گەندەڵی سیستەماتیك لەسیاسەتدا بەواتای گەندەڵێەك دێت كە دەسەڵات لەژوورەوە بۆ ژێرەوە یەكتر بەشێوەیەكی نایاسایی و بەدەر لەو چوارچێوە و رێسا و یاسا كارپێكراوەكانی خودی ئەو دەسەڵات كار دەكات و لەبنەماشدا بەواتای قۆرخكردن بەزەبری هێز دێت.

 لەزۆربەی ئەو دەوڵەتانەی مۆدیلی دەوڵەت ـ نەتەوەی سەرمایەداری لیبڕال پەێرەو دەكەن، هەرچوارساڵ جارێك بەناوی دیموكراسییەوە هەڵبژاردن پێكدێت و گەڵ بەپێی رێژە و ژمارەی دانیشتوان نوێنەرانی خۆیان رەوانەی پەرلەمان دەكەن. ئەم مۆدیلەش ئێدی كاركرد و فۆنكسیۆنی خۆی لەدەستداوە، بۆیە دەوڵەت ـ نەتەوە بۆ ئەوەی خۆی لەژێر باری ناڕەزایەتیەكانی گەل رزگار بكات، هەندێ لەدەسەڵاتەكانی ناوەندی بۆ سیستەمی پارێزگاكان شوڕ كردۆتەوە.

 لەبنەڕەتدا ئەم كارە لەبێ چارەبوونی دەوڵەتی ناوەندی وەكو دەرچەیەك بازدان بەسەر داخۆازیەكانی گەلاندایە. ئەم یاسایەش لەعێراقدا كاری پێ دەكرێت، بەتایبەتی لە ٢٠٠٥ەوە و لەدوای رووخانی رژێمی سەددامەوە. هەرچوار ساڵێك دەبوو لە هەرێمی كوردستان و عێراق بەگشتی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران و هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان پێ بهاتبایە. لەعێراقدا كەم و زێدە ئەو یاسایە كاری پێكرا، بەڵام لەهەرێمی كوردستان وەكو ئەوەی بانێكی دوو هەوا بێت كەش مشوری لێنەخوارد و هەركەس پێ رازی بوو.

 لەرۆژی دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی باشوری كوردستانەوە لەساڵی ١٩٩٢ نە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان و نە هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێم لەكاتی خۆیاندا بەرێوە چوونە و هەرجارە بەشێوەیەكی نایاسایی تەمنیان بۆ درێژیان كردۆتە، هەر گەز و هەم یەزد لەدەستی خۆیاندا بوو.

بەپێی کولتوری سیاسی و بەمەزاجی حیزبی یاساكان دەخوێندرێتەوە و شرۆڤەیان بۆ كراوە و بەپشت بەستن بەبڕیاری حیزبەكان تەنانەت پەرلەمان چەند ساڵێك وەستێندراوە و سەرۆكی پەرلەمانیش شاربەدەركراوە. بەحۆكم و دەسەڵاتی عەسكەرتاریزم ئیدارەدانی پەرلەمان و ئەنجوومەنەكان دەكرێت. پەرلەمان و ئەنجوومەنێك بەحكۆمی حیزبی ئیدارە بكرێت ناتوانێت لەخزمەتی كوێ پێكهاتە كۆمەڵایەتیەكاندا بێت، هەم پەرلەمان و هەم ئەنجوومەنیش كار بۆ حیزبەكان دەكەن، تەنیا بۆ ئەوەی نیشانی رای ناوخۆ و دەرەوەی بدەن هەڵبژاردن دەكەن.

