ده‌گاو بیٛسارانی (هەر جارەو دەگایێوە)
ده‌گاو بیٛسارانی یۆ جە گەورە دەگاکاو هەورامانی و کوردستانی و ئێران-یەنە و ئاو و هەواش کویسانیا و بە که‌شه به‌رزه‌کاو شانشین و میروه‌یس و کوڕی مریه‌م و کوڕی هه‌وریٛشان ده‌ور دریێنە.
ده‌گاو بیٛسارانی یوٙ جه ده‌گا گه‌وره‌کاو هه‌ورامانیه‌نه که که‌وتیٛنه به‌شو هه‌ورامانو ژاوه‌روٙیٛ، پاسه ماچا گه‌وره‌ته‌رین ده‌گاو کوردستانی و حه‌تتا ئیٛرانیه‌نه و نفوسه‌ش چوار هه‌زار نه‌فه‌ریٛنه. ئینا ٢٤ کیلومیٛتری جادٚه‌و مه‌ریوان به سنه‌ی و یا خاسته‌ر واچمیٛ، ٨٥ کیلومیٛتری سنه‌ی و ٦٥ کیلومیٛتری مه‌ریوانی. ئی ده‌گا جه سه‌رنیشته‌و هامسان چنی ده‌گاکاو ساڵیان و نجیٛ و سفیدبنی، جه پانیشته‌و به دگاکاو ژان و پایگه‌لانی، جه وه‌رکه‌وته‌و ده‌گاکاو هوٙ‌یه و سه‌رهوٙیه‌ی و جه وه‌رنیشته‌و ده‌گاکاو نه‌سه‌نار و هه‌رسین و بوٙڕیده‌ری.
ئاو و هه‌واو بیٛسارانی کویسانیا و جه زمسانه‌نه که‌شه به‌رزه‌کیٛش په‌ڕیٛنیٛ وه‌روه و جه هامنیچه‌نه هه‌وایوی وه‌ش و سازگارش هه‌ن.
بیٛساران ئینا دوٙڵیٛوه‌نه که که‌شه به‌رزه‌کاو شانشین و میروه‌یس و کوڕی مریه‌م و کوڕی هه‌وریٛشان ده‌ورشا گیٛرته‌ن. ئی که‌شه به‌رزیٛ که جه فره‌و مانگه‌کاو ساڵیٛ وه‌روه ئینا سه‌رقه‌لشاوه، په‌ی خه‌ڵکو بیٛسارانی هامنه هه‌ورایٛنیٛ. به هوٙو ئانه‌یه په‌ی که‌شه به‌رزه‌کاش جادٚه کیٛشیان، بیه‌ن به سه‌یرانگاو خه‌ڵکی و جه شاره‌کاو سنه و مه‌ریوانی په‌ی سه‌یرانی مه‌یا په‌ی ئا یاگه وه‌شا.
خه‌ڵکو بیٛسارانی خه‌ڵکیٛوی زه‌حمه‌تکیٛشیٛنیٛ فره‌و ئی مه‌ردمیه ژیوایشا به کشت و کاڵ و باخداری و ئاژه‌ڵداری ویارنا.
تاریٛخو بیٛسارانی
پاسه گیٛڵناوه وارو ده‌گاو بیٛسارانیه‌و، ده‌گایوه بییٛنه به نامیٛو (ده‌گابه‌ر)ی که نزیک به ١٧٠٠ ساڵا ویه‌ردٚه‌ش بیه‌ن یانیٛو گیٛڵوٙوه په‌ی ده‌وره‌و ساسانیه‌کا ڕه‌نگا زووته‌ریچ .
ده‌ورو پەنجسه‌دٚ ششسه‌دٚ ساڵیٛ چه‌یوه‌ڵ پیایوی گه‌وره به نامیٛو سه‌ییٛد بابا عه‌لی (سه‌ییٛد بابا شیٛخو بیٛسارانی) جه ده‌گابه‌ره‌نه بیه‌ن که خه‌ڵکی ئیٛحترامیٛوی فره‌شا گیٛرته‌ن و پیٛسه‌و شیٛخیٛوی گه‌وره‌ی ئیٛتاعه‌تشا که‌ردٚه‌ن.
