کەردەی یاردیدەر (helping verbs – auxiliary verbs)، ئاکەردەنە کە ڕستەنە چەنی کاریٛوی سەرینی و ویٛسەری یام چەمێوی مەیوٙ، پەی ڕوٙشنکەردەیۆ هەرمانیٛوی و بوٙ بە نونگەو تەمامنای ماناو کەردەکەی یام چەمەکەی، ئی کەردیٛ ماناشا کزەنە ڕستەنە، وەلیٛ بان بەیاردیدەریٛ کەردە ویٛسەرەکاو ماناو گردو ڕستەکەی ڕوشنەکەراوە و هیچ لیٛڵیێوە نمازا.

زوانی هەورامینە چنڎ کەردیٛوی یاردی دەریٛما هەنیٛ پیٛسەو: ( بی،بیٛ، بوٙ، بە، هەن،….هتد) جە چەمەو بیەی هوٙرگیریا، هەرپاسە (شی، شوٙ، بشە، ئەشۆ، مەشوٙ، مەشیا…هتد) کە جە چەمەو شیەی هوٙرگیریا.

شوٙنیەرە واتیٛ( گەرەک)  گەرەکمەن، گەرەکم بیٛ، گەرەکم بی…هتد  یوٙتەرا جە کەردە یاردیدەرەکا، وەلیٛم چەمەش دیار نیەن و شازا، چەمەو بیەی لکوٙش پۆرە بوٙ بە کەردیٛوی یاردی دەری ئامیٛتە.

(ئەجوٙ، ئەجیٛ، ئەجیا…) یوٙتەرەن جە کەردە یاردی دەرەکا، کە جە چەمەو ئەجیای هوٙرگیٛریوٙ

شونەوئانەیچرە کەردەی یاردیدەرو ( متاوو، متاووٙ.. هتد )( میاروو، میاروٙ) کە جە چەمەو تاوای و یارای هوٙگیٛریاینیٛ. بانە بە کەردیٛوی یاردیدەر.

چەنی ئانەیچ ( خەریک و خجڵ) دوویٛ کەردیٛ یاردیدەریٛنیٛ جە چەمەو خەریکنای، خەریکیای و خجڵنای، خجڵنایوە هور گیریانە یانی ڕیٛخەو چەمەکانیٛ.

پاسە بوٙ متاومیٛ واچمیٛ: هەر دەمیٛو ڕستە دویٛ کەردیٛش چەنە بان، ئی کەردیٛ کە سەرۆ نامیٛما بەردیٛنیٛ، ئانە با بە کەردەی یاردیدەر جیا جە کەردەی بنەڕەتی ڕستەکەی.

یاگیٛ کەردەی یاردیدەری ڕستەنە:
یوەم: فرەو کەردە یاردیدەرەکا، مەگنانە بنەڕاو ڕستەیوە، چی وەختەنە کەردەی سەرینی ڕستەکەی ئەرەنیان( ئنشائی، ئلتزامی)ن، نمونە:

ئەبوٙ(مبوٙ) بلو پەی وانگای. مەشوٙ بلو پەی وەنگای، مەشوٙ بەی چەنیم تا بازار. ئەشوٙم بوینوت. متاوو قسیٛ بکەروو،  متاوی بلیوە سەرو کاری، میاروو بوزوت سەرو قەڵامشکیٛم، میاروٙ هوربوەزوٙ تفەکیٛ. گەرەکمەن نانش چەنی بوەروو. گەرکمبیٛ نان بوەرو.

دوەم: وەلیٛ کەردەی یاردیدەرو(ئەجوٙ)ی چەنی کەردەی ویەردەی تەمامی و نەویەردەی و کەردەی ناتەمامی مەیوٙ، بەکەمی چەنی کەردەی ئەرەنیای هەن: ئەجوٙ دوٙش مجیان، سینەش ئەجوٙ کتا ڕنیەن، ئەجوٙ تیکەش گیریان. ئەجوٙ نمەی چەنیما. ئەجوٙ تاتەش مەردەن. ئەجیٛش دنیا هەر پاسنیٛنە، ئەجیٛش مەمروٙ.

ئەجوٙ جاری چامنە هەم پیٛسەو ئامرازو یوٙتری شیەی بەکار مەیوٙ ( ئەجوٙ خەرارەن، ئەجوٙ ولیەنی، ئەجوٙ کولەکیٛ بیٛسەرو بنەنە). هەرپاسە جار چامنەیچ هەن پیٛسەو ئامرازو پەرسیٛ بەکار مەیوٙ( ئەجوٙ نانت واردەن؟) وەلیٛم چەنی فاڕای ئاوازەو ڕستەکەی ئەجوٙ هەرمانەکیٛش واڕیوٙ.

بەکەمی چەنی کەردەی ئەرەنیای مەیوٙ. ئەجوٙت بلی، نمەیۆ؟، ئەجوٙش بوەروٙش مەمروٙ.

یەرەم: چنڎکەردێوە هەنیٛ ئەگەر گنا وەڵیٛ چەمەی با بەکەردەی یاردیدەر جاری چامنەیچ هەن بکەرنادیارەن: زاڕوٙڵەکەش کەرد گرەوای،  درەختەکە کەوت لەرزای، وەلێم ئی جوٙرە قسە کەردەیە فرە بەکەمی هەن.

