چوٙخ و ڕانک سیپاڵیٛوی هەورامیانەی رەسەنەن، ویەردەش فرە قەڎیمین و بە تەمامی دیارنیەن کەی و کیٛ و کامە دەگاو هەورامانینە ئەوەڵجار دروسکریان. هەورامان جە بنەڕاو ویەرینیوە ویٛش یانەوەی فرەو سەناتەکان بیەن، پیٛسە کڵاشیٛ، چوٙخ و ڕانک، جاجم و مەوجە، هەڵاوە، ئاساوە تەوەنینە، هاریٛ دەسییٛ، گاوەسن و زەنگەن و بیٛڵەو پاچەکۆڵەو، تەوەر و تەوەرداس و تەوەرزین، کوٙرەخانەنە وەشیٛ کریێنیٛ… هتد. هەورامان سەرزەمینێوی ویٛبژیٛو بیەن، فیسپەگاو هەورامانی هەمیشە نیشتەجا بیەن، وەڵاتی نیشتەجایچ ئەوەجەش بە سەناتی و کسمی دەسی هەن، چەنی بازرگانی پەی دەسکەوتەی مادە خامەکان پەی سەناتەکەیش. 

وەروئانەی هەورامان یاگیٛ ئاژەڵداری بییٛنە، هەر ئاژەڵێو بەجوٙرێ کەلکشا چەنەگیٛرتەن، ئەوسا هەورامان یاگیٛ و نیشتگاو وەی کەردەی بزیٛ مەرەزیٛ بیەن، هەریانێو چەنی گەلەکەیش بڕیٛ بزیٛ مەرەزێش بینیٛ، چون بزەی مەرەزە هەم شوتی خاسش چەنەن و هەم مەرەزەکەش کەلکواردە بیەن پەیشان. بزەی مەرزە چنڎ ڕەنگێوەش بییٛنیٛ(سورەی خورماویە، پوشی، چەرمیٛ، سیاوە) تیکەڵ کەردەی چەرمەو سیاوی ڕەنگەی “ژەرەژی”  شینکیەشا دەس کەوتیٛنە.

بیٛجگەم چوٙخ و ڕانکی، جە مەرەزی بڕێ تەر سیپاڵیٛشان وەشیٛ کەردیٛنیٛ پیٛسەو(گوٙرەویٛ و پوزەوانیٛ، کلیٛتیٛ، دەسەوانیٛ…) سەرەکی تەرین بەرهەمو مەرەزی جە هەورامانە چوخ و ڕانک بیەن، وەلێم داخەی تاڵانەم ئیسە بزیٛ مەرەزیٛ نەمەنیٛنیٛ هەورامانەنە.

ئەوسا چوخ و ڕانک تەنیا هەورامانەنە دروسکرییٛ، ئوٙسا سەلیٛقە وەشەکیٛ هەورامانی ئی سەناتە زەریفەیە بە دەزگاو پاچاڵیٛ(جوٙڵایی) وەش کەریٛنیٛ، وەلێم چی دمایەو پیٛسەو هەمیشەی هەورامیەکیٛ بیٛ ئانەی گوٙش بڎانە هەکە کسمەکەشان و فەرهەنگەکەشان ملوٙنە پیلاو پەولارە و خەلکی تەر فیٛرش مەبوٙن، جە وەرپیٛکەنە کسمەکەش مەدزیوٙنە و مەکەراش بە هنو یوٙتەری، بەڵیٛ بە فکرو ئانەی کە ئانزانیٛ خاسیٛنیٛ و هەمیشە حەزمەکەران کە خزمەت و بەخشای بە خەڵکی بکەرانیٛ ئی هەرمانە تایبیٛ ویٛشان وەڵاوە بیۆ گردو کوردەسانیرە، جارێوشان خەلکو ڕانیەی جە بەرنامیٛ تەلەفزیونیەنە واتشا ئیٛمە جە هەورامیەکانوە فیٛرو چوخ و ڕانک کەردەی بینمیٛ، چون ئەوسا ئوٙساییٛ هەورامییٛ ئێنیٛ ئیٛگە هەرمانە کەریٛنیٛ، ئیٛمەیچ چاڎیٛشاوە فیٛریٛ بیەیمیٛ. یام گوٙرانیەکیٛ شەماڵ سائیبی کە ساڵەکاو 1950 واتیٛنەش باسو چوٙخ و ڕانکو هەورامانی مکەرونە.

