واتیٛونە جیاتی نامیٛ بەکار مەیوٙنە، نمازوٙ نامەکیٛ واخوا ببوٙوە. زوانو عەرەبینە پەنەش مەواچان(ضمير)، پیٛسە ئەژناسەش مەکەران([1]نامیٛوەنە بەکار مەیوٙنە جیاتی نامیٛوی تەری، وەرو واخوا نەکەردەی و کوڵ و پوختە و جوانکەردەی کەلامی). زوانو ئینگلیزیچنە پیٛسە ئەژناسە کریێنە([2]واتیٛوەنە یاگیٛو نامیٛ مەگیٛروٙنوە، فرەوجاری پەی ویٛ دووردارای جە واخوانەکەردەی نامیٛ). زوانو فارسیچنە پەنش مەواچان”ضمیر” ئەپیٛسنە ئەژناسەکریان(واتیٛونە مەنیشوٙنە یاگیٛو نامیٛ، ئەرکە جیاوازەکانو نامیٛ مەگیٛروٙنە گەردەن).(ضمیر کلمەای است کەجانشین اسم میشود[3]) هەرپاسە مەشوٙ بزانمیٛ کە واتیٛو(ضمير)ی ماناو ویژدانیچ مەبەخشوٙنە.

باسکەردەیو یاگەگیرو نامیٛ[4] بەروٙمارە دلیٛو بڕێ پەرسان، کە مەشوٙ جە ویٛمان بکەرمیٛ. ئایا یاگەگیرو نامیٛ بەشیٛوەنە جە بەشەکانو دوای(parts of speech)، وەختەکارێنە مەوینمیٛ کە بڕێو یاگەگیرو نامیٛ نزیکیٛنیٛ ئەو نامیٛوە، پیٛسەو(من، توٙ، ئاڎ، ئیٛمە، شمە)، بڕیٛوی تەریچشان نزیکیٛنیٛ ئەو یاوەرنامیٛوە، پیٛسەو(ئینە، ئانە، ئوونە، پیٛسەنە، پاسنە، پوٙسنە)، یام ڕاستەرەن یاگەگیرو نامیٛ پیٛسەو بەشیٛو جە بەشەکانو دوای ئەژمار نەکریوٙنە. هەر وەرو ئینەی بڕێو زوانئەشناسیٛ یاگەگیرو نامیٛشان بەشە کەردیٛنە ملو نامیٛ و یاگەگیرو نامیٛرە، جە بەشەکانو دواینە.

پەرسێوی تەریچ ئانیٛنە ماناو واتیٛ یاگەگیرو نامیٛ pronoun ، هەورامینە و کوردینە و ئینگلیزنە و فرێوی تەریچنە، ماناو ئانەی مەبەخشوٙ کە جیاتی نامێوی بەکار بەیوٙنە ڕستەنە یام دواینە. یانی مەشوٙ جیاتی نامیٛ بەکار بەیوٙنە، چەولایچەو مەوینمیٛ کە بڕێ یاگەگیرو نامیٛ تەریٛ کە ئەرکو یاوەرنامیٛ مەوینان، هەر بەیاگەگیرو نامیٛ نامیٛشان بەران. دیارەن ئی گیٛرە و کیٛشە فرە چیٛویٛ ناڕاسێش چەنە مەباوە، چون ئەگەر واتیٛ(هینو، وێ، ئینە، چنڎ، چەنی…) یاگەگیرو نامیٛ نەبان و ئەرکو یاوەرنامیٛ بوینان، سەرو ئی بنەڕەتیە یاگەگیرو نامیٛ نیەنیٛ، چون جە وریتی یاوەرنامیٛ مەیانیٛ. هەرپاسە ئاشکرا نیەن کە(من، توٙ…) جیاتی نامیٛنیٛ و ئەرکو نامیٛ مەوینان، کەچی بە نامیٛچ ئەژمار نمەکریان، وەلێم پیٛسەو کوٙمەڵە واتیٛوی تایبیٛ بەنامیٛ یاگەگیرو نامیٛوە جیا کریاینیٛوە. پاسەبوٙ ئەگەر(هینو، وێ، چنڎ، چەنی..) بەیاوەرنامیٛ بنریارە، مەبوٙنە کە(من، توٙ..)یچ بەنامیٛ بنریارە.

تایبەمەنڎی یاگەگیرو نامیٛ جە بارو مانایوە

وەختیٛو گەرەکمانە ماناو یاگەنامێوی بزانمیٛنە، مەشوٙ وەرانوەر بە واتیٛوی، نامیٛوی مردنمیٛش، تا ماناو هەردوی بزانمیٛ و لەیەکشان بڎەیمیٛوە. پەی نمونە مەواچمیٛ(ئازاد تفی موەروٙ. ئاڎ تفی موەروٙ)، ئازاد و ئاڎ هەردوی بکەریٛنیٛ، یام نیهادو ڕستەینیٛ، ئاڎ یاگەڎارو ئازادین، وەلێم جە بارو مانایوە جیاوازیٛنیٛ، چون یاگەگیرو نامیٛ کەسییٛ هەمیشەییە نیەنە، مەرج نیەن هەمیشە نامیٛو گیانداری یام بیٛگیانی یام ویرێوی یام کارێوی نیشانە بڎوٙنە، یانی نیشانە نمەڎوٙنە. وەلێم نامیٛوە پیٛسەو(وەزی) کە نامیٛوی چەسپیێ و یاگەگیرەنە، باکش نیەن کەی و چکوٙ باسش مەکریوٙنە، گرد وەختێنە نامەکیٛش هەر ئینیٛنە. وەلێم یاگەگیرو نامیٛ پیٛسنیٛ نیەنە، پەی نمونەی”من” بەپاو یاگیٛ بەکار ئاومایش مەفاڕیوٙنە، جاری چامنە هەن جیاتی پیای، ژەنیٛ، زاڕوٙڵەی، پیری بەکار مەیوٙنە. هەرپاسە”من” پەی هیچ کەسێوی نامبریای هەمیشەیی نیەن، یانی نمەتاوی پەی هەمیشەی بەکارش باوەری. سەربارو ئانەیچ واتیٛ”من” هیچ مانایوە نمەبەخشوٙنە، کاتیٛونە(ناجح) واتاریٛوی منویسوٙنە و نامیٛ ویٛش سەرشەو مەنویسوٙنە، ئینە دیارەن هەکە کەسێوی دیاریکریای و ئەژناسی نویستێنە، وەلێم ئەگەر جیاتی”ناجح” بنویسیوٙنە”من”، ئاوەختە خوتایو واتارەکیٛ کەس نمەزانوٙ کیٛن، نەژناسیان.