ماوەی سی ساڵە حكومەتی ناوەندی خۆی لەسەر كاری نایاساییی راهێناوە و بەرێوە دەچێت. بەغداش لەئاست ئەو نایاسایی بوونانە خۆی كەڕ و مات كردوە. چونكە ئەوانیش لەناوەنددا بەهەمان شێوە هەندێ گەندەڵی دەكەن و هەردوو حكومەت لەئاست ئەو گەندەڵی و كارە نایاسایانەدا چاوپۆشی لەیەكدی دەكەن و خۆبەخۆ گەندەڵی سیستەماتیك پەێرەو دەكەن  هەردوو حكومەت ئاوەش یەكتر بەخێو دەكەن. گەندەڵیەكی بەسیستەم كراوە لەناوەندەوە بۆ هەرێم و لەهەرێمەوە بۆ ئەنجوومەنە خۆجیەكان شۆڕ دەبنەوە و هاوشێوەی زەنجیرێك یەكتر لەپچڕان رادەگرن.

هەردوو حكومەت بەهۆی ئەو داهات و سەروەتە بێ ئەژمارەی لەئارادا دایە، چاوی خۆیان لەئاست یەكدی دا دەگرن و وەكو برا بەش لەنێوان خۆیاندا دابەشی دەكەن، گەلیش برسی و رەش و رووت و ماڵوێران و بێ دەرەتانە زۆر باكیان بەوە نایەی و مۆشكیلەی ئەوان نییە.

باسەكە تەنیا پەیوەست نییە بەگۆڕانێكی رووكەشیانەی ئەو چەند كەسەی لەئەنجوومەنەكاندا لەلایەن حیزبەكانەوە دیاری كراون و نەگۆڕدراون. پرسەكە ئەوەیە لەنەگۆڕبوونی ئەواندا چی خەسارێك لەگەل و سیستەمی بەرێوەبردن و دەسەڵات دراوە. دەوڵەت ئێدی ناتۆانێت بەپێ یاساكانی خۆشی كار بكات. سیستەمی لیبڕالیزم ناتوانێت لەژێر ناوی دیموكراسی ساختەدا گەلان زیاتر لەوەی كە هەیە بخاپێنێت. دیموكراسی لیبراڵ ئەساسەن بۆ بەهەدەردان و فەرهووتكردنی سامانی نیشتیمانی گەل دامەزراوە، سیستەمی دادوەری بەپێ هاوسەنگیە سیاسیەكانیش بوونەتە بەشێك لەو سیستەمە و تەنیا كاریان رەوایەتیدانە بەگەندەڵیەكانی دەسەڵاتداریەتی. بەرژەوەندی گەل و پاراستنیان هیچ كات نابێتە تەوەری سەرەكی سیستەمی دادوەری. سیستەمی دادوەری لەهیچ هەلومەرجێكدا دەبێت نەبێتە بەشێك لەئەو گەندەڵییە سیستەماتیكە لەلایەن دەسەڵاتداریەتیەوە بەرێوە دەچێت.

