لەو كاتەوەى دەوڵەتى سوریا لە ناوەڕاستى سەدەى بیستەمەوە لە ژێر ئینتیدابى فەرەنسى ڕزگارى بووە و وەك كۆمارێكى سەربەخۆ دامەزراوە، دەوڵەتێكى نیشتمانیى ناسیۆنالیستیى عەلمانى بووە. "بەرەى نیشتمانى"ى كۆتایى سەردەمى ئینتیداب، كە ئامانجى سەربەخۆیى سوریا بوو لە ئیمپریالیزمى فەرەنسى، بەهۆى زاڵبوونى ویستە ڕزگاریخوازییە ناسیۆنالیستییەكانەوە لەو سەردەمەدا، پتر مەیلى لە دامەزراندنى كۆمارێكى سەربەخۆى نەتەوەیى عەرەبی بوو، ئینجا "حزبى نیشتمانى"ى دواى "بەرەى نیشتمانى" بە هەمان شێوە و بە تایبەتى لەسەردەمى ئەدیب شیشكەلى و دواتریش "كۆمارى یەكگرتووى عەرەبى" بە سەركردایەتى جەمال عەبدولناسر، ئینجا تاوەكو سەرەتاكانى كۆمارى نوێى سوریاى عەرەبى لەسەرەتاكانى دەسەڵاتى بەعسدا. لە سەردەمى حافز ئەسەدەوە سوریا لەبرى ئەوەى بەرەو كرانەوە و فرەیى نەتەوەیى بڕوات، مەیلى مەزهەبگەرى تێدا دەردەكەوێت، بە تایبەتى دواى كۆنترۆڵكردنى شۆڕشى ئێران لەلایەن ئاخوندەكانەوە. بەم جۆرە سوریا دەوڵەتى پوختى نەتەوەگەریى عەرەبى جێدەهێڵێت و بەرە بەرە دەخزێتە نێو پرسە مەزهەبییەكانەوە، دەوڵەتێكى تێكەڵى عەرەبى-شیعى لێ پێكدێت، بەو پێیەى خودى بنەماڵەى حافز ئەسەد عەلەوین و زیاتر بەرەو بەرەى ئێران و تەشەیوع دایاندەتاشى، ئەمەیش بە تەواوى لە ناكۆكییەكانى ئەو وڵاتە لەگەڵ عێراق و پشتگیرییەكانى لە ئێران لە سەردەمى شەڕى عێراق-ئێراندا دەركەوت. تەنانەت پێش جەنگەكەش، كە سەدام حسێن قەتڵوعامەكەى "هۆڵى خولد" دەكات، پیلانەكە دەداتە پاڵ حافز ئەسەد. ئەم ململانێیە چەندى پەیوەست بوو بە ناكۆكییەكانى نێو حزبى بەعسەوە، هێندەیش بە مەیلى مەزهەبگەریى سوریاوە. وەها كەرتبوونێكى حزبى بەعسى قەومى و سەرەتاكانى بەشیعیكردنى دەوڵەتى سوریا، دووركەوتنەوە بوو لە ئامانجە عەلمانییە نەتەوەییەكانى سەرەتاى كۆمارى سوريای عەرەبی، بۆیە حافز ئەسەد دەبێتە پیاوێكى گرنگ لاى حزبوڵا و میلیشیا شیعەكانى سەر بە بەرەى ئێران.

     بە درێژایى ئەو ماوەیە و بە تایبەت لەدواى دروستبوونى ئیخوان موسلیمینەوە، بزووتنەوە ئیسلامییە سوونییەكان دەكەونە دژایەتى سوریا، هەر وەك دژایەتیى میسر و دژایەتیى عێراقى پێش نەوەدەكانیش. هۆكارێكى ئەمە جگە لەوەى ستەمكاریى دەسەڵاتدارەكانى ئەم وڵاتانە بوون، ئەوەش بوو كە گوایە دەوڵەتەكانیان لەلایەن "حزبى عەلمانى ناسۆنالیستى"ـیەوە بەڕێوەدەبرێن و پەیڕەوى لە "شەریعەت" ناكەن. هێشتا بۆ سوریا هۆكارى دووەمیش بۆ دژایەتى دەوڵەت لەلایەن ئیسلامییەكانەوە هەبوو، ئەوەى كە سوریا لەدواى دامەزرانى كۆمارى ئیسلامیى ئێرانەوە، نەك تەنیا كۆمارێكى عەلمانییە، بەڵكو لە شیعەگەرایى ئێرانیش نزیكە.