ئیسە پەیمان بەرکەوت کە یاگەگیرو نامیٛ کەسییٛ بەشیٛوێوی ڕیٛژەیی”نەک بەشیٛوەی گردینی” ماناو گیانداری و بیٛ گیانی مەبەخشوٙنە، وەختو قسیٛکەردەینە. نمونە: یاگەگیرو نامیٛ کەسی یوەمی: قسیٛکەر: وەی”خوتای” قسیٛ نیشانە مەڎوٙنە. یاگەگیرو نامیٛ کەسی دوەمی: قسیٛ پەی کریا، کەبەشدارەن وەختو قسیٛکەردەینە، یاگەگیرو نامیٛ کەسی یەرەمی: قسیٛ سەرۆ کریا، کە ئامادە نیەن و بەشدار نیەن کاتو قسیٛکەردەینە، کە ئانڎە هەمیەتش نیەن.

ئیجوٙرە تایبەمەندییٛ کە سەرو یاگەگیرو نامیٛ کەسییٛوە باسمان کەردیٛ، ڕیٛک سەرو یاگەگیرو نامیٛ نیشانیٛوە دیاری مەڎانیٛ، هەرپاسە سەرو ئا یاگەناماوە کە ئەرکو یاوەرنامیٛ مەوینان، پەی نمونەی: ئی باخە، ئا باخە، ئو باخە، بەئاشکرا دیارەن کە باسو کامە باخی مەکەرمیٛنە چون دیاریما کەردەن و نیشان کەردمان کەردەن، هەرپاسە ئەگەر وەسفشان بکەرمیٛنە مەواچمیٛ: باخی ئەچیمنە، ئەچامنە، ئەچوومنە، یام ئەپیٛسنە، ئەپاسنە، ئەپوٙسنە، چی باریچنە وەسف دیارەن. ئی سیفەتیٛ و تایبەمەندییٛ کە باسمان کەردیٛ بەسیانیٛ بە ئاژەو قسیٛکەردەی و دوایوە. هەرپاسە پەی یاگەگیرو نامیٛ نەریٛ و یاگەگیرو نامیٛ پەرسیٛ تا ڕادێوە هەنیٛ، هەرچنڎە فرە بەڕوٙشنی بەرنمەگنان، یانی ئا تایبەمەنڎییٛ کە نامیٛ و یاوەرنامیٛ جە هەنترینی جیا مەکەرانوە، پەی نمونەی: هیچکەس نامان پەی یانەیمان. یاگەگیرو نامیٛ هیچ کەسی نیشانە دریێنە، باسو ئانەی مەکەروٙ تاخایتیٛ یەک کەسیچ نامان، هیچکەس ڕوٙڵو بکەریش نەدیەن، یانی هەرمانەکیٛ ڕوەش نەڎێنە. یام مەواچی: من هیچ نمەوینونە، هیچ چیٛوێ نمەوینونە. چیٛگەنە نامیٛو چیٛوێوی دیاریکریای نمەبەروٙنە، دیاری مەڎوٙنە کە هیچ چیٛوێو نەوینیان، پاسە بوٙ یاگەگیرو نامیٛ نەریٛ ماناو چیٛوی بەروزیای مەبەخشوٙنە، یاگەگیرو نامیٛ نەریٛ، هیچکەس، هیچ چیٛوێ، دیاری نمەکەران و نامیٛ هیچی نمەبەرانیٛ، بەڵکو گلکە پەی ئانەی مەکیٛشنان، مەشیایا ئا کەسە یام ئا چیٛوە بە شیٛوێوی ئاشکرا نامیٛش ببریایا یام سیفەتیٛش نیشانە بدریایا، کە نیەن.

جە یاگەگیرو نامیٛ پەرسیٛنە: چیٛش مەکەری؟  توٙ چیٛش مەکەری، پەرسکەر سەرنجەت پەی چیٛوێوی مەکیٛشوٙنە، نەک چیٛوێ پیٛسەو هەواڵی، یام چیٛوێ دیاریکریا و جیائەوەکریا جە ئەویشاتەری کە نامیٛش”چیٛشەن”. یام کیٛ ئاڎش دی؟ چیٛگەنە”کیٛ” تەنیا ئانەما نیشانە مەڎوٙنە کە ئاهەرمانیٛ کە کریێنە دیارە نیەنە کیٛ کەردیٛنە. پاسە بوٙ یاگەگیرو نامیٛ پەرسیٛ چیٛوێ ئاشکرانیەن، دوامەکەروٙنە کە ئاشکرا ببوٙنە، پەیش مەپەرسوٙنە، گەرەکشەن ئاشکراش بکەروٙن.

بەپاو ئی قسانو سەریە بوٙ بە بیٛ یاردی یاگەگیرو نامیٛ هیچ چیٛوێ نامیٛ نمەبریوٙنە، هەرپاسە تەنیا نیشانیٛ خاسیەتی گردینی و پەیوەندی و ڕێککەوتەی چەنی ئاژەو دوایوە نیشانە مەڎوٙنە. پەوکای مانای گردینیەو یاگەگیرو نامیٛ گونجیوٙ پیٛسەو نیشاندای، ئیشارەی پەی چیٛوێ بوٙنە کە ئاژەو دوای دیاریش مەکەروٙنە و لەیەکە مەدریوٙوە و ماناش ئاشکرامەبوٙنە. یاگەگیرو نامیٛ مانای هەمیشەییەو چەسپیێش نیەنە، یانی ماناو چیٛوێوی دیاریکریای سەرمڕە نیشانە نمەڎوٙنە، ئی سیفەتە هامبەشەن جە گردو یاگەگیرو نامەکانە، پیٛوەسیٛش کەردیٛنیٛ یوٙترینیوە.

