"ئایین و ئایینداریی جە هەورامانەنە"

پیٛسە بەشەکا وەڵتەرینە باسما کەرد ئایین دلیٛ هەورامانی و گلیٛرگەی و خەڵکەکەیشەنە ڕیشەش قوڵا و وەڵیٛ سەردەمو نویستەینە هەتا سەردەمو نیگار کیٛشتەی و تەوەن نویسی و دماتەر سەردەمو نویستەی کەتیبە هەڕین و تەوەنینینەکا و دماتەر نویستەی سەرو پوٙسو ئاژەڵیۆ، ئاناریٛ و هیٛمێما هەنیٛ هەکە خەڵکو ناوچەو هەورامانی ئاهورا پەرس بیەن و خواش ئەژناسان.

دمای سەرهوردای و وەڵاو بیەیۆ ئاینو ئیسلامیچ، ڕاو لەشکەرکیٛشیەکاوە ئیسلام سپاش یاوا فرەو وەڵاتا، وەلێم هەورامان وەرو سەختیش و نەبیەی چەمساقاشا دلیٛشەنە، سپاو ئیسلامی ماوەو ٣٠٠ ساڵانە، یانی ساڵەو ١٨ ی کوٙچیۆ هەتا ٣١٨ ی کوٙچی سەرەمڕە حەولیٛش دێنیٛ بێ دلیٛ هەورامانی و هەر چنڎ ساڵیٛ جارێوە هەڵمەتەش دێنە وەلێم بە خەسارەتێوە فرۆ گیٛڵێنیٛوە، سەرەڕاو ئانەیچە سپاو ئیسلامی هەڵای هەر بە جەنگ نەتاوانش بێ دلیٛ هەورامانی، * بەڵکو ڕاو تەتەر و پەیامئاوەراوە دماو نزیک بە حەوسەد ساڵا ئاینەکە یاوا هەورامان و وەرو ئانەیە ڕابەرە ئایینییەکیٛ هەورامانی هەکە وەڵتەر بە (پیریٛ) ئەژناسیێبیٛنیٛ هەواڵو ئامای ئا ئایینە تازەیشا دابیٛ، خەڵکو ناوچەکەی بە شیٛنەی ئایینە تازەکەشا چەنی ویروبڕوا قەڎیمیەکەو ویٛشا هەکە شوٙنەما و ئایین و میترایی و زەردەشتیەتی بیٛ ئاویٛزان کەرد و نەتیجنە و بە وەرکەوتەی چەنی ئایینو ئیسلامی وینگا و مەزەبێوە هەورامیانەی ویٛیانەش چەنە خیٛزیا و دماتەر بە نامیٛ دینو یارسانیۆ نامیٛش بەرکەردە، سەنەڎیچ پەی ئانەی هەکە یارسان ڕیٛخەش هەورامان و ناوچەکەنە کوانەرە، ئانەنە هەکە چنڎان یاگیٛ جە دەگایا و هاناوا و کەش و کوٙساری هەکە لاو یارسانەکاوە مەبارەکیٛنیٛ ئینێ یام هەورامانەنە یام نزیکو هەورامانیۆ، پیٛسەو: دەگاو پەردیوەر - شیٛخانی، کەشو شنڎرویٛ، دەگاو هاواری، هانەو تەشاری، دەگاو سەرگەتیٛ، دەگاو موٙردینی، قەڵا سیما، تەپە سو - تەپو سەفێ، شارەکڵەو تەویٛڵیٛ، کەلو داودی، تاشو گوٙرینیٛ، مەڕەو نەویٛ، دەگاو ئەحمەد بڕنەی، دەگاو دەرەشیشی، مەرقەڎو شیٛخە سیاوەی - شیٛخ ڕەش، میری سوور، کاکەی جاور، مەزارو باوا یادگاری، شارەزوور، دەگاو دزاوەری.(١)

"هەورامیەکیٛ خوای تاقانەی پەرسیٛنیٛ، عەرەبەکیٛ بتە دەسکردەکا ویٛشا پەرسیٛنیٛ"

شونەمێکیٛ ئایین و میترایی و دماتەر زەردەشتیەتی و دماتەر سەردەمو پیرەکا هەورامانی و ئایین و ڕیٛچکەو یارسانی و سەرهوردای وەنای دلیٛ پەرسگایەکانە و دماتەریچ وەڵاو بیەیۆ ئیسلامی و زیاڎبیەی جوڵەی ئەدەبی و عیرفانی و دماتەر سەرهوردای تەریقەتو نەقشی ناوچەکەنە، ئینیٛ گرد بەڵگیٛنیٛ سەرو ئا ڕاسیەیە هەکە هەورامیەکیٛ بەتایبە و خەڵکو ناوچەکەی بەگردیی خوا ئەژناسیٛ بینیٛ و دووریٛ بییٛنیٛ جە پەرسای دار و دەوەنی و خوا دەسکردا، مزانمیٛ چا وەختەنە هەکە هەورامیەکیٛ خوای تاقانەی پەرسیٛنیٛ، عەرەبەکیٛ بتە دەسکردەکا ویٛشا پەرسیٛنیٛ.

