد کێشەیەکە کە بە هۆی ناکۆکی و ململانێی بەرژەوەندی جیهانی و هەرێمییەوە دروست بووە. ئەوانە هەموویان لەم پرسەدا بەشدارن. ئەنجا لەمەدا تەنیا ئەوان بەرپرسیارن؟ مەگەر کورد بەرپرسیار نییە؟ بەڵێ کوردیش بەرپرسیارێتی هەیە. لە گفتوگۆکانی سیڤەردا ئەو کوردانەی رۆڵیان دەگێڕا هەبوون و ئەوانیان کردە هاوکار و داردەست. کاتێک لە لۆزان بەسەر کوردستانەوە سات و سەودا کرا، ئەو کوردانەی هاوکارییان دەکردن هەبوون. نوێنەری کۆماری تورکیا عیسمەت پاشاش وتی ، "من کوردم، نوێنەرایەتی کوردان دەکەم. من بە نوێنەرایەتی تورکان هاتووم، بەڵام من کوردم، ئێوە چی دەڵێن؟" کۆماری تورک شاندێکی بەم جۆرەی نارد. لەبەرامبەر کورسی بەریتانییەکان کەسێک بە ناوی شەریف پاشا هەبوو. بازرگانی بەم جۆرە بوو.

کاتێک ئەو هەمووە هێرش ئەنجام دەدران و سیستمێکی لەم چەشنە لەسەر کورد دامەزرا، بەڵێ هەندێک لایەن خۆڕاگرییان دەکرد، بەڵام بەرخودانەکان پرش و بڵاوبوون، نەیاتنوانی یەکگرتوویەک دروست بکەن. هۆشمەندی نەتەوەیی، رێکخستنبوونیان پێش نەخست، بەرتەسک و پرش و بڵاو مانەوە، هەربۆیەش بە بندەستی مانەوە. لەسەرەتای سەدەی ١٩دا دەستی پێکرد. میرنشینی بۆتانیش بەم جۆرەی کرد. میرنشینی خەرزان و میرنشینی سۆرانیش لەناوبران. دوای شەڕی یەکەمی جیهانیش هەمان شت روویدا. ئەزمونی سەدەی ١٩یان هەبوو، لەبەرخودانەکانی سەدەی ٢٠ لە دژی سیستمی سەپێندراو نەیانتونای یەکگرتوویی ساز بکەن. پارچەبوون و پرش و بڵاوی ناوخۆیی، دابەشبوون، سیاسەتی هەرێمی، عەشیرەیی و ئەو هۆشمەندیەش کە بووە هۆکاری ئەوە بووە بەشێک لە ئاشکراکردنی پرسی کورد. بە قوڵکردنەوەی ناکۆکی و ململانێی ناوخۆیی، وەک بەشێکی کێشەکە گۆڕدرا بۆ دۆخێکی ئاڵۆزتر.

پەدەکەش بەم جۆرە دامەزرا

لە سەدەی ٢٠دا بەرخودان لە ئامەد بەتەنیا مایەوە. سەرحەد هەر بۆخۆی بوو. دێرسیم بە تەنیا بوو. سلێمانی بە تەنیا بوو. مەحمود بەرزنجی و سمایل ئاغا بە تەنیا مانەوە، کۆماری مەهاباد لەو پارچەیەدا مایەوە. دواجاریش بارزانی و تاڵەبانی نەیانتوانی لە پارچەیەکدا رێکبکەون. زیاتر شەڕی یەکتریان کرد، پەدەکەش بەم جۆرە دامەزرا. بووە بەشێک لە کێشەکە. هیچ هێزێک نەیتوانی لەبەرامبەر کێشەیەکی بەم جۆرە تێبکۆشێت و کێشەی کورد چارەسەر بکات. چارەسەرکردنی پرسی کورد لەهەمان کاتدا یەکێتی، سەربەخۆیی، ئازادی و هەبوون بوو. ئەمەش لە ئاستی یەکێتی و نەتەوەییدا بە یەکخستنی هێزەکانی تێکۆشان، خۆ رزگارکردن لە بەرژەوەندییە تاکەکەسی، بنەماڵەیی، عەشیرەیی و هەرێمیەکان و بە هەڵوێست و تێکۆشانێک لە پێناو بەرژەوەندی وڵات و کۆمەڵگا، دەستەبەر دەبوو، بەڵام ئەوەیان نیشان نەدا. بەرژەوەندی تاکەکەسی، بنەماڵەیی، عەشیرەیی و هەرێمییان خستە پێشەوەنەیتوانی بەر بە تەشەنەسەندنی کێشەی کورد بگرێت. کاتێکیش هێرشی کرایەسەر سەرنەکەوت و نەیتوانی خۆڕاگری بکات.