دادگای فدراڵی عێراق نابێت خۆی لەهەندێ راستی بدزێتەوە، دەبوو ئەو حكومەتی هەرێمی بەهۆی ئەوەی لە ٢٠١٤ەوە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكانی ئەنجام نەداوە سزا بدابا. ئەنجوومەنەكانی هەڵوەشێنێت. پێش ئەوەش دەبوو دادگای فدراڵ داوای لێبوردنی لەگەڵ و پێكهاتەكانی عێراقی بكردبا كە تا ئێستا لەو بابەتەدا كەمتەرخەمی كردوە و زووتر راوەستەیان لەسەر ئەو كارە نایاسایانە بكردبا. دەبوو دادگای فدراڵی ئەو سەروەت و سامان و داهاتانەی لەو هەموو ساڵەدا هاتووەتە ئەنجوومەنەوە داوا بكردبا و بیگەڕاندبایاتەوە بۆ سەندوق و خەزینەی گەل. بەمیلیاردها دۆلار لەم هەموو ساڵە دیار نەماوە، هیچی خەرجی خزمەتگۆزاری و پێشوەچوونی بنەماكانی شار و سەرراستكردنی كەم و كوڕیەكان پێكنەهاتووە و بەنادیاری ماونەتەوە، دادگا دەبوو لەو ئاستەدا بڕیاری بدابا. نابێت تەنیا بۆ خۆڵ كردنە چاوی گەل بەشێوەیەكی كرچ و كاڵ لەرۆحی یاساكان كەم بكرێتەوە. هەرچەندە سیستەمێك داماڵراو بێت لەئەخلاق ناتوانێت بەیاسا وشكەكانی دەوڵەت ـ نەتەوە پرسەكانی گەل و كۆمەڵگەكان چارەسەر بكەی. رازی كردنی گەل گرنگترە تا بۆ رازی كردنی هەندێ لایەنی دەرەكی وەها خۆت بنوێنی. رێككەوتنی سیاسی حیزبەكان تا ئێستا لە ٢٠٠٥ەوە هیچیان لەخزمەتی سەقامگیری، ئاشتی كۆمەڵایەتی و چارەسەركردنی برسی، گەندەڵێ، ئازادییە تاكەكەسی و كۆمەڵایەتیەكان و مافی پێكهاتەكان نەبووە و نابێ، بۆیە دەبێت سیستەمی دادوەری ئێدی بەپێ رازی كردنی دڵی ئەو حیزبانە هەڵسوكەوت نەكات، تا هەرهیچ نەبێت دامەزراوەیەك هەبێت گەل بزانێت كار بۆ ئەو دەكات.

ئەندامانی ئەنجوومەن ماوەی نۆ ساڵە بەشێوەیەكی نایاسایی و بەشێوەیەكی سیستەماتیك بوونەتە بەشێك لەو گەندەڵیەی دەسەڵات. ئەوانیش غەدرێكی مەزنیان لەگەل و نیشتمان كردوە. گەل چە تاوانێكی كردوە كە ئەو كەسانە بەناوی گەلەوە ئەو هەموو ساڵە داهاتی وڵات خەرج دەكەن. بەهەزاران گەنج لەم وڵاتە هەڵهاتن، بەهەزاران بۆنە خۆراكی ماسیەكان لەدەریاكاندا.

هەموو تاكێكی ئەم هەرێمە باش دەزانێت، ئەو كەسانەی بەناوی ئەنجوومەنی پارێزگاكان دانراون، لەلایەن حیزبەكانەوە دیاری كراون و لەسەر بنەمای پشك پشكێنی حیزبایەتی لەوێدان، نەلەسەر بنەمای هەڵبژاردنێكی پاك و توانا و لێهاتوویی و شارەزایی لەبەرێوەبردنی شار و جێبەجێ كردنی پرۆژە خزمەتگۆزاریەكان هەڵبژێردراون. دەبێت دادگا ئەمەی وەكو تاوانێكی نیشتیمانی سەیر بكردبا، تەنانەت تاوانێك لەئاست خیانەتی نیشتیمانیدا؛ چونكە ئەوە گەندەڵیەكی سیستەماتیكە و بەمیلیۆن تاكی ئەم وڵاتە زەرەریان بینووە، گەلانی عێراق چە تاوانێكیان كردوە.

ئەندامانی ئەنجوومەن دەیانتۆانی ئەركی نیشتیمانی و مرۆیی و دیموكراتیانەی خۆیان جێبەجێ بكردبا و دەستیان لەكار بكشایەتەوە. دەست بەرنەدانیان بەهۆی ئەو هەموو پارە و سەروەتە بەلاشەوە بوو ئەمەش بۆ هەردوولایان خۆش بووە و پێ رازی بوونە. ئەو كارە نایاسایە بێ عەداڵەتیەكی گەورەیە و راستەوراست لەدژی گەل. دادگای ئەمەی نەبینوویە. گەندەڵی كاتێك بوو بەسیستەماتیك لەكۆتاییدا سەری خۆدی گەندەڵكارەكەش دەخۆات.

هـ. ب