کەردیٛ تەریچ هەنیٛ گجار دەورو کەردەی یاردیدەری موینان( ئەگەرکریوٙ با بوینوت)( گونجیوٙ بلمیٛ سەیران) چیٛگەنە کەردەو ( کریوٙ) ( گونجیوٙ) بیەنیٛ بە کەردەی یاردیدەر،(بوینوت، بلمیٛ) کەردەی سەرینینیٛ، بەتەشکو ئەرەنیای(ئینشائی-ئلتزامی). جە چەمەو (کەردەی، گونجنای-گونجیای) هوٙرگیریاینیٛ.

کەردەو خجڵی و خەریکی کە هەردوی هام ماناینیٛ، ڕستەنە و دواینە  دەورو کەردەی یاردی دەری موینان، خەریکا گلیٛرو، (خەریکا/ خەریکەن بگلیٛرو)، خجڵا/ خجڵەن تاسیەو( خجڵا بتاسیەو)

کەردەی یاردیدەر گرد وەختێونە، یاردیدەرنیەن، ئەگەر تەنیا ویٛش بەکار بەیوٙ ڕستەنە ئاوەختی بوٙ بەکەردەی سەرینی و بنەڕەتی ڕستەکەی. نمونە: ئازاد بی/ بوٙ/ بیەن/ بیەبیٛ/ بیەبیێ/ بەماموٙسا.  بی،بۆ، بیەن، بیەبیێ کەردەی سەرینینیٛ.

ئەگەر سەرنجە دەیمیٛ کەردەی یاردیدەر زوانی سورانی، فارسی، بەلوچی، تاڵشی، لارستانی، دوانی، یانی زوانە ئیرانیەکانە گردینە هەن.

نمونیٛ سەرو کەردەی یاردیدەری و کەردەی بنەڕەتی ڕستەنە هەکە جارێوە بیەن بە کەردەی یاردیدەر جاریٛویچ کەردەی سەرینین:

مەبوٙ/ ئەبوٙ بلو پەی وەنگای . ئازاد مەبوٙ بە مامۆسا

گەرەکمەن/ گەرەکم بیٛ ساوی بسانو. کتیٛبیٛوم گەرەکەن، گەرەکبیٛ.. چێگەنە گەرەک چەنی کەردەی ناتەمامی مەیوٙ ڕستەنە، ئیجا ماناکیٛش پەڕ یاونوٙ.

زاڕوٙڵەکەش کەرد گرەوای. گوٙشتەکەم کەرد بە قیمە

درەختەکە کەوت لەرزای. کتیٛبیٛوی خاسم دەسکەوت

میارو ویارەکیٛنە پڕوە . کەڵەشیٛرەکە میاروٙ بە کەرگەکیٛ

متاوو قسیٛت چەنی بکەروو .  من کوٙڵەکەی متاوو

ئەشوٙ نان بوەرمیٛ. سیپاڵەکیٛم پەی مشیا، گجیەکەم پەی مشیوٙ، زەڕەکەم مشوٙ، پەی واردەی مشیوٙ

کریوٙ قسیٛ بکەرمیٛ .  قسیٛم کەردیٛ

گونجیوٙ بلمیٛ سەیران . ئاروٙ گونجیان پەی سەیرانی

ئەجو خەرارەن: لوان سەرو کەردەی ناتەمامیٛ، وەرو ئانەی ڕستەنە چەنی کەردەی ئەرەنیای  فرە نامان، فرە بەکەمیچ بە تەشکو کەردەی تەمامی مەیوٙ (ئەجیام توٙنی) چیٛگەنە ئەرکو کەردەی تەمامی موینو.

خەریکەن گنورە وار، خجڵەنا کتیٛب وانوە.. خەریک و خجڵ کەردەی یاردیدەریٛنیٛ،  ویٛت خجڵنان، ویٛت خەریکنان، چیٛگەنە کەردەی سەرینیەنیٛ،  ڕستەنە چەنی کەردەی ئەرەنیای و کەردەی نەویەردەو ویەردەی مەیا.

کەردیٛ تەرێچ هەنیٛ وەلیٛ بە پەنەوازم نەزانان گردی نامیٛ بەرو نمونەشا سەر باروە، وەلیٛم بەکار ئاوردەیشا فرە کەمەن.

زوانی ئینگلیزنە کەردەی یاردی دەر (it,was,are, were,am ) بە کەردەی یاردیدەری بنڕەتی منریارە، do,dose,did  ، has,have, had  ،  shall,should,will,would, can,could, may,maight, must 

زوانی ئینگلیزینەکەردەی یاردیدەر فریٛنیٛ کە سەرۆ نمونەکیٛ نیانیٛرە، هەرپاسە عەرەبیچنە.(کان، تکون، اکن، کاد) بە کوڵی کان و براکیٛش بە کەردەی یاردی دەر ئەژمار کریان.

 بەفارسی پەنەشان ماچا “فعل کمکی” ، پیٛسە: دارم، داشتن، شد، شدن،  توانستن، بایستن، باید و میتوانم، من درێژە مەدەو بە فارسیەکەی چون زانایم مەمەڕیٛوٙ ملشرە.

د. ناجح گوڵپی

هەورامان نێت

https://3rabon.com/2018/02/04/difference-verbs/

http://www.english-guide.com/index.php/free-course/english-grammar/helping-verbs

https://www.alukah.net/literature_language/0/35045/