سەرنجە مڎەیمیٛ یاگەگیرو نامیٛ پیٛوەزەنە بە ئەژناسەیوە، یانی ئەژناسیێنە، پیٛسەو نامێوە مشناسیوٙنە، دیارەنە، شوٙنیەرە جە بارو مانایوە خاسیەتی ڕازوانیش هەنەن. پەی نمونەی ماناو”کەس”ی کە خاسیەتیٛوی یاگەگیرو نامیٛ کەسیەش هەنە، چەنی حاڵەتو ڕازونی کەسیٛوی دلیٛو کەردەوەینە پیٛسەنیٛ یوٙی، ئەچی رستەنە(من مەلوو)، یاگەگیرو نامیٛ”من” هیچ کەسێوی دیاریکریا نامیٛ نمەبەروٙنە، تەنیا گلکە پەی قسیٛکەری مەکیٛشنوٙنە، کە جەهەمان کاتنە بکەرو هەرمانەکیٛن. وەلێم وەختیٛو کەمەواچینە(شمە مەلدیٛ) پیٛسەو ڕستەی وەڵینی نیەن، چون قسیٛ کەر و ڕاویەریٛ دویٛ کەسیٛ جیاوازیٛنیٛ. ئەگەر سەرنجە بدەیمیٛ ڕستەو(مەلوو) جە بارو مانایوە هەمان ماناو من مەلوویش هەنەن، پەوکای فرەو زوانەکانە یاگەگیرو نامیٛ کەسیەی جیا وەختو نویستەینە بەکار نمەیوٙنە، تەنیا یاگەگیرو نامیٛ کەسیەی لکێ بەکار مەیوٙنە(مەلوو، مەلدیٛ)، پیجوٙرە ماناو یاگەگیرو نامیٛ کەسییٛ جیای، لکیٛ جە ڕستەنە، کەردەوەنە پیٛسەنیٛ یوٙی، وەلێم وەروئانەی کەس جە کەردەوەنە مانای ڕازوانیەش هەنە، ڕەنگا گیٛرە و کیٛشە پەی ماناو یاگەگیرو نامیٛ کەسییٛ بنیوٙوە.

                جیائەوەکەردەی یاگەگیرو نامیٛ پیٛسەو واتیٛوی

یاگەگیرو نامیٛ کەسییٛ جیای، گمانش نیەن چەنە کە واتیٛوی ویٛسەرەنە، هەر بوٙنەو ئینەیوە بڕێ جاریٛ پەنەش مەواچان یاگەگیرو نامیٛ کەسیەی ویٛسەرە، هەرچنڎە بڕیٛو جە زوانئەشناسان پیٛسەو واتیٛوی ویٛسەریٛ تەماشەش نمەکەران. یاگەگیرو نامیٛ کەسیەی جیا(من، توٙ، ئاڎ، ئیٛمە، شمە، ئاڎیٛ) ڕستەنە چەنی کەردەوەی بەجیا پەی نیشاندای کەسی بەکار مەیانیٛ، پیٛسەو واتیٛوی ویٛسەریٛ، نەک پیٛسەو بەشیٛو جە کەردەوەکەی. وەرو ئی نونگان کە وارۆ باسشان مەکەرمیٛ یاگەگیرو نامیٛ واتیٛوی ویٛسەرەنە:

یوە: یاگەگیرو نامیٛ، خوتانو جوڵەی و چالاکی ویٛسەرینە جە ڕستەنە، بڕێ باریٛنە پیٛسەنە نامیٛ:

ئاڎ ئاوما/ کوٙسار ئاوما

ئایا ئاڎ منش دیا؟ ئایا کوٙسار منش دیا؟

ئاڎیٛ شەوێنە نمەوسان/ هیٛزم ئاوەریٛ شەویٛنە نمەوسان.

شمە کوٙشش مەکەردیٛ/ مسیاریٛ کوٙشش مەکەردیٛ.

ئەچی نمونانە یاگەگیرو نامیٛ پیٛسەو واتیٛوی ویٛسەریٛ چەنی کەردەوەی مەیوٙنە جە ڕستەنە، کەس و ژمارە نیشانە مەڎانیٛ، هەم پیٛسەو بکەری، نیهادو ڕستەیچ ویٛشان مرمانان. هەرپاسە دەسەواچەو (ئانە منەنان، ئانە توٙنی، بەهیچ جوٙریٛ من نیەنان، بەهیچ جوٙریٛ من نەبیٛنان،  توٙ چی جە من عادزەنی؟ بە جوٙریٛو بەکار ئاردەیشان فروانەنە کە کەردەوەت جە ویر بەرانوە بواچیش، پیٛسەو نیمە ڕستەی بەرش مەوزینە.

دویٛ: یاگەگیرو نامیٛ(من، توٙ، ئاڎ) ڕستەنە یاگیٛ ویٛشان مەفاڕان پیٛسەو واتیٛوی ویٛسەریٛ، جەهەمان کاتنە چەنی نامیٛچ مەیانیٛ جەڕستەنە، ئینەچ سەلەمنوٙش کە وەرانوەریٛنیٛ  و هامسەنگیٛنیٛ چەنی نامیٛ.

من و کوٙسار لوایمیٛ پەی کەشی. نە من نە کوٙسار ڕیواویمان ناوەردیٛ.

هەرپاسە یاگەگیرو نامیٛ کەسیەی جیا پەی کەسی یەرەمی(ئاڎ، ئاڎیٛ) ئاشکرا مەگنانە ڕیزو نامیٛوە( ئاڎ نیشت/ کوٙسار نیشت، ئاڎیٛ نیشتیٛ/ کوٙسار و خشپیٛ نیشتیٛ.