ڕویٛوی سه‌ردٚی وه‌روه‌ی جه فه‌سڵه‌و زمسانیه‌نه بابا شیٛخ جه ده‌گابه‌ره‌نه مزیوٙره و خه‌ڵکیچ بیٛ ئانه‌یه ده‌لیله‌ش په‌رسا، گنا شوٙنیش ئه‌ڵبه‌ت نیه‌تو خه‌ڵکی ئانه بیه‌نه تا موازبش با جه سه‌ردٚایه‌نه ڕه‌ق نه‌بوٙوه.
سه‌ی بابا شیٛخ ملوٙ تا میاووٙ یاگیٛو که ئیسه ده‌گاو بیٛسارانیه‌نه. وه‌ختیٛو میاووٙ ئیٛگه، به خه‌ڵکه‌که‌ی ماچوٙ، من گه‌ره‌کما چیٛگه‌نه یانه که‌روه‌و و چیٛگه‌نه بژیوو. گردٚو مه‌خلوٙقو ده‌گابه‌ری ئیٛتاعه‌تو ئه‌مری که‌را و ئاگه‌ی مازا جیا و مه‌یا بیٛسارانه‌نه یانیٛ که‌راوه و چیٛگه‌نه مه‌ناوه. دماته‌ر بابا شیٛخ هه‌ر چاگه‌نه عه‌مره‌و خودٚای که‌روٙ و مه‌رقه‌دٚش ئیسه ئینا مزگیو باباشیٛخو بیٛسارانیه‌نه.
هامنه هه‌وارو بەڵەزینی
ئانیٛ کە خەڵکو بیٛسارانیەنیٛ حەتم مزانا بەڵەزین کوٙگەن و ئینا چکوٙ و ڕەنگا فریٛچشا لانیکەم کەڕەتیٛو لوایبا پەی ئاگەیە. بەڵەزین هەوارو بیٛسارانیان و ئینا وەراوەرو کوڕی مریەمیەو. بەڵەزین ئینا بەینو دەگاو بیٛسارانی و پایگەلان و نیەر و ژانی.
و چە چوار تەرەفەو ئینا موحاسیٛرەو کەشەکاو کوڕی مەریەمی و میروەیس و کوڕی هەوریٛشان و میٛرگەواری. پەس پیٛسەو گردٚو هەواراو هەورامانی ئاو و هەواش وەش و کویٛسانیا.
پاسە نەقڵ کەرا ساڵیانی زوو بەینو هەورامیاو نیشته‌جاو ئاگه‌یه که خوڵاموه‌یسیه‌کاو ده‌گاو بیٛسارانی بییٛنیٛ، چنی کورده عه‌شاییٛره کوٙچه‌ره‌کا، سه‌رو کویسانو کوڕی مەریەمی ئیختیٛلاف بیەن.
ئی کوردیٛ عه‌شاییٛریٛ ئاژه‌ڵداریٛ بییٛنیٛ که جه گه‌رمیانو ئیٛراقیه‌و بوٙنه‌و له‌وه‌ڕو ئاژه‌ڵه‌کاشا ڕوه‌شا نیاینه کویسانه سه‌رسه‌وزه‌کاو هه‌ورامانی و ئه‌ڵبه‌ت یوٙ جه سیاسه‌ته‌کاو ئه‌رده‌ڵانیه‌کا ئانه بیه‌نه ئی عه‌شاییٛرا بارانه دلیٛ هه‌ورامانی تا هه‌ورامیه‌کیٛ جه وه‌راوه‌رشاوه زه‌عیفیٛ با. ئی عه‌شاییٛریٛ وه‌ختیٛو ئامه‌ینیٛ دلیٛ خاکو مه‌حاڵو هه‌ورامانی، جه مه‌حاڵو ژاوه‌روٙی پوشانه‌شا دان به خانه‌کاو ئه‌رده‌ڵانی و دماته‌ر مه‌نته‌قه‌شا گیٛرته‌نه‌ره. ئیسه به زوٙر بیه‌بوٙ یا به سه‌له‌منای په‌ی ویٛشا نیشته‌جای بییٛنیٛ و چوون هه‌ورامییٛ نه‌رم و نیانیٛ بییٛنیٛ و حه‌وسه‌ڵه‌و شه‌ڕ و ئاژاولیٛشا نه‌بییٛه‌نه، ئاسته‌نشا ئی عه‌شاییٛریٛ پاڵشانه ده‌گا وه‌شه که‌را و ئیسه جه ژاوه‌روٙنه مدٚیه‌ی ده‌گایوه هه‌ورامیه‌نه و ده‌گایوه سوٙرانیه‌نه. ئینه باییٛسش سیاسه‌تو ئه‌رده‌ڵانیه‌کا بیه‌ن.
