یوە: فنەتیکو درکنای:  Articulatory phonetics
فنەتیکو درکنای یام فنەتیکی ئەرکی Physiological phonetics  باسو ئەرکو دەنگەکان مەکەروٙن، تیٛکەڵو فنەلەجی مەبوٙنە، فرەو وەختی جیاوازی میانو فنەتیکی و فنەلەجی ئاشکرا نیەن و فرەو زوانئەشناسەکان تیٛکەڵش مەکەران،  ئەگەر سەرنجە بڎەیمیٛ درکنای دەنگەکان بەپاو کەسی، بەڎەنی، تەمەنی مەفاڕیوٙنە، مەشوٙ هاگاداریٛ ئینەی بیمیٛ. فنەتیکو درکنای بە گردینی باسو یەریٛ پەلان مەکەروٙن:
یڤە: کوٙئەندامو دەنگیArticulatory system 
یام کوٙئەندامو دروسنای دەنگی، سازنای دەنگی. درکنای دەنگی، پا ئەندامان مەواچان کە بەشداری مەکەرانیٛ جە دروسنای دەنگینە. دەنگیٛ ئانزانی بە یاردی ئا هەوایە دروسیٛ مەبانیٛ کە جە شوٙشیمانوە مەیوٙ جبەر، ئی هەوا کوٙمەڵیٛ ئەندامیٛنە مەویەروٙ، شوٙشیوە دەسپەنەمکەرانیٛ و بە لچیٛ و لووتە دمایشان مەیوٙ، کوٙئەندامو دەنگی جە کوٙئەندامو هەناسەدای و کۆئەندامو لەریای(بینیlarynx ) زرنگنای، گڵوی، بوٙریەو هەوای و دەم و دڎان و لچیٛ و لەوسیٛ و هارویٛ و مڵاشی و لووتە...هتد.
کۆئەندامو هەناسەی هەوای پەنەواز مەکەروٙنە جبەر، جە ڕاو شوٙشیٛ و بوٙریەو هەناسەیوە پەی دروسنای دەنگەکانو زوانی، کوٙئەندامو لەریای جە دویٛ تاڵیٛ دەنگییٛ"ژیکە دەنگیٛ " مەدروسیان و مەگنان دلیٛ