                      تایبەمەندی یاگەگیرو نامیٛ جەبارو واتیٛسازیوە

یاگەگیرو نامیٛ توانایوە فریٛش هەنە پەی یوٙوستەی واتیٛ جە یەک دەسەنە، هەرچنڎە ئا واتیٛ کە ڕیزو یاگەگیرو نامیٛنە کوٙ مەبانوە فرە هەمەجوٙریٛنیٛ، بەڕوخسار و ساختاریچ زیاتەر جەیوٙی جیا مەبانوە پیٛسەو بەشە دوایوی تەری. ویٛنەو ئا یاگەنامان کە جە نامیٛوە نزیکیٛنیٛ چنڎە دەسەواتیٛوی هەنیٛ کە جیاوازیێوی تەنکشان هەن چەنی نامیٛ عادەتییٛ.

یاگەگیرو نامیٛ کەسییٛ: ئایاگەگیرو نامیٛ کە جە نامیٛوە نزیکیٛنیٛ، بیٛگمان جیاوازیٛنیٛ چەنی نامیٛ. ماناو ساحیب و قسیٛ تەنیا کەسی یوەمەن ئانەیچ بەشدارەن بە کەسی دوەمش منیارە، ئانەیچ کە دورەن یام دیارەنیەن بەکەسی یەرمش ئەژمار مەکەرانیٛ. یاگەگیرو نامیٛنە ئاشکرا بیەی کەسی نمەوینمیٛنە، بەتایبە ئەگەر چەنی بەشەدوای تەری وەرانوریٛشان بکەرمیٛ. وەلێم نامیٛنە کەس ئاشکرانیەن، نامەکیٛ ئاشکرانە.

یاگەگیرو نامیٛ پەرسیٛ: (کیٛ، چیٛش) پیٛسەو یاگەگیرو نامیٛوی بەکارمەیانیٛ پەی ئەرەنیای مەرزێوی میانو کەسی و چیٛوینە، ڕوٙشنتەر چانەی جیا کەردەیو گیانداری و بیٛ گیانی، “کیٛ” پەی ئانزانی و”چیٛش” پەی چیٛوی بیٛ گیانی بەکار مەیانیٛ. بەگردینی جیاوەکەردەی گیانداری و بیٛگیانی دلیٛو نامیٛچنە هەن و پیٛسەو جیاوازیێوی ویٛسەری ویٛش بەرمەوزوٙن. وەلێم ئەگەر ماناو نامێوە نەزانی نمەتاوی بەگیاندار یام بیٛگیان ئەژمارش بکەری، چی بارەوە یاگەگیرو نامیٛ پاسنیٛ نیەنە، یەکسەر “کیٛ” پەی گیاندرین و “چیٛش” پەی بیٛ گیانین. کاتیٛو باسو ئانزانی مەکریوٙنە واتیٛ”کیٛ” بەکار مەیوٙنە، ئەگەر باسو هەرمان و کاریش بکەرینە”چیٛش” بەکار ماوەری.

یاگەگیرو نامیٛ نەریٛ و یاگەگیرو نامیٛ نادیاریٛ: مەگنانیٛ ڕیزو ئا یاگەگیرو نامیٛوە کە نیزکیٛنیٛ جە نامیٛوە، هەرپاسە جە بارو گیاندری و بیٛ گیانیوە جیاوزی نیشانە مڎانیٛ.(کەس: کەسیٛو، چیٛو: چیٛوێو، هیچ کەس، هیچ چیٛو).

یاگەگیرو نامیٛ نیشانیٛ(ئینە، ئانە، ئوونە) ئی یاگەگیرو نامیٛ جیاوز جە ئەویشان، کە تەنیا ئەرکو نامیٛ مەوینان، جەهەمان کاتنە ئەرکو یاوەرنامیٛچ مەوینان، یانی یاگەگیرو نامیٛ نیشانیٛ ئەرکشان فرەتەرەن چەویشان، ئەرکو نامیٛ پیٛسەو یاگەگیرو نامیٛ نیشانیٛ، ئەرکو یاوەرنامیٛ پیٛسەو یاورنامیٛ نیشانیٛ. چینەی زیاتەر ئانە کە زوانو هەورامینە یەریٛنیٛ پەی نزیکی، دووری، دوورتەری، شونیەرە نیٛرو مایچ دیاری مەڎوٙ سەرشانوە، وەلێم زوانو کوردی و فارسینە تەنیا دویٛ دننیٛنیٛ، نزیک و دوور و بیٛ نیشانیٛ ڕەگەزی. نمونیٛ چی بارەوە(ئی پیا کیٛن؟ ئینە کیٛن، ئینیٛ کیٛنە؟  ئینە چیٛشەن، ئانە چیٛشەن، ئوونە چیٛشەن؟) ئینیٛ کیٛنیٛ، ئانیٛ کیٛنیٛ، ئوونیٛ کیٛنیٛ؟  مەوینمیٛ جەمیٛچ مەبانوە، یانی سەربارو ئانەی یاگە نامیٛنیٛ نیشانیٛ جەمیچ هوٙرمەگیرانیٛ.

هەرپاسە یاگەگیرو نامیٛ نیشانیٛ ئەرکو یاوەرنامیٛ نیشانیٛ هوٙرمەگیران(ئینە پیان، ئینیٛ ژەنینە، ئانە کوڕەن، ئانیٛ کناچیٛنە، ئوونە پیان، ئوونیٛ ژەنینە، ئوونە نەوەشەن، ئوونیٛ نەوەشەنە)(پیای چینە، ژەنی چینیٛ، کوڕی چانە، کناچیٛ چانیٛ، پیای چوومنە، ژەنی چوومنیٛ)، با چەولایچوە(پیٛسە، پاسە، پوٙسە) بمدروٙنە کە ئەرکو یاوەرنامیٛ مەوینان. هەرپاسە بیٛجگەم یاگەگیرو نامیٛ نیشانیٛ، بڕێ یاگەگیرو نامیٛ تەریٛ کەسییٛ متاوان ئەرکو یاوەرنامیٛ بوینان، پیٛسەو(ئیٛڎ پیان، ئاڎ پیان، ئووڎ پیان، ئاڎە ژەنینە، ئیڎە کناچیٛنە، ئووڎە ژەنینە). ئەوسا جەهەوراماننە(ئوڎ، ئوڎە بەکار ئاومان، وەلێم ئیسە خەریکە ئەو، ئەوەیچ بەکار مەیوٙنە).