پاسه نه‌قڵ که‌را خوڵاموه‌یسیه‌کیٛو بیٛسارانی که ساحیبیٛ ئه‌سڵیو به‌ڵه‌زینی بییٛنیٛ، چنی عه‌شاییٛره‌کا گژیا و جه‌نگیٛوی ونین به‌ینشانه مه‌ی وه‌ره‌و و چنها که‌سی کوشیا و ئاقیبه‌ت عه‌شاییٛره‌کیٛ مه‌ڕیا و په‌ی هه‌میشه‌ی ئاگه‌ی مازا جیا.
ئیسە جە کویسانوکوڕی مریەمی هەواریٛو هەن کە بە هەوارو کوردا مەشهورا.
ئەلعان هەوارووبەڵەزینی شانزە یانیٛش چنەنیٛ و چیٛویٛو کە پەی من سەیر بیٛ برق بیٛ کە چیٛگە شەویٛ گڵوٙپیٛ گڕیٛنیٛ بەڵام نە تیربەرقیٛ بیٛنیٛ کە واچمیٛ بەرقو شاریا و نە ده‌نگو موتوٙر برقی ئه‌ی.
قه‌ڵاو داسه‌یرانی
قه‌ڵاو داسه‌یرانی ئینا چوار کیلوومیٛتری وه‌رنیشتوو ده‌گاو بیٛسارانی. ئی قه‌ڵا پاسه ماچا، یاگیٛو داسنیا بییٛنه. داسنییٛ تایفیٛو جه کوردانیٛ که ئیسه ئینای مه‌حاڵو موسڵی و ئایینشا سه‌ر به ئیزه‌دیه‌کاو ئاگه‌یه‌نه. داسنییٛ هه‌ر چن خه‌ڵکیٛوی نه‌شناسیا‌ینیٛ، به‌ڵام پاسه گیٛڵناوه، مار پریٛسیٛ بییٛنیٛ و به تایفه‌و شامارایچ میٛشهوریٛنیٛ.
شاماران ئیٛلاهه‌و زانایین و یوٙ جه ئیٛلاهه‌کاو ئایینو میٛترایا. هه‌ر پاسه که مزانمیٛ هه‌ورامان مه‌رکه‌زو ئایینو میترای بیه‌ن و شامارانیچ ڕیٛخه‌ش ئینا باوه‌ڕه‌کاو خه‌ڵکو ئی مه‌حاڵیه‌نه. په‌س متاومیٛ واچمیٛ ئی داسنییٛ ڕه‌نگا هه‌ر ئانیٛ بییٛبا که جه قه‌ڵاو داسه‌یرانیه‌نه کوٙچشا که‌ردٚه‌ن و لواینیٛ جه مه‌حاڵو مووسڵیه‌نه نیشته‌جای بییٛنیٛ.
ئی قه‌ڵا ویه‌ردٚیٛوی دوور و کوٙنش هه‌ن و وه‌ڵیٛ ئیٛنقلابی جار و بار خه‌ڵکی به زه‌نگه‌ن و خاکه‌ناز ده‌س که‌ریٛنیٛ حه‌فاری که‌ردٚه‌ی ئاگه‌یه چوون زانیٛنیٛ که گه‌نجی فره‌ش چنه‌ن. دماته‌ر میراس فه‌رهه‌نگی ئاگه‌شه بینان و ئیسه بیه‌ن جزو ئاساری سه‌بت بیه‌ی میراس فه‌رهه‌نگی و هه‌ر پاسه مه‌نه‌نه‌و.
وه‌راوه‌رو قه‌ڵاو داسه‌یرانیه‌و ته‌پیٛوته‌ر هه‌ن به نامیٛو کوته‌ک و جاڕگا. گیٛڵناوه به‌ینو خه‌ڵکو ئاگه‌یه و قه‌ڵاو داسه‌یرانی جه‌نگیٛوی گه‌وره خیٛزیوٙ و داسنیه‌کیٛو قه‌ڵاو داسه‌یرانی شکست موه‌را و مه‌جبوریٛ با ئاگه‌ی بازا جیا و ملا تا موسڵ. یوٙ جه پیا پیره‌کاو بیٛسارانی گیٛڵنانشه‌و که جه موسڵه‌نه چه‌مش که‌وته‌ن داسنییٛوی که واته‌نش ئه‌ساله‌تش هینو ئا مه‌حاڵو بیٛسارانیه‌نه و جه داسه‌یرانه‌و ئامه‌ینیٛ.