ئیسە ملمیٛنە دلیٛ کورەکو باسەکەی، جە وەڵاوکریێوەنە خاتو گونا مهیردانش واتش: خانەوادێو جە تەویٛڵیٛوە ئامێ پەی دەگاو دشەی، چەنی ویٛشا سەوقاتیێوی خاسشا ئاوەرد پەی دەگاکیٛما(ئوٙسا ئیبرایم کوڕو ئوساجوانمیری) دەگاو تەویٛڵیٛوە ئامان پەی دەگاو دشەی، دماتەر ئوٙسا مەولود کورو ئوسا ئیبراهیمی، دریٛژەش دان بە هەرمان و کارو جوٙڵایی بەتایبە چوخ و ڕانک ناستەنش کسمو باوانیش بفەوتیوٙ. تائیسەیچ وەرسەو ئوسا ئیبراهیمی ئی هەرمانیٛ مکەرانەو ئوساییٛ دەس ڕەنگینیٛ کسمکەیشانیٛ.

وەڵیٛ حەفتا ساڵا چیٛوەڵی دەگاو دشەینە بزەگەلەی مەرەزە بیێنە، وەلێم ئیسە شونەماو بزیٛ مەرەزیٛ نەمەن. نەک هەر دشەنە، گردو دەگایەکانو هەورامانینە پاسەن، بزەی مەرەزە قەرەچوٙڵەش بڕیێنەو.

دماو ئانەی بزەکیٛ پاچیاوە جە وەرزو وەهارینەو پیٛسەو گردو ئاژەلەکانی تەری، بزە و مەی دوەم مانگەو وەهاری پاچیاوە، وەختێو هەوا نە فرە گەرمەن نە فرە سەردەن، تا سەردشان نەبوٙ و هەم گەرمیچشان نەبوٙ، مازیشا نەسوچوٙ. پاتەی حەیوانی بە (برینگ)یٛ مەکریۆ، ئیسە دەزگای کارەبایی هەن فرە بەئاسانی ئی هەرمانیٛ مەکەروٙ.

پەی دروسکەردەی چوخ وڕانکێو دویٛ کیلوٙیٛ مەرز بەش مەکەروٙ، ڕەنگا دویٛ بزیٛ پاچیاوە دویٛ کیلویٛ مەرەزشا پۆوە بوٙ یام زیاتەر. ئتر مەرەزەکەی ماری ئەگەر بزانی پیس بوٙ شوریش و وشکش مەکەریوە، دماو ئانەی شیش مەکەریوە بە دەس یام بە(شەی، شی شی) دەزگێوی دەسین پەی شی کەردەیۆ پەژمی و مەرزی بەکار مەیوٙ. دماو شیکەردەیۆ لولش مەکەری(دەسپیٛچ) پیٛچناش دەسشارەو  بە لەتەریٛ مەڕیٛساش، مەرەز هەتا تاڵەکیٛش باریکیٛ بان زەریف تەر بەرمشوٙ پەی چوخ و ڕانکی، وەلێم ئەگەر قایم بۆ ئانە چوٙخ و ڕانکەکە قایم بەرمشوٙنەو  قورسەن وەرەنە، وەختو کەردەینەیشنە، پەسەنڎ نیەن لاو خەڵکیوە.

ڕیٛستەی یەک چوٙخ و ڕانکی نزیکەو مانگێویش پەنە مشوٙ، چون وردەکاری فرەش گەرەکەن، مەشوٙ باریک و زەریف، گردیش پیٛسەو یوی بڕیٛسانیٛ، دماو ڕیٛسای مەکریوٙ بە گروٙڵیە، مەشوٙ چوار گروٙڵیش چەنە بێوە، دوویٛ گروٙڵییٛ پەی “تان” دوویٛ گروٙڵییٛ پەی”پوٙی”، ئەوسا چوخورانک تان و پوٙش بیەن، هەتا تان و پۆ کەش پەڕ بوٙ، چوخ و ڕانکەکە خاسەن و پەسەندەن، چەپەوانەیچ خراپەن.