هۆشمەندی و سیاسەتی ئەوان

سەیری سیاسەتی پەدەکە بکەن. ئایا سەربەخۆیی و ئازادی کوردستان وێنا دەکەن؟ یەکێتی و ژیانی دیموکراتیکی کۆمەڵگای کوردستان وێنا دەکەن؟ نا! هەموو سیاسەتەکەیان لە بەرژەوەندی بنەماڵە و حزبەکەیاندایە. لەوە بترازێت هۆشمەندی نەتەوەیی و تامەزرۆیی ئازادی بوونی نییە. مامەڵەیان لە ئاستی کۆمەڵگا و وڵاتدا نییە. لەبەر ئەوە هۆشمەندی و سیاسەتێک کە ئێمە پێی دەڵێین هاوکاری و خیانەتی کورد، بەشێک لە کێشەی کوردە. ئەو هێزە بەرپرسیاری دروستبوونی کێشەی کورد بەم جۆرەیە. ئەو هێزە چارەسەرکردنی پرسی کورد ئاستەنگ دەکات. هێزێکە کە لەگەڵ کێشەکەدا یەکدەگرێت و پشتگیری کێشەکە دەکات. دەبێتە ئەو هێزەی کە کێشەی کورد بە زیندوویی رادەگرێت. ئەمە لەلایەکەوە. ئەگەر مرۆڤ وریا بێت ئەمە لایەنێکی گرنگە. نەک لایەنێکی تەسک و سنووردارە. پێشینەی مێژوویی ئەم دۆخە هەیە، بەڵام ئەو ئاستەی ئەمڕۆ پێی گەیشتووە لە هیچ سەردەمێکی مێژوویدا بوونی نەبووە. ئەمڕۆ ئەو شتانەی لە کوردستان بە ناوی هاوکاری و خیانەتەوە دەکرێن لە هیچ سەردەمێکی مێژووی کوردستاندا نەکراون. هەرگیز سەردەم، کەسایەتی و رێکخستنێک کە ئەوەندە خیانەتکار بێت و بۆ بەرژەوەندی ماددی خۆی هەموو شتێک بفرۆشێت بوونی نەبووە. هاوکاری و خیانەتی ئەمڕۆ لەم ئاستەدایە، دەبێت بە سوک و ئاسانی هەڵنەسەنگێنرێت. نەک هەرئەوەندە بڵێن پارتێکی کورد، رێکخراوێکی کورد و سەرۆکێکی کورد تێپەڕن. بەڵێ سەرۆکی کوردە، بەڵام سەرۆکی چییە؟ پارتی کوردانە بەڵام چ رۆڵێک دەگێرێت؟ پارتێک کە پشتیوانی هەبوون و ئازادی گەلی کورد دەکات، یان پارتییەک کە لەو کاتەی کوردان کۆمەڵکوژ دەکرێن بۆ ئەوەی رێگری لە کاردانەوەی کوردان بکات جەلادی قڕکردنەکە دەکات؟ دەبێت لەم ئاستەدا لێی بڕوانین. دەبێت لە سەر ئەو بنەمایە هۆشمەندی و سیاسەتی ئەوان هەڵبسەنگێنین، لێکۆڵینەوەی لەبارەوە بکەین و لێیتێبگەین و واتای پێبدەین.

تێگەیشتنی دروست لە رێبەرایەتی

یاخود قۆناغێکی مێژوویی، بەرپرسیار و تاوانبارانی دروستکردنی کێشەی کورد دیارن. ئەوانەی کێشەکەیان ناوەتەوە و بە زیندوویی رایدەگرن، ئێمە بە تاوانبار رادەگەیەنن. ئەگەر بوێریان هەبێت، با دادگایەکی دادپەروەرانە پێکبهێنن و ئێمە دادگایی بکەن. ئێمە بە سەرۆکایەتی ئەمریکامان وت، "ئەگەر بوێریتان هەبوو، بۆچی نەتانهێشت رێبەر ئاپۆ بچێتە هۆڵندا؟" رێبەرایەتی وتی، "لە دیوانی دادی لاهای دۆسیە دەکەمەوە". بۆچی دەرفەتتان پێنەدا؟ بۆجی نەتانتوانی لەگەڵ رێبەر ئاپۆ بچنە قۆناغی دادگاوە. ئێستا بڕیار دەدەن. هەموو بڕیارەکان لە بارەی پەکەکەوە لە سەر بنەمای سیاسی و سەربازییە. هیج بڕیارێکی یاسایی بوونی ییە. هیچ دادگایەک ناتوانێت لەبارەی پەکەکەییەکان بریار بدات. ئەگەر ئێمە هۆکاری کێشەی کورد نەزانین، ناتوانین راستی رێبەرایەتی و پارتەکەی خۆشمان تێبگەین. بەم جۆرە ناتوانین لە راستی شەهیدان تێبگەین، لەبەر ئەوەش ناتوانین بە دروستی مامەڵە بکەین و بگەینە ئەنجام. کاتێک لەم چوارچێوەدا هەڵیبسەنگێنین، هۆکاری دروستبوونی کشەکە، چۆنێتی کێشەکە و ئاستەکانی کێشەکە دەبینین. ئێمە لە رووی مێژوویەوە وەک کێشەی سیستمی دەسەڵاتدا و دەوڵەت پێناسەمان کرد. لەبەرامبەر هێرشەکانی سیستمی دەوڵەت و دەسەڵاتداری بۆ خستنە ژێر باڵادەستی گەل، کۆمەڵگاکانی هۆز و عەشیرەتەکان و گروپە ئیتنیکییەکان دەبێتە کێشەیەک کە تێکۆشانی کۆمەڵەی گەلان و هەبوون لەناوخۆیدا بحەوێنێتەوە. لە بنەمای کێشەکەدا هۆشمەندی و سیاسەتی دەوڵەت و دەسەڵاتداری هەیە کە هەموو شت کۆیلە دەکات، گوشار دروست دەکات و دەیخاتە ژێر دەسەڵاتداری خۆیەوە. لایەنێکی ئەم بابەتە ئەمەیە.

ف.ق/ هـ . ب

سبەینێ: دەستنیشان کردن و پاڕادایمی "کوردستان کۆلۆنییە"ی رێبەری گەلی کورد عەبدوڵا ئۆجالان.