پیٛسە سەرەتاو پەنجەم تەوەرەو ئی کتیٛبینە واتەنما، بە جورێوە هەردووە ویروبڕواکە - وەڵین شوٙنەماو میترایی و زەردەشتی و دمایینیچ ئیسلام - ئاویٛزانیٛ یوٙترینی بییٛ هەکە لاو خەڵکی فامیڎەیۆ جیاوازیی نەکرییٛ میانشانە، پیٛسەو نمونێوە پەی ئا ڕاسیەیە، سەرئاما و قسیٛ پیرێوە جە پیرەکا هەورامانی مارمیٛوە: سەردەمو ویٛشەنە پەرسا ئەو یوٙ جە پیرەکا هەکە نامیٛش - شالیارە سیاو - بوٙ و هەڵای سەرو دینو زەردەشتی بوٙ، ماچا: چی مەبی بە موسڵمان؟ ئاڎیچ پەرسوٙ چی ئا پەرسیٛمە وەنە پەرسدیٛ؟ مەگەر منیچ خوای مەژناسونە؟ حەر ئا خوایە مەپەرسونە هەکە موسڵمانەکیٛ پەرساش؟ ئانەنیا منیچ نماو تاعەت کەرونە؟ ئانەنیا منیچ یاردەی فەقیر و نەدارا مڎەونە و باج مڎەو بە خەزیٛنەی و گردیتا بە براو واڵەو ویٛم مزانونە؟ ئیٛتر چینەیە فرەتەر شمە گەرەکتانە من چیٛش بکەروو ؟  .(٢)

باس جە حاڵ و وەزعەو هەورامانی و ئایینیش وەڵیٛ ئیسلامینە فرە ڕوٙشن نیا و حەرچی وچیوٙ ئەشوٙم یام پەشتی پا شوٙنەما و دەمواچا بەسوٙ هەکە مەنیٛنیٛ جیا، یام بە مەزەنڎە و بەراوردکاری نەتیجێوە گیٛریوٙ، چونکە حیچ سەرچەمێوە نویسیاما نەمەنەن وەرو دەسینە، تاقە سەرچەمێوە هەکە هەورامی نویستەبوٙ و بشیوٙ بڕواش پەنە کریوٙ و فرەو ڕواوە بە وردیی باسو هەورامانیش کەردەن، ئا کتیٛبەنە هەکە مەڵڵا عەبدوڵای مەردوٙخی - شەیدا ی بە زوانی فارسی و چیٛرو نامیٛ - تاریخ سلاطين هورامان - ینە ساڵەو ١٣٢٢ کوٙچینە دەسش بە نویستەیش کەردەن و ماوەو یەریٛ ساڵانە نویستەنش، داخەی سەختە ئانیٛنە هەکە ئی کتیٛبە وەختو ویٛشەنە چاپ و وەڵاو نەبیەنۆ و بە دەسنویسیی مەنەنۆ هەتا ساڵەکاو ١٣٨٣ و ١٣٨٦ کوٙچی ڕوٙجیاریی یانی ١٥ ساڵێوە چی سەردەمو ئیٛمە وەڵتەر، بەرکەوت کتیٛبەکە یەریٛ بەشیٛ سەرەتایش هەکە باس جە ویەردەو هەورامانی بیەن وەڵیٛ ئیسلامینە فەوتیان و ئا یەرە بەشە جە کتیٛبەکەی هەکە مەنەبیٛوە بە دویٛ تەشکیٛ جیێ چاپو وەڵاو کریاوە، پا وەساسەتۆ یوٙ جە سەرچەمە بنەڕەتیەکاما فەوتیا و ئیٛتر چاگۆ قسەکەردەی سەرو بابەتو ئایینداری هەورامانی وەڵیٛ ئیسلامینە بیٛناز کەوتەن.(٣)

"چا وەختۆن هەکە بنیاڎم هەورامانەنە دەسش کەردەن ژیوای دینیچش چەنی بیەن"