گرۆڵیەکان مەنیان دلیٛ شریٛشیٛ(سریٛش) جوان شریٛشە هوٙرمەچنان، تا دویٛ ساتیٛ، دمای بەرشان ماراوە دلیٛ شریٛشەکیٛنە، بەسانشا (چوٙهەڵاوە) رە، چوٙهەڵاوە دوێ یام یەرێ کوٙڵەکیٛنیٛ (10- 15) متریٛ بەینشا هەن. تا وشکیٛ مەبانوە، ئیجا مڎاشا بە ئوسای(جوڵای) بە پاچاڵ وردە وردەی دەس مەکەروٙ بە دروسکەردەی و چنیەی چوٙخ و ڕانکەکەی، هەکە تەمامناش، چوخ و ڕانکەکەی مەوزی دلیٛ ئاوێ تا بفیسیوٙ، ئیجا دویٛ کەسیٛ سەلیٛقە وەشیٛ گڵیٛمەکیٛ کوت مڎا دەورو تەختەیرە، هەر گڵیٛمێوە بە یەریٛ کوتیٛ پیٛچناش دەرو تەختەکەیرە، هەر کوٙتێو پەنج سانتیمیٛ مەبونە، پی جوٙرە هەرمانەو کوٙتدای تەمام.

ئیسە کوتو چوخ و ڕانکی زلتەر بیەن، یانی پارچە گڵمیٛو مەکەران بە دویٛ کوتیٛ، وەلێ ئا کوٙتە وردیٛ چوخ و ڕانکو هەورامانی دیاریٛ و نامینیٛ، خەلکو هەورامانی ئی جوٙرە کوٙتشان لاوە پەسەنڎەن.

وەختیٛو کوٙتدای مەتەمامیوٙ، ئتر چوخ ورانکەکەی منیا دلیٛ ئاویٛ گەرمیٛ قوڵ بە قوڵیٛ پەی ماوەو ویس دەیەقان، تا کوٙتەکیٛ مەحکەمیٛ و هیٛقمیٛ ببانیٛ، دلیٛ ئاوەکێنە بەرشان ماران، تا پەنج ڕویٛ پۆ تەختەکاوە مەناوە تا جوان دەق بگیٛران. دماو ئانەی چوٙخ و ڕانکەکەی پۆ تەختەکاوە لامەبەرانیٛ، هەمدیسان بە ئاوی مەفیسنانشاوە، ئتر تیلەو کیٛشمانی دەس پەنەمەکەروٙ، چوخ و ڕانکە کوتدریاکەی مارانە پۆ تفێوە یام هەر یاگیٛوە بەرز بوٙ سەنگێ سی کیلۆیەش مەبەسی پۆوە تا جوان کیٛشمان بدریوٙ، پەی ماوەو یەریٛ ساتا، تاوی فرەتەر بازیشۆ تا خاستەر کیٛشمانش بەیوٙ.

ویرم مێوە زاڕۆڵە بیٛنیٛ پۆ تفەکاو چەیەخانەکەو گوڵپیوە چوٙخ وڕانک کیٛشیٛنیٛ دار، ئیٛمەیچ پەرسیٛنمیٛ ئینە داخوٙم چیٛش بوٙ؟ چی پاسە مەکەران؟ بڕیٛ جارێ واچیٛنیٛ بە زاڕوٙڵا بلا دلیٛش پیٛسەو دیلانیٛ کەری پەنەش، جاری چامنە بیٛ سەحبیٛ تا ویٛرەگا پۆ داریوە بیٛ پەی کیٛشمانی.

دماو کیٛشماندای، چوخ و ڕانکەکەی گیٛریرە و هەمدیسان پیٛچنییٛ تەختێوەرە یام مقەبایێوەرە، ئتر حازر و ئامادە، بەریش لاو چوخ و ڕانک ورازی پەیت مەوارزوٙ، یام ملوٙنە بازار پەی ورەتەی.

نوستەی/د. ناجح گوڵپی

سەرچەمە/
هەورامان نێت