فەیلییەکان کۆمەڵە کوردێکی ڕۆژھەڵاتین لە لوڕستان و کرماشان و ئیلامی سەر بە ئێران دەژین و ھەروەھا بەشێکیش لە عێراق لەڕۆژھەڵاتی دیجلە کە فەیلیی شیعەن دەژین لە بەغداد و پارێزگای دیالە. ئەم زارەوەیە (فەیلی) بەکۆمەڵێک ھۆزی (کوردی ئیلامی) دەوترێت، کە نیشتەجێی (پێشکۆ ، پشتکۆ)ی زنجیرەچیای زاگرۆس بوون، زۆربەی مێژوونووسان، کۆکن کە لە ڕەچەلەکی (ئیلامی) یا (گۆتییەکان) بوون، کە لە ناوەڕاست و باشووری عێراق ژیاون ، لە ناوچەکانی (مەندەلی، زڕباتییە، بەدرە، جەسان، خانەقین، کەرکووک،بەغدا ،کوت ،عەمارە و بەسرە). کە لەلایەن چەند کەسانێکیڕۆژھەڵاتناسی وەکو (ڤلادمیر مینۆرسکی) ڕووسی و (جۆن ماڵکۆن) و توێژەری کورد (د.ئیسماعیل قوماندار) پشتگیری ئەو بۆچوونە دەکەن، کەبڕوای وایە سەرەتای دەرکەوتنی زاراوەی (فەیلی) لە سەدەی شازدە بووە، ئێستاش ئەم زاراوەیە بۆ ئەو کوردانە بەکاردێت، کە نیشتەجێی ئەو ناوچانەن کە بەر دەوڵەتی عێراق کەووتون.

نەھامەتی کوردە فەیلییەکان

کێشەی کوردە فەیلییەکان وەک کێشەی عەرەبە شیعەکان بەردەوام بەو ململانێ سیاسییانەی نێوان دەوڵەتی عوسمانیی تورک و سەفەویی ئێرانی، کە رێخۆشکەربوو دابەشکردنی دانیشتوانی ناوچەکە لە نێوان دوورکەوتەی ئێرانی و عوسمانی، زۆر لە شیعە عێراقیەکان بە دووکەوتەی ئێرانی ناونوسکران، کە لە ناویاندا کوردە فەیلیەکان بوون لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقی ڕووبەڕوی جیاکردنەوە بوونەتەوە لەگەڵ توێژو چینەکانی تری کۆمەڵگای عێراقی.

 لە ساڵی۱۹۲٤ یاسای ڕەگەزنامەی عێراقی جەختی لە دابەشکردنی گەلی عێراقی کردەوە بۆ سێ بەش لەسەر بنەمای ئایین و نەتەوە. لەبەر ئەوەی کوردە فەیلیەکان رێبازی شیعە بوون ، بە ڕەچەڵەک ئێرانی ناونووس کران بۆیە ھەمیشە کەوتوونەتە بەر ھێرشی دەسەڵاتدارانی عێراق. لە دوای ھاتنی ڕژێمی بەعس بۆ سەر دەسەڵات و دەستبەسەرداگرتنی، لە ساڵی۱۹٦۸ـەوە کوردە فەیلیەکان ڕووبەڕوی شاڵاوی توندی ڕاگواستن و لەناو بردن بوونەوە، لە سەرەتای ساڵانی (۱۹۷۰) ڕژێمی بەعسی پێشوو نزیکەی چل ھەزار کوردی فەیلی ڕاگوێزی ئێران کرد، بە بیانووی ئەمەی کە ڕەچەڵەکیان ئێرانییە. لە درێژایی ئەم سیاستە بەرامبەر بە کوردە فەیلیەکان، لەساڵی۱۹۸۰ بەپێی بڕیاری ٦٦٦ مافی ھاووڵاتیبونیان لێسەندرایەوە، ئینجا دەست گیرا بەسەر ماڵ و سامانەکەیان. ھێرشی زۆر توند و دڕندانە دەکرانە سەر کوردە فەیلیە بە زەوتکردنی ئافرەت و کوشتنی پیاو و منداڵەکان، کە لە مێژوودا کەموێنە بووە. لە میانەی چەوسانەوەو توندوتیژی، سەرۆکی پێشووی عێراق سەدام حسێن بڕیارێکی نوێ ھاتە کایەوە، کە بڕیار درا ئەو پیاوەی عێراقییە و ژنەکەی فەیلیە دەبێ لێی جیا ببێتەوە، بەرامبەر بە چوار ھەزار دینار ئەگەر سەرباز بێت، دوو ھەزار و پێنج سەد دینار (بەپێی دراوی پێشوی عێڕاق) ئەگەر سڤیل بێت. بەپێی ئامارەکانی خاچی سوور و مانگی سووری نێودەوڵەتی، ٤ سەد هەزار ھاووڵاتیی فەیلی بوونەتە قوربانیی ڕژێمی پێشووی عێراق، بە کوژران و ڕاگواستنەوە. لەدوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق، لە ساڵی ٢٠٠٦ یاسای ڕەگەزنامەی عێراقی، بڕیاری (٦٦٦)ی ساڵی۱۹۸۰ی پووچەڵ کردەوە. لەمیانەدا کۆمەڵێک لە کوردە فەیلیەکان توانییان مافەکانیان بەدەست بھێننەوە.