                تایبەمەندی یاگەگیرو نامیٛ جە بارو ڕستەسازیوە

خاسیەتو یاگەگیرو نامیٛ پەی دروسنای ڕستەی جوٙراو جوٙرەن، با سەرنجەو ئی ڕستان بڎەیمیٛ: ئی، ئا، ئوو کەشە بەرزەن. ئی، ئا، ئوو دەشتیٛ فەڕدارەنە. یانەو من وەشەن، یانەو توٙوەشەن، یانەو ئاڎی وەشەن، یانەو شمە وەشەن. کتیبەکەش دان بەمن، کتیٛبەکەش دان بەتوٙ، کتیٛبەکەش دان بە ئیٛمە. من کتیٛبەکەم وانانوە. شمە کتیٛبەکەتان وانانوە. ئەچی یەرە نمونانە یاگەگیرو نامیٛ یەریٛ ئەرکیٛ جیاوازیٛ مەوینونە ڕستەنە، بکەر، وەرکار، وەرکار بەیاردی. ئەرکی زیاتەریچ مەویوٙنوٙنە، وەلێم پەنەواز نیەن چیمنەی زیاتەر بلمیٛنە ویارو ڕستە سازیوە، جە دریٛژەو باسەکەینە چیٛودمای مەوینمیٛنەش.

                                    شوٙنەو یاگەگیرو نامیٛ دلیٛو بەشەکانو دواینە

جە گرد بارێنە جیائەوەکەردەی یاگەگیرو نامیٛ تەنیا سەرو بنەڕەتو مانای ڕاس نیەن، بەلکو مەشوٙم سەرو بنەڕەتو واتیٛسازی و ڕستەسازیوە جیاش بکەرمیٛوە پیٛسەو بەشەکانی تەرو دوای”نامیٛ، یاوەرنامیٛ، کەردەوە…” ئانڎە هەن کە خاسیەتی ڕازوانی و مانا، یاگەگیرو نامیٛنە پیٛسەو نامیٛ و یاوەرنامیٛ نیەن، پەی نمونەی ڕەگەزو نێرومای نامیٛ و یاوەرنامیٛنە بەگردینی چەسپیو ملشارە، وەلێم یاگەگیرو نامیٛ بڕێوەشان ڕەگەزو نیٛرو مای هوٙرمەگیران و بڕێوەشان هوٙرنمەگیٛران. نامیٛ نیشانیٛ ئەژناسەی و نەشناسەی مەلوٙنە سەرشان، وەلێم یاگەگیرو نامیٛ بە بیٛ نیشانە بە ئەژناسیا ئەژمار مەکریوٙنە، ئینە و بڕێ تەر جیاوازی ڕازوانی هەنیٛ میانو نامیٛ و یاوەرنامیٛ و یاگەگیرو نامیٛنە، سەربارو مانای، کە وەڵیٛنە بەکوڵی باسمان کەردیٛ.

ئەگەر یاگەگیرو نامیٛ بە بەشیٛو جە بەشەکانو دوای بنریوٙرە ئانە مەشوٙ حاڵەتێنە بوٙ کە پیٛسەو دەسەواچیٛوی فراوانی و بە مانێوەی فراوانە تەماشەش بکەرمیٛ، نەک پیٛسەو یاگەدارەو نامیٛ، چون جیاوازیش هەن چەنی نامیٛ و یاوەرنامیٛ و ئەویشانی تەریچ هەن و مەودای وەرفراوانش هەن چەمو بەشەکانو تەرو دوایوە. چون واتیٛو یاگەگیرو نامیٛ سەربارو جیاوازیە ئەرکیەکانش جە هەمان کاتنە نامیٛنە و یاوەرنامیٛچنە چون هەردووە ئەرکەکەی مەوینوٙنە، وەلێم تائیسە نەدیەنما کە نامیٛوە ئەرکو کەردەوەی بوینوٙنە ڕستەنە، پاسەبوٙ یاگەگیرو نامیٛ ئەرکێوی وەرپانش هەن، متاووٙنە پیٛسەو یاگەگیرو نامیٛ، نامیٛ، یاوەرنامیٛ ئەرک بوینوٙنە.((سەرنجە زوانو هەورامینە نەدیەنما کە نامیٛ ببوٙنە بە کەردەوە، یام کەردەوە ببوٙنە بە نامیٛ، یانی ئەرکو یوترینی بوینان، وەلێم زوانو ئینگلیزنە چەپەوانەن، چون کەردەوە بە پاو ئەرکەکەیش ڕستەنە مەتاووٙ دەورو نامیٛ و کەردەوەیچ بوینوٙنە، هەرچندە زوانو هەورامینە بڕێ نامیٛ هەنیٛ یەکسەر جە ڕیٛخەو چەمەی دروسیٛ مەبان، یانی کەردەوەی نەویەردەن، پیٛسەو نامیٛ ویٛشان بەرمەوزان، پیٛسەو: دزیەی:دز، پاچای: پاچ)). وەلێم دەورو کەردەوەی نمەوینان جە ڕستەنە.