سەرەڕاو ئانەیچە هەڵای متاومیٛ بواچمیٛ: چا وەختۆن هەکە بنیاڎم هەورامانەنە دەسش کەردەن ژیوای دینیچش چەنی بیەن و قوٙناخ بە قوٙناخ هەتا ئاروٙش یاونان و چا میانەیچەنە چنڎان بەرز و نزمییٛ ئامێنیٛ ڕاش، بوانی وەشەسیا یام پەیجوٙریکار ئەگەر گەرەکشبوٙ فرەتەر چی بارۆ بزانوٙ متاووٙ سەرێ بڎوٙ کتیٛبەکەو ماموٙسا ئیبراهیم شەمسی هەتا چاگە پەیش ڕوٙشن بوٙوە ئامای هەم لەشکرو ئیسلامی و هەم ڕابەرە دینەکاو ئیسلامی پەی ئی ناوچەو ئیٛمە چەنی و کەی بیەن و تیٛکەڵ بیەی جافی چەنی هەورامیا و هەورامانی سەردەمو ئەردەڵانەکانە چ کاریگەریێوە خراپش بیەن سەرو فاڕای زوانی و وەرتەسک کەردەیۆ جوگرافیای و تاخایتێ سەرو فاڕای دینو ناوچەکەیچ، تەنیا پەی نموونەی ئی پەرەگرافیە منیەمیٛرە هەکە باس جە وەرتەسک کەردەیۆ جوگرافیای و فاڕیای دیموٙگرافی کەروٙ: وەختێو کوٙچەریٛ ئامێنیٛ، خوٙ دایمە بە جەنگ و داگیرکەردەی نەبیەن، چا دەورانەنە نفوسە کەمە بییٛنە و هەریاگێو ئی عەشایرە گەلەداریٛ ئامێنیٛ، پاڵو دەگا هەورامیەکیٛنە هانێوەشا ئیٛستەنۆ و دەگایێوەشا وەشە کەردیٛنە و بە سوڵح و سەفا چەنی هەورامیەکا ژیوێنیٛ.

تەماشەو ژاوەروٙی کەردیٛ دەگایێوە هەورامیە، یوە سوٙرانییە، دەگا هەورامیەکیٛ پاڵشدان کەشیۆ و ڕووەش ئینا ڕووەو دەرەی و باخاو دەگێوە، بە نزیکیی گردو دەگایەکاو هەورامانی پاڵشادان کەشیۆ، چونکە (ئا دەگێ) قەڎیمییٛنیٛ، ئا شیٛوازە جە دەگا سازیچ فەلسەفێوەش بیەن، وەلێم فرەو دەگا سوٙرانیەکا، دەشتەنە و یاگیٛ ساراییەنە بییٛنیٛ.(٤)

بەپاو دوٙڵەمەنڎی ویەردەو ئایین و فەرهەنگو هەورامانی متاومیٛ بواچمیٛ دین جە هەورامانەنە ئی پاپلیٛشە ویەرنێنیٛ: ئایینە دیٛرینەکیٛ وەڵیٛ ئامای ئاریایەکا، میترائیسم، زەردەشتیەت، مەسیحیەت، یارسانیەت، ئیسلام، تەریقەت.

ئینە باسو ویەردەی بریقەدارو هەورامانی هەکە کوچێ شک و دوەدڵیش چەنەن، وەلێم سەردەمو ئیسلامینە پیٛسە ڕوٙی ڕوٙشنای پیٛویوٙ

هەکە خەڵکو هەورامانی یوٙن جە بڕوادارتەرینو مەردومو دنیێ و چنڎان بزانیٛ نامداریٛ و زلیٛش چەنە هورکەوتیٛنیٛ. (٥)

هەتا ئیسەیچ هەورامانەنە گیانو پیٛوە ژیوای حەر پایەدارا و ئا دەمارگیریی و سەرسەختیە ئایینییە هەکە دنیاش تەنێنە، نەتاوانش دلیٛ هەورامیەکانە ڕاو ویٛش کەروٙوە و تا ئیسەیچ دلیٛ هەورامیەکانە هەم موسڵمانیٛ هەنیٛ و هەم یارسانیٛ و هەم سونییٛ و هەم شیٛعیٛچ هەنیٛ و گیٛرە مەنەیۆ دەگا کاکەیی نشین و یارسان نشینەکا هەورامان و ئیدیمی و ئەودیمینە و بیەی مەرقەڎو پیرە زەردەشتیەکا و سوڵتان سەهاکو یارسانەکا و پیرە نەقشبەندیە موسڵمانەکا پیٛوەرە هەورامانەنە و حورمەت گیٛرتەی گردیشا لاو هەورامیەکاوە، زاقتەرین ئانارەن پەی ئا گیانو پیٛوەژیوایە هەکە باسما کەرد.