بەرپرسی ڕێكخراوی یەكگرتنی كوردە فەیلیەكانی كەركوك حاجی داود ئەسعەد، دەربارەی بوونی فەیلیەکان لە عیراق و کەرکوک بە ئاژانسی هەواڵی فوراتی ڕاگەیاند:"كوردی فەیلی پێكهاتەیەكی سەرەكی عێراقە، ناوەندی سەرەكی كوردانی فەیلی لە خانەقین و مەندەلیە دەتوانین بڵێین زۆرینە لە بەغدان وە بەشێكمان لە كەركوك و بەشێكی دیکەش لە سلێمانین، بە ئێمە دەوتریت كوردی گەرمیان و بنچینەمان لەڕۆژهەڵاتی كوردستانە، لە كەركوك نزیکەی٨٠٠ خێزان بوونیان هەیە کە ژمارەی ئەندامەکانیان نزیکەی٢٨٠٠ کەس دەبن، بەڵام بەداخەوە تاوەكو ئێستا كەمترین و بچوكترین پۆستی ئیدارییمان پێنەدراوە، هەروەها هیچ ئەندامێكمان لە ئەنجوومەنی پارێزگا نییە، هەمیشە مافمان خوراوە لە هەرێمی کوردستان و عێراق".

حاجی داود ئەسعەد دەربارەی رۆڵبینینی فەیلییەکان لە شۆرشەکانی کورد بە ئاژانسی هەواڵی فوراتی ڕاگەیاند: "کەسایەتیەکی زۆری فەیلی رۆڵی گەورەیان هەبووە لە شۆرشی باشوری کوردستان وە بەو هۆیەوە لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە زۆر چەوساینەوە، یەكەم ژنیش كە لە سێدارەدرا لەیلا قاسم بوو کە فەیلی بوو."

هەروەها دەربارەی بەراوێزخستنیان لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراق بەهۆی نەتەوە و مەزهەبەوە، حاجی داود ئەسعەد بە ئاژانسی هەواڵی فوراتی ڕاگەیاند:"هەرێمی کوردستان پیمان دەڵێن ئێوە سەر بە مەزەهەبی شیعەن و یارمەتیمان نادەن، هەروەها حكومەتی عێراقیش دەڵێت ئێوە كوردن و بۆ کورد هەوڵدەدەن ویارمەتی حکومەتی ناوەند ناکەن، هەروەهاپێشتر نوێنەرمان لەپەرلەمانی عێراق نەبووەتەنها ئەم خولە کەسێکی فەیلی لەپارێزگای کوت هەڵبژێردرا بۆ پەرلەمان."

سەعدیە فاروق موسا ئەندامی یەکگرتووی کوردانی فەیلی لە شاری کەرکوک، دەربارەی رۆڵی ژنانی کوردانی فەیلی لە کۆمەڵگادا بە ئاژانسی هەواڵی فوراتی ڕاگەیاند: "ژنانی کوردانی فەیلی رۆڵی گرنگیان هەبووە لەم کۆمەڵگایە، بۆ نموونە لەیلا قاسمی قاهرەمان وە زەکییە ئیسماعیل کە یەکەم وەزیر بوو لە عێراق، ژنانی فەیلی رۆڵێکی گرنگ دەبینن لە ماڵدا چونکە منداڵەکان پەروەردە دەکەن بۆ پاراستنی دابوونەریەت و کلتوری کوردانی فەیلی، بەهۆی تێکەل بوونمان لەگەل نەتەوەکانی دیکە دابوونەرێتیمان نزیکە لە دابوونەریەتی پێکهاتەکانی ناوچەکە."

هەروەها دەربارەی کەسایەتی تاکی کوردی فەیلی و هۆکاری خۆنیشان نەدانیان لە کۆمەڵگادا، سەعدیە فاروقبە ئاژانسی هەواڵی فوراتی ڕاگەیاند: "کەسایەتی تاکی کوردی فەیلی کەسایەتیەکی زۆر بەتوانایە وە پیاوانی فەیلی زۆر رێز لە ژنان دەگرن، بەداخەوە کوردانی فەیلی ناتوانن زۆر ناسنامەی فەیلی بوونی خۆیان نیشان بدەن چونکە مەترسی لەسەرمان هەیە بەهۆی ئەوەی شیعە مەزهەبین و کوردین، بەردەوام لەلایەن ناسنامەی خۆمانەوە غەردرمان لێکراوە بۆ نموونە لەشاری کەرکوک پێمان نالێن کوردانی فەیلی بەلکو پێمان دەلێن عەجەم."

هەروەها دەربارەی هۆکاری پەراوێزکردنیان لەلایەن حکومەتی عیراق و حکومەتی کوردستان، سەعدیە فاروقبە ئاژانسی هەواڵی فوراتی ڕاگەیاند: "لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی عێراق بەبیانوی ئەوەی کوردین هەمیشە پەراوێز کراوین و لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانیش دەلێن ئێوە فەیلین و کوردنین مافمان خوراوە، بۆیە بەشێکی کوردانی فەیلی تێکەل بە تورکمان بوون و بەشێکی زۆری تێکەل بە عەرەب بوون ناوێ هەندێک عەشیرەتی فەیلی گۆرا لەم تێکەل بوونە بە نەتەوەکانی دیکە بۆ نموونە عەشیرەتی لامی پێشتر عەشیرەتی ئیلامی بووە وە عەشیرەتی زەرگوش گۆڕا بۆ زەرگانی."

لە کۆتایدا سەعدیە فاروق سەبارەت بە بەرگری کردنیان لە ناسنامەی خۆیان لە سەردەمی بەعەرب کردن ڕایگەیاند: "لە سەردەمی حکومەتی بەعسدا لە پرۆسەی بەعەرەب کردن زۆر هەوڵیاندا ناسنامەی کوردانی فەیلی بسرنەوە بەڵام ئێمە بەردەوام بووین لە پاراستنی ناسنامەی خۆمان."

ز.ش