(ئی کاره‌ساتیٛ ته‌قریبه‌ن جه ته‌مامو مه‌حاڵه‌کاو هه‌ورامانی ئامه‌ینیٛ وه‌ره‌و. چوون به باوه‌ڕو من ئیٛ موهاجمیٛ موسڵمانیٛ بییٛنیٛ و ئا که‌سانیٛ که خه‌ڵکی ئه‌سڵیو ده‌گاکاو هه‌ورامانی بییٛنیٛ، یا یارسانیٛشا پنه واتیٛنیٛ یا کاکه‌ییٛ یا داسنییٛ و یا گاوریٛ به هه‌ر حاڵ وه‌ختیٛو موسڵمانه‌کیٛ که به باوه‌ڕو من عه‌شاییٛره ئاژه‌ڵداره‌کیٛ بییٛنیٛ مه‌یا هه‌ورامان، دینو ئیٛسلامیچ مارا چنی ویٛشا. خه‌ڵکه‌که یا موسڵمانیٛ با و یا چنیشا گژیا و جه ئی جه‌نگانه فره‌ته‌ر موسڵمانه‌کیٛ پیروٙزیٛ با و نامسڵمانه‌کا جه هه‌ورامانه‌نه مزناره. به‌ڵگه‌یچما هه‌ر ئا خه‌ڵکه‌نه که جه ده‌گاکاو هه‌ورامانی به‌ریٛ شییٛنیٛ و ئیسه جه فره‌و یاگانه هه‌ڵای مه‌نیٛنیٛ و زوانه‌که‌یچشا هه‌ڵای نه‌فاڕان. په‌ی نمونه‌ی چنها ده‌گای جه مه‌نته‌قه‌و قه‌ڵخانی ئه‌لحه‌قه‌کا هه‌نیٛ که به هه‌ورامی قسیٛ که‌را و وه‌ڵته‌ر ئه‌ژدادٚیٛشا جه هه‌ورامانه‌نه ژیواینیٛ.)
ده‌گاو بیٛسارانی فره‌ته‌ر به دویٛ که‌سایه‌تییٛ ئایینی و ئه‌ده‌بی مه‌شهورا:
یوٙ ئه‌چی که‌سایه‌تیا مه‌ڵڵا مسه‌فا بیٛسارانی شاعیٛری مه‌شهورا که جه قه‌ڕنه‌و یانزه‌ی کوٙچی ژیوان و یوٙ جه گه‌وره‌ته‌رین شاعیٛراو هه‌ورامانیا که په‌ی ویٛش سه‌بکیٛوی تایبه‌تش هه‌ن. دویٛ ساڵیٛ چه‌یوه‌ڵ دیوانووکامڵ و که‌م نه‌قسو ماموٙسا بیٛسارانی به ده‌سی هونه‌رمه‌ندو کاکه عه‌بدوڵڵا حه‌بیبی نویسیا و چاپ و وڵا بیه‌نه‌و.
ئه‌وته‌ر که‌سایه‌تی، مه‌ڵڵا حامیٛدٚوو بیٛسارانی مه‌شهوور به کاتیٛبولئه‌سرارا که جه قه‌ڕنه‌و سیٛنزه‌یه‌نه بیه‌ن و شه‌رحه‌ش سه‌روو مه‌سنه‌وی مه‌وله‌وی نویسه‌ن و هه‌ر پاسه ریاض المشتاقین و شه‌رحه‌و گولشه‌ن ڕازوو شه‌بسته‌ریچش نویسه‌ن.
ئیبراهیم شه‌مس ١٣٩٩/٠٣/٠٥ی ڕوٙجیاری
ڕوٙو په‌نجشه‌مه‌ی ئه‌وه‌ڵوو مانگه‌و چیٛڵکڕوو ١٣٩٩ی به خوڵکه‌و دوٙسی ئازیزیم دوکتر ڕه‌حیم خوڵاموه‌یسی سه‌فه‌ریٛوما که‌ردٚ په‌ی بیٛسارانی و چن ڕویٛو جه هامنه هه‌واروو به‌ڵه‌زینی گه‌شت وگوزایٛوی عالما که‌ردٚ و ئی سه‌فه‌ره بی به هوٙو ئانه‌یه جه باره‌و ده‌گاو بیٛسارانی چن خه‌تیٛو بنویسوو.
سەرچەمە:
دانشنامەو هەورامانی
@Daneshnameh_shams
هەورامان نێت