دما قسیٛ مەواچمیٛ: یاگەگیرو نامیٛ جەزوانەنە یاگیٛوی فراوانەش گیٛرتیٛنەرە، پەوکای یوٙن جە باسە کریٛڵیەکانو زوانئەشناسی. یاگەگیرو نامیٛنە بەشیٛوێوی بنەڕەتی یاگیٛو کەسی و ویٛ و نیشاندای جە پلەی یوەمنە دیارەن. وەجەڵیٛ و کیٛشەو مانای و ئەرکو یاگەگیرو نامیٛ جەلاو زوانەئەشناسنیوە گجار باس کریان، واتەنشان یاگەگیرو نامیٛ وەرانوەرو بەشەکانو دواینە پیٛسەن(واتیٛ هاڵییٛ) یانی ماناش نیەنە، تەنیا ڕستەنە مانا پەیڎا مەکەروٙنە، چەنی ئانەیچ یاگەگیرو نامیٛ مانای تایبیٛو ویٛش هەنەش، کە ئەرکی هەمەجوٙر پوٙڕنوٙنە ڕستەنە، دەسەواتیٛنە. هەرپاسە پیٛسەو واتیٛوی ماناداریٛ ویٛش مرمانوٙنە، کە مەواچی(ئاڎی بگیٛرە، ئاڎیٛ بگیٛرە) مەبەستش کوٙساری بگیٛرە، نەخشینیٛ بگیٛرە. یانی ئەرکو نامیٛ مەوینوٙ ڕستەنە، هەرپاسە بڕێ تەر جە سیفەتەکانو نامیٛ هوٙرمەگیرانیٛ. چی لایچۆ یاگەگیرو نامیٛ کەسیە تەصریف هوٙرمەگیران، وەلێم نامیٛ هوٙرنمەگیٛروٙنە. شونیەرە بڕێ یاگەگیرو نامیٛ نیشانیٛ ئەژناسەی و نیٛر و مای ملوٙنە سەرشان، هەر پی بوٙنەوە مەتاومیٛ بە بەشیٛو جە بەشەکانو دوایش بنیەمیٛرە.

  پەیلوایو بڕێ جە زوانئەشناسان سەرو یاگەگیرو نامیٛ

دکتر خسرو فرشیدورد[5] واتەنش: نامیٛ بەشە مەبوٙنە بە دویٛ لزگیٛوە(نامیٛ زاهیرە و ضمير). ضمير نامیٛونە مەبوٙنە بە جانشینەو نامیٛوی تەری، هەتا نامەکیٛ واوەی نەبوٙوە، پاسە بوٙ بە ضميری مەواچمیٛ جانشینو نامیٛ(یاگەدارو نامیٛ). هەر ئەچی سەرچەمەنە قسیٛوە دکتر خیامپوریش نویستێنە، واتەنش: نامیٛ دویٛ لزگیٛنە(صریح و کنایە)نامیٛ سەریحە، ئاشکرا ئانیٛنە کەماناو ویٛش ئینا پۆ ویٛشەو، پیٛسەو”روسەم، ئەسپ، دیوار” نامیٛ کنایە، ئا نامیٛنە کە پوٙژیێنەرە نمەپیٛویوٙن. بیٛجەگەم ضميری کە بوٙنەو مەرجەعیوە ئاشکران(ئانامیٛ کەوەڵیٛنە مەواچینەش). نامیٛ “کنایە” یەریٛ بەشیٛنە(یاگەگیرو نامیٛ و مبهمات و اسم استفهام). وەروئانەی کە ضمير نامیٛوی کنایەینە کە یانگیٛ نامیٛوی ئاشکرای مەگیٛروٙوە، نامە ئاشکراکیٛ مەبوٙنە بە مەرجەع پەی ضميرەکەی، نمونە: حسن عەلیش دی، مزانیش دا پاڎی. هەرچند ئی پەیلوایە فرە ورد نیەن، چون ضمير متاووٙنە یاگەنشینو نامیٛ مبهم(نامیٛ پیٛواریٛ) ببوٙنە، پسەو: یوٙ هاوارش کەرد، ئاڎ واچیٛ تاڵانشان کەردانیٛ. هەرپیٛسەو ڕازوان نویسانو عەرەبی واتەنشان، ضمير نامیٛوی ئەژناسیێنە، نەک پیٛوار و پوٙژیێرە. بەتایبە یاگەگیرو نامیٛ کەسی یوەم و دوەم، هەڵبەتە یاگەگیرو نامیٛ کەسی یەرەم کەمەکیٛو پوٙژیێرە پیٛوارەنە. دماجار خاستەرەن ضميری جە نامیٛ کنایەی و مبهم جیا بکەرمیٛوە و جەپیٛرەکیٛو ئاڎیشان بەرش بارمیٛ.

بڕێ ڕازوان نویسیٛ  یاگەگیرو نامیٛ بە واتیٛوی جیا منایرە، پیٛسەو فەرەنسیەکان. بڕێوی تەریچ بە بەشیٛو جە نامیٛ منیاشرە، بڕێ تەریچ جە پیٛڕەو کنایاتیش منیارە، وەلێم دکتر خسرو فرشیدورد پیٛسەو خیامپوری یاگەگیرو نامیٛ بەشیێونە جە نامیٛ، پیٛسەیچ ئەژناسەش مەکەران: ضمير نامێونە کە یاگەنشینەو نامیٛوی تەری ببوٙنە، تەصریف هوٙرمەگیٛروٙنە(ضمير اسمیست کە جانشین اسم دیگر شود وتصریف گردد) پەی کەسی یوەمی و دوەمی و یەرەمی. فەرهادم دی، چەنی ئاڎی قسیٛم کەردیٛ.

نامیٛوە کە ضمير مەبوٙنە بە جانشینش پەنەش مەواچان(مەرجەع، وەڵین antecedent) پیٛسەو فەرهادی.

جیاوازی سەرەکی میانو یاگەگیرو نامیٛ و نامیٛ ئانەن کە نامیٛ ئاشکرا صەرفە نمەبوٙ، وەلێم یاگەگیرو نامیٛ صەرفە مەبوٙنە چون کەسی یوەم و دوەم و یەرەم هوٙرمەگیٛروٙنە. جیاوازیێوە تەر ئانەن کە نامیٛ بڕێ نیشانیٛ هوٙرمەگیٛروٙنە، وەلێم یاگەگیرو نامیٛ هوٙرش نمەگیٛروٙنە(پیٛسەو نیشانیٛ جەمی و سازەو ئەشناسەی و ڕەگەزو نیٛرو مای، کە یاگەگیرو نامیٛنە بڕیٛوی کەم ئەچی نیشانان هوٙرمەگیران).

