هەنار یەک لەو میوە خۆش و پیرۆزانەیە کە لە جوگرافیای  زاگرۆسدا هەیە، هەروەها لەنێو  ئەفسانە و ئاینە کوردییەکاندا پێگەیەکی پیرۆز و تایبەتی هەیە، چونکوم دانەی زۆرە و  وەک میوەی بەرەکەت و پیت و فەڕ و لەدایکبوون بینراوە، لە کولتووری کوردەواردا هەڵیانداوە بۆ بووک لە زەماوەنددا و تا ئێستاش زاوا هەنار پێشکەشی بووک دەکات. ئەمە جگە لەوەی لە کوردەواردا، هەنار دراوە بە و ژنانەی کە پاش گواستنەوەیان و زەماوەندیان مناڵیان نەبووە، وەک وەسیلەیەک بۆ مناڵبوون لەسەر بنەمای ئەوەی کە میوەیەکە دەلالەت لە زۆربوون ئەکات. ئەمە جگە لەوەی ناوی هەنار بە بەرفراوانی لە کولتووری کوردەواردا بینراوە وەک: "هەنارە، نار، گوڵنار و نارێ".

 هەنار لە فەرهەنگی هەورامییەکاندا، ڕەگەزی مێیە و  وەک میوەی ئاتەشگاکان ناسراوە، ڕەنگە سوورەکەی لە ڕەنگی خواوەندە کۆششکارەکانی هەورامان و خواەندی میترا ئەچێت. لەنێو ئەفسانەکانی زاگرۆس و ئەدەبیاتەکەیدا، هەنار  شوێنی خۆی هەیە. ئەمە جگە لەوەی زۆرێک لە ناوی شارەکانی کوردستان لە ناوی هەنارەوە سەرچاوەی گرتووە، وەک گوندی هەنارە، ئەنارکی لە شاری ئیلام، ئەنار لە سەرحەد و باخەهەنارە لە گەرمیان. جگە لە چەندین ناو لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و  هەناری لای یابانییەکانیش بە "زاکورۆ" ناوی هاتووە، کە لە ناوی زاگرۆسەوە وەرگیراوە، لە تاتەقوڕینەکانی سۆمەریشدا وێنە و شوێنەواری هەنار بەرچاو کەوتووە، کە وەک پیرۆزی و داری ژیان و هاوشێوەی تەوتەم بینراوە.

"لە سوورەتی ئەلڕەحماندا ٦٨جار ناوی هاتووە"

لە باشووری شاری سنەدا گوارە دۆزراونەتەوە، کە لەسەر شێوەی هەنار لە ئاڵتوون درووست کراون، کە سەردەمەکەیان بۆ وەختی هەخامەنشینەکان دەگەڕێتەوە. نموونەگەلی لەم جۆرە فرەن کە لە لایەن دەسەڵاتدار و پاشاکانەوە هەر لە سارگۆنی یەکەمەوە تا داریوش یەکەم. لە دینی میترایی‌ و کولتووری هەوراماندا تاجی سەری پادشاکان لە گوڵی هەنارەوە وەرگیراوە و تا ئەوڕۆش وەک خۆی ماوەتەوە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕیشە کۆنەی کە لە میزۆپۆتامیادا هەیە. پیرۆزیی هەنار لە گۆرانی و  ئایینە کوردییەکاندا بەجۆرێک فراوان بووە، کە کاریگەرییی لەسەر ئایننە ئیبراهیمییەکانیش هەبووە و لە قورئاندا و لە سوورەتی  ئەلڕەحماندا ٦٨جار ناوی هاتووە.