     لە حەفتاكاندا ئیخوان موسلمین لە سوریا دژ بە حزبى بەعسى عەلمانى دەكەونە جموجوڵى چەكداریى، واتە "جیهاد". هاوكات ئیمكانى ئۆپۆزسیۆنێكى دیموكراتیى مۆدێرن لەجێى خۆیدا خەفە دەكەن. بۆیە لە ساڵى 1982دا بە فەرمانى حافز ئەسەد سوپاى سوریا دەدات بەسەر شارى حەمادا و كۆمەڵكوژیەكى زۆرى ئیخوانەكان دەكات. ئەمە یەكێكە لە هۆكارەكانى ئەو كینە زۆرەى كە ئیسلامییەكان، بەوانەى كوردستانیشەوە، بەرامبەر بە بنەماڵەى ئەسەد هەیانە. كەواتە ئەم دوو لایەنە، سێكیولاریزم و شیعەگەرایى، هۆكاریى سەرەكیى ناكۆكیى ئیسلامییەكان بوو لەگەڵ دەوڵەتى سوریا. تا سەردەمى بەشار ئەسەد، هۆكارى یەكەمیان جوڵێنەرى سەرەكیى ناكۆكیێەكان بوو، بەڵام لە سەردەمى دەسەڵاتە ستەمگەر و هاوكات لەرزۆكەكەى بەشارەوە، دووەمیان لە یەكەمیان بەهێزتر دەبێت. ئەمەش لەبەرئەوەى لەلایەك لە كۆتایى سەدەى بیست و دەیەى یەكەمى هەزارەى سێ دا گوتارى نەتەوەگەرایى عەرەبى تەواو لاواز دەبێت و لە بەرامبەردا گوتارى ئیسلامیزم لەڕێگەى "خێرخوازى" و "بانگخوازی"ـیەوە بەخێرایى هەڵدەكشێت، لەلایەكیتر ئەسەد بۆ مانەوە لە دەسەڵاتدا پێویستى تەنیا بە گوتارى ئایدیۆلۆژى و میدیایى نا، بەڵكو بەهێزى كردەیى و واقیعیش بوو. ئێران و میلیشیا شیعەكان ئەم هێزە كردەیى و واقیعییەى مانەوەى ئەسەد بوون و هاوكاتیش سوریا چووە نێو پرۆژەیەكى گەورەترەوە كە بەرەوپێشبردنى پرۆژەى هیلالى شیعى بوو لەدواى ڕووخانى دەسەڵاتەكەى سەدام حسێن.

ئەم ململانێیەى نێوان هێزە ئیسلامییە سووننەكان و كۆمارى سوریا هەر وەك خۆى مایەوە تاوەكو لە بەهارى عەرەبیدا ڕاپەڕینى خەڵك دژى ستەم دەستى پێكرد و هەر زوو هێزە ئیسلامییە سوونییەكان دەستیان بەسەردا گرت و گۆڕییان بۆ "جەنگى ناوخۆ" و ئینجا بۆ "جیهاد". دە ساڵە گروپە ئیسلامییەکان خۆیان بۆ گەڕى دووەم ئامادە دەكەنەوە، ڕاهێنان دەكەن، پێدەگەیەنن، پەیوەندیى ژێربەژێر لەگەڵ وڵاتانى زلهێز دەبەستن، بەرژەوەندییەكانیان بە بەرژەوەندیى ئەوانیترەوە گرێ دەدەن (لەوانە ئیسرائیل و توركیا و ئەمریكا) و لە ناكاوێكدا غەزا ڕادەگەیەنن و بە دوانزە ڕۆژ كۆتایى بە دەسەڵاتەكەى ئەسەد دەهێنن، كە چیتر ئێران و ڕووسیاش، نەیانتوانى یان نەیانویست ڕزگارى بكەن، چونكە نەخشەى بەرژەوەندییەكان و جیۆپۆلەتیك و خاڵى قورسایى هێزەكانى گۆڕانیان بەسەردا هاتووە.