              دەسەبەنڎی یاگەگیرو نامیٛ جە زوانەکانو جەهانینە

زوانەکیٛو جەهانی هەر یوٙشان بەپاو ئاژەو ویٛش دەسەبەندیش کەردەن پەی یاگەگیرو نامیٛ، چیٛگەنە بە کوڵی مەوزمشان ڕووە تەنیا پەی زانیاری.

یاگەگیرو نامیٛ زوانو عەرەبینە[6]:

یاگەگیرو نامیٛ زوانو عەرەبینە، هەمەڕەنگیٛ و هەمە جوٙریٛنیٛ، هنی چامنەشاهەن مەبوٙنە بە چنڎە جوٙریٛوی، بەپاو ئا واتیٛ کە وەڵیٛشەو یام دماشەوە مەیوٙنە، پیٛسەو کەردەوەی و نامیٛ و ئامڕازیٛ، بفەرماودیٛ:

یوەم: یاگەگیرو نامیٛ پەیوەسیٛ (لکێ) الضمائر المتصلە: ئی جوٙرە جەیاگەگیرو نامیٛ مەلکانیٛ نامیٛ، کەردەوە، ئامرازیرە، یاگیٛشان مەفاڕیوٙنە بەپاو قسیٛکەری و وردەنگی. مەبانیٛ بەیەریٛ لزگیٛ(ضمائر المتکلم/ یاگەگیرو نامیٛ قسیٛکەری. ضمائر المخاطب/ یاگەگیرو نامیٛ وەردەنگی. ضمائر الغائب/ یاگەگیرو نامیٛ پیواریٛ.

دویٛ: یاگەگیرو نامیٛ جیای: ضمائر المنفصلە.ئی یاگەگیرو نامیٛ بەساختاری ویٛسەر مەیانیٛ دلیٛو ڕستەینە، ئیٛدیچیٛ یەریٛ دەسیٛنیٛ: یاگەگیرو نامیٛ قسیٛکەری/ ضمائر المتکلم: انا، نحن، ایای، ایانا. ضمائر المخاطب/ یاگەگیرو نامیٛ وەردەنگی: انت، انتما، انتم، انتن، ایاک، ایاکما، ایاکم، ایاکن . ضمائر الغائب/ یاگەگیرو نامیٛ پیوارە: هو، هی، هم، هما، هن، ایا، ایاهن، ایاهم. شونیەرە ئی یاگەگیرو نامیٛ جیای، بە پاو رفع و نەصبی هەمدیسان بەشیٛ مەبان پەی: ضمائر الرفع المنفصلە: ئیٛڎیچ هەمدیسان مەبوٙنە بەیەریٛ دەسیٛوە” قسیٛکەر، وەردەنگ، غایب” کە وەرانوەرەن چەنی کەسی یوەم و دوەم و یەرەمی. ضمائر النصب المنفصلە:  ئیٛدیچ یەریٛ دەسیٛنیٛ(متکلم، مخاطب، غایب).

یەرەم: یاگەگیرو نامیٛ پیٛواریٛ(ضمائر المستترە) ئا یاگەگیرو نامیٛنیٛ کە پەردەپوٙشیٛ کریێنیٛ و نمەپیٛویانیٛ، وەلێم بە ویر و هوٙش هەستشان پەنە مەکەرمیٛ، بەتایبە کەردەوەی داواینە”فعل امر” زوانو عەرەبینە ئی یاگەگیرو نامیٛ هەنە، پیٛسەو(قم، اجلس).هوٙربیٛزە، بنیشرە، سەرنجە مدەیمیٛ زوانو هەورامینە دەنگدارە خڕەکە”ە” یاگەگیرو نامیٛ لکێنە، وەلێم زوانو عەرەبینە پۆ کەردەوەی داوایوە هیچ دیارنیەن، تەنیا بە ئەقڵ هەستش پەنە مەکەری، وەرو ئانەی پەنەش مەوچان مستتر”پیٛوار”.

یاگەگیرو نامیٛ زوانو ئینگلیزینە[7]

زونو ئینگلیزی یاگەگیرو نامیٛ بە بەشیٛو جە بەشاکەنو دوای منیوٙرە، وەلێم بڕێ زوانئەشناسیٛ چەپەوانەو ئینە بە بەشیٛو جە بەشەداویش نمەنیارە. پیٛسە ئەژناسە کریێنە(پەلیٛوە گولانەن جە لەقو نامیٛ، سیمای گرنگەو یاگەگیرو نامیٛ ئانیٛنە، هەکە متاوی بفاڕیشان بەنامیٛ تەریٛ، یام یاگەگیرو نامیٛ جیاتی نامیٛ بەکارمەیانیٛ رستەنە، پەی واوەی نەکەردەیۆ نامەکیٛ و ئاسانکاری و ئەنەیاواینە).زوانو ئینگلیزینە پیٛسە یاگەگیرو نامیٛ دەسەبەندی کریێنە:

یوە: یاگەگیرو نامیٛ کەسیە personal pronoun پیٛسەو(she, her, he, him, you, I , me, it, we, us, they, them,)   ئی یاگەگیرو نامیٛ فرە کریٛڵیەنە و شوٙنەمای خاسەش هەنە دلیٛو زوانو ئینگلیزینە.

دوەم: Relative pronoun   لاو ویٛماو پەنەش مەواچمیٛ یاگەگیرو نامیٛ بەستەی(کە، هەکە) وەلێم زوانو هەورامی و کوردینە ئانڎە کریٛڵیە نیەنە، چەپەوانەوە زوانو ئینگلیزینە کریٛڵیەنە، یاگەگیرو نامیٛ بەستەی یام نسبیە، دویٛ ڕستیٛ بەسوٙ هەنترینیوە، شارستەو پاڕستە(what, that, which, who, whom).