چی بارۆ بڕگێوە جە کتیٛبو - سرووتە دینی و کۆمەڵایەتییەکانی خەڵکی هەورامان - ی هورگیٛڵنمیٛ سەرو زوانی هەورامی و منیەیمیٛشەرە: هەورامیەکیٛ پیٛسەو گلیٛرگێوە فرەڕەنگی و هەمەجوٙری، داراو تەشکە زوانێوە تایبەی و مەحاڵێوە جوگرافیایی نموونەیینیٛ هەکە تا ئیسەیچ فریٛشا حەر چاگە ئەرەنیشتیٛنیٛ، زیاڎ چا سرووتە ئایینیا هەکە دلیٛ گلیٛرگەو کوردەوارینە هەنیٛ، هەورامیەکیٛ ئی دووە سرووتە ئایینیچشا هەنیٛ.

یوٙ: یەسنەو پیرشالیاری، ئی ڕاوڕەسمە ئیسەتیٛ تایبەتا بە خەڵکو هەورامانیۆ، هەرچنڎە ساڵانە ئەژمارێوە فرە خەڵک بەرو هەورامانیچۆ بەشداریش چەنە مکەرا، وەلێم هورسوڕنیٛ ڕاوڕەسم و یەسنەکیٛ هەر تەنیا خەڵکو شارو هەورامانینیٛ وەرکەوتەنە.

ئی یەسنیٛ ساڵانە ٣٥ ڕوٙیٛ زمسان مەنوٙ بریوٙ ڕاوە، یانی ٥٥ ڕوٙیٛ زمسان بلوٙ ئیجا یەسنەکیٛ سازە کریوٙ.

دویٛ: جەمو یارسانەکا یام کاکەییەکا، ئی ڕاوڕەسمە ئایینییە هامبەشا میانو یارسانەکاو هەورامیەکانە، دوور نیا ئیٛژێوە واچوٙ فرەو خەڵکو هەورامانی موسڵمانیٛنیٛ و هیچ پەیوەسیێوەشا نیا بە ڕاوڕەسمو جەمیۆ، پەوچی وازوٙ ئا پەیوەسییە چی چنڎ خاڵانە وزوو سارا..

بنویس ماموٙسا ئەیوب ڕوٙسەم یەریٛ خاڵیٛنە بە وردیی ئا پەیوەسییە ڕوٙشن مکەروٙوە هەکە ئینە پوختەو یەرە خاڵەکەین:

_زانو ئایینو یارسانی هەورامین.

-دلیٛڕاسەو سەدەی دووەمی کوٙچیۆ هەتا ئیسەتیٛ هەورامان یاگیٛ سەرهوردای و زیاڎکەردەی و ڕیٛکوستەی ڕیٛچکە دینیەکەو یارسانی و ژیوای بڕێ جە یارسانەکان.

_دەسگاو تەموورەی هەکە لاو یارسانەکاوە دەسگێوە موٙسیقی مەبارەکا، بە پاو سەنەڎەکا، سەرەتاوە دەسکردو هەورامیەکا بیەن.(٦)

پی تەشکە یاومیٛنە هەکە ئایین و ویرۆکەردەی ئایینی ئەلاحەڎە، بەشێوە دیارەو ژیوای بییٛنە و هەنە دلیٛ ویەردەو هەورامیەکا و ئیسەیچشانە..

.....................................................

* - پەی پەشتڕاس کەردەیۆ ئی وینگایە تەماشەو لەیەکدایۆ و پەیلوای ماموٙسا ئەحمەدی نەزیری بکەرە دلیٛ کتیٛبو: عەبدوڵا شەیدا، مێژووی سانەکانی هەورامان، سەریاس محمد، ل٢٥-٣٢.

- هەرپاسە کتیٛبو: ئێبراهیم شەمس، تارێخوو هەورامانی، ل١٨-١٩و ٢٥.

(١) . ئەیوب ڕۆستەم، یارسان، ل٢٦٠-٢٨١.

(٢) . قازی عەبدوڵا شەیدا، مێژووی سانەکانی هەورامان، سەریاس محمد، ل٥٠ -٥١.

(٣) . ئێبراهیم شەمس، تارێخوو هەورامانی، ل٣٤-٣٧.

(٤) . سەرچەمەی وەڵین، ل١٠١-١٣٦.

(٥) . حەر ئا سەرچەمە، ل١٩.

(٦) . ئەیوب ڕۆستەم، سرووتە دینی و کۆمەڵایەتییەکانی خەڵکی هەورامان، ل١٩-٢٠.