    لە وەختى ئەم گۆڕانەدا گروپە جیهادییەكان، لەگەڵ ئیسرائیلى دژە-ئیسلامدا هەمان ئامانجیان هەبوو، كە ڕووخانى ئەسەد بوو. ئیسرائیل سوریاى لە ناوەوە داغان كرد و ئەوانیش بە هێزى توركیا بە پاڵێك ڕووخاندیان. ئێستا دواى ئەمە ئیتر پێویستە ئەم دوو هێڵەش لەیەكتر جیا ببنەوە و خۆیان بە گەڕێكى ترى جەنگ ئامادە بكەنەوە. لە ناوخۆى سوریاش كاتى دوو شت هاتووە: پەلاماردانى هەرێمى خۆسەریى دیموكراتیى ڕۆژئاڤا (بە تایبەتى گروپە جیهادییە پرۆ-توركییەكان)، ئینجا گۆڕینى دەوڵەتە عەلمانى-شیعەكە بۆ دەوڵەتێكى ئیسلامى سوونیى پیاوسالار كە پێویستە "شەریعەت" نەك تەنیا بكاتە بنەماى دەستوور، بەڵكو وەك خۆى جێبەجێى بكات. دەوڵەتێك كە بە تەواوەتى دەوڵەت نییە، ڕەنگە ببێتە ئیمارەت، ویلایەت، خەلافەت یان هەر شتێكى تر.

ڕووخانى ئەسەد، گەرچى دەرفەتە بۆ كەمبوونەوەى دەسەڵاتى ئێران و ئارامبوونەوەیەكى كاتیى جەنگى ناوخۆى سوریا، مەترسى گەورەیشى بۆ ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و بە تایبەتیش بۆ كورد لەگەڵدایە. كورد پارادایمەكەى لە ڕۆژئاڤا ئێجگار جیاوازە لە هى هێزەكانى دیكەى نێو سوریا. نەك تەنیا سێكیولارە، بەڵكو پارادایمێكى پێكەوەیى ناڕەگەزپەرستیى دەرە-دەوڵەتە لەنێو بوونێكى كوردیدا كە لە خەبات و بەرخۆدان جیا نابێتەوە. بەم مانایە، ڕۆژئاڤا لە یەك كاتدا هەم ناكۆكە بە پارادایمى ڕەگەزپەرستیى دەوڵەت (كە توركیا و ئیسرائیل لایان موقەدەسە) و هەمیشە ناكۆكە بە پارادایمى "خەلافەت/شەریعەت" (كە گروپە سوونییەكان بۆیان موقەدەسە). ئاخۆ توركیا و ئیسرائیل تیرۆریستەكانى هەتەشە بە ڕێكەوتن ڕازى دەبن؟ گەر نا ئاخۆ ئەمریكا كورد دەپارێزێت؛ گەر بیپارێزێت دیارە بەرامبەر كێ، بەڵام لە پەیوەند بە چ پرۆژەیەكى گەورەترەوە؟ رەنگە لەپێناو ئیمپریالیزمی نوێی ئیسرائیلیدا لە نیلەوە تا فورات؟ بەم حاڵەشەوە لاموایە هێشتا ئەمریکا گەرەنتیی ڕۆژئاڤای نەکردووە و هەدەسە زیاتر پشتی بە هێز و ئیرادەی خەباتگێڕانی خۆی بەستووە.