یەرەم: Demonstrative pronoun  یاگەگیرو نامیٛ نیشاندای (  this, these, that ,those) ئینە، ئانیٛ، ئانە، ئانیٛ دویٛ دننیٛنیٛ پەی تاکی و جەمی، وەلێم هەورامینە یەریٛنیٛ.

چوارەم: Indefinite pronoun  یاگەگیرو نامیٛ نادیارە، پەی کەسێو بەکار مەیوٙنە هەکە گەرەکت نیەن بشناسیش، یام بزانی کیٛن و چیٛشەن. پیٛسەو(one, other, some, anybody, everybody, no one).

پەنجەم: Reflexive pronoun یاگەگیرو نامیٛ ویٛ: پەیوەندیش بە ویٛوە هەن(myself, yourself, himself, herself, itself, ourselves, yourselves, themselves).هەرپاسە یاگەگیرو نامیٛوەتر هەن کە هەمان ماناو ویٛ بەخشوٙنە وەلێم بەتاکیدی بەهەسو هوٙڵی کە پەنش مەواچان Intensive pronoun).

ششەم:Possessive pronoun : یاگەگیرو نامیٛ مڵکی، ضمیر ملکی، ئیجوٙرە جەیاگەگیرو نامیٛ  ملکیەت مرمانوٙ، دویٛ لزگیٛنە(مەحدودە و مطلقە) پیٛسەو(my mine, your, its, his, her, our, their, whose). پاسەبوٙ یاگەگیرو نامیٛ پەیوەسیٛ نیەن زوانو ئینگلیزینە.

یاگەگیرو نامیٛ زوانو فارسینە[8]:

زوانو فارسیچنە ئەپی تەشکە یاگەگیرو نامیٛ دەسەبەندی کریێنە:

یوە:ضمیر شخصی: یاگەگیرو نامیٛ کەسییٛ:  دویٛ لزگیٛنە: کە جیاتی کەسی هەرمانە مەکەروٙنە، یاگەگیرو نامیٛ کەسیەی جیا، کە شش دننیٛنیٛ، یەریٛ تاکیٛ و یەریٛ جەمیٛ، زوانو کوردی و هەورامیچنە ئەپیٛسنەن. ئی جوٙرە یاگەگیرو نامیٛ بە واتیٛوی ویٛسەرە منریوٙرە زوانو فارسینە. لزگەکەی تەر جە یاگەگیرو نامیٛما پەنەش مەواچان(ضمیر پیوستە)  یاگەگیرو نامیٛ لکێ، ئەگەر بلکوٙنە کەردەوەیرە ئاوەختە مەبوٙنە بە یاگەدارو وەرکاری(مفعول)، پیٛسەو کوشتم: کوشتمان. کوشتت: کوششتتان، کوشتش: کوشتشان. وەلێم ئەگەر بلکوٙنە نامیٛرە ئاوەختە یاگەگیرو نامیٛ لکێ مەبوٙنە بە مزاف الیە، چون وابەستەو نامیٛنە، پیٛسەو: یانەم: یانەما، یانەت: یانەتا، یانەش یانەشا.(یانەما ئینا بزڵانە).

دویٛ: ضەمیری مبهم: یاگەگیرو نامیٛ پیٛوارە، پوژیێرە، هەکە دیارە نیەنە، واتێونە مەنیشوٙنە یاگیٛو نامیٛ یام چیٛوێ، بە جوٙریٛ نە پیٛویا، باسو کەسی و چیٛوی مەکەروٙنە. یاگەگیرو نامیٛ پیٛواریٛ جە ڕستەنە، پیٛسەو نیهادی، تەمامکەرو نامیٛ و کەردەوەی ئەرک مەوینوٙنە(یکی، هیچکس، فلان، هرکس، همکس، همەچیز…).

یەریٛ: ضمیر مشترک: یاگەگیرو نامیٛ هامبەشیٛ، کە هەمیشە یەک ویٛنەش هەن، کە متاووٙنە بە هەرشش شیٛوەکەو یاگەگیرو نامیٛ ئەرک بوینوٙنە(خود، خویش، خویشتن) کە ئیسە فرەتەر خود چالاکەن، بە یاگەگیرو نامیٛ تاکیدکەردەی نامیەنە.(خود گفتم، خودگفتیم، خود گفتی، خود گفتید، خود گفت، خود گفتند) وەلێم زوانو هەورامینە ئەپیٛسنەن(ویٛم وات: ویٛم واتم، ویٛما واتمان، ویٛت وات، ویٛتان واتتان، ویٛش وات، ویٛش واتش: ویٛشان واتشان). دکتر خانلری تەنیا باسو ئینیشاش کەردەن، وەلێم یاگانی تەرو بڕێ تەر یاگەگیرو نامیٛ باسشان سەرکریان، پیٛسەو واری.

چوار: ضمیر اشارە: یاگەگیرو نامیٛ نیشاندای پیٛسەو(این، ان)

پەنج: ضمیر پرسشی: یاگەگیرو نامیٛ پەرسیٛ: پیٛسەو(کە، کدام، کی، چە، کجا، چگون، چند، چقدر).

شش: ضمیر تعجبی: یاگەگیرو نامیٛ سەرسامی: واتە گەلێنیٛ کە ماناو سەرسامی میاونان(بە، چقدر، وە).

ئیسە بەرکەوت کە گردو زوانەکانو جەهانی جە ئەژناسەو یاگەگیرو نامیٛنە و ئەرکەکانشنە پیٛسەنیٛ یوٙی، وەلێم پەی دەسبەندی کەمێو زیاڎو کەمشان هەن ئاڎیچ بە نونگەو جیاوازی پەیلوای زوان ئەشناسان، زوانو کوردیچنە هەر پیٛسەن زوانەکانی تەری، چیٛولای مەلمیٛنە سەرو وردەکاری یاگەگیرو نامیٛ زوانو هەورامینە، هەڵبەت تەقەلا مڎەیمیٛ بە دریٛژی و پان و پوٙڕی باسش بکەرمیٛ.

ئی باسە دریٛژەش هەن....

نویسەر: د. ناجح گوڵپی