لە ڕازی خۆشەویستیی نێوان شیرین و فەرهادیشدا، ئاماژە بە ناوی هەنار کراوە، وا بینراوە کە لە شاخی بێستووندا، داری هەنار هەیە و دەگەڕێتەوە بۆ ئەو وەختەی فەرهاد هەواڵی مەرگی شیرین ئەبیستێ و  تەورێک دەکێشێ بە سەری خۆیدا و هاووەخت کلکی تەورەکە لە داری هەنار درووست کراوە، خوێناویی دەبێ و لە شاخی بێستوون دەکەوێتە سەر زەوی و  سەوز دەبێتەوە و ناو دەنرێت دارەهەناری فەرهاد، ئەوەی کە گرنگە لەم گێڕانەوەیەدا ئەوەیە کە شوێنی ڕووداوەکە سنووری باوەڕی ئاینی میترایی ‌و گۆرانییە و خودی فەرهادیش خەڵکی دەڤەرەکەیە، ئەمە جگە لەوەی گێڕانەوەکە ئاماژەی بە پیرۆزیی داری هەنار داوە، کە تا ئەوڕۆش لە کولتووری هەورامییەکاندا  بەپیرۆزیی هەنار وەک خۆی ماوەتەوە. جگە لەوەی لە ئەفسانە ئێرانییەکاند ا و لە داستانی شانامەی فیردەوسییشدا، باسی ئەوە کراوە کە داری هەنار، لە خوێنی سیاوشەوە پەیدا بووە، کە ڕژاوەتە سەر زەوی و بەم جۆرە هەنار پەیدا بووە.

"هەنار دەکرێتە نەزر و وەک سەوقاتی و دیاری پێشکەش ئەکرێت"

 هەنار یەکێکە لەو میوانەش، کە وەک شەوچەرە ئامادەییەکی فراوانی هەیە و لە دانیشتنی هەورامییەکان و مەجلیسی دەنگبێژەکاندا لە کاتی چڕینی سیاچەمانەدا دانراوە. لە پێشینەی باوەڕی یارسانەکاندا، داری هەنار یەک لە پیرۆزترینەکانە. ئێستاش ساڵانە لە هەوراماندا و لە کۆتایی وەرزیی دڵگیری پاییزدا و سەرەتای زستاندا جەژنی هەنار دەگێڕرێت، کە پێشینەکەی بۆ سەردەمی ئاینی میترایی و خواوەندی دایک دەگەڕێتەوە. لای پەیڕەوانی ئاینی یارسان و لە جەژنی خاوەنکاردا هەنار ئەکرێتە نەزر و دەبەخشرێت بە یەکتر. لە ئاینی زەردەشتیشدا شووڵ-تووڵی هەنار پیرۆزە و  لە شووڵە نوێیەکانی هەنار دەسکیان درووست کردووە و لەسەر ئەو خۆراکانە دایانناوە کە لە مەراسیمەکەیاندا دایانناون وەک ڕەمزی بەرەکەت.

"لای یارسانەکان چەقۆی لێ نادرێ و بە دەست لەت دەکرێت"

 هەنار  تا ئێستاش لەناو پەیڕەوکارانی باوەڕی زەردەشتدا ماوە و هاووەخت، بە بۆنەی سووریی ڕەنگەکەیەوە و تاجەکەیەوە کە لە گڕی ئاگر ئەچێت، وەک میوەیەکی ئاتەشنیشینی ناسراوە و لە ڕووی زانستییشەوە یەک لەو میوانەیە کە ماددەی ئاسنی زۆرە و مایەی فرەبوونی ڕێژەی خوێنە لە جەستەدا، لە باوەڕی یارسانەکاندا باسی ئەوە ئەکرێت، کە باوە یادگار  لە دەنکی هەنارەوە لەدایک بووە، دایکە ڕەزبار  وەختێ شوێنی جەمی گسک داوە بە پێی ئەفسانەکە دەنکەهەنارێک کەوتووەتە سەر زەوی و  خواردوویەتی و سکی پڕ بووە و  بابا یادگاری بووە، لێرەوە لای پەیڕەوکارانی ئاینی یارسان، چەقۆی لێ نادرێ و بەدەست لەت دەکرێت.

هەنار یەک لە پیرۆزییەکانی هەفتەیە لای یارسانەکان، ئەم ئەفسانەیە هاوشێوەی لەدایکبوونی حەزرەتی مەسیحە، کە گوایە لە ژنێکی داوێنپاکی وەک حەزرەتی مەریەمەوە لەدایک بووە.

جگە لەوەی لەناو  ئەدەبیاتی یارسان و فۆلکلۆری هەوراماندا، لە زۆر شیعردا باس کراوە و  وەک پیر تەیاری کاشانی لە وەسفی هەناردا فەرموویەتی: "نورش وە دار سەوز مەو وە جارا      مستەفا و دون ئەزەق زیارا"

جگە لەوەی حەزرەت مەولەوی دەفەرمێ:

"هەنارەکەی دڵ پەڕ جە دانەی ئێش

پیشیای کورەی ناری عەشقی وێش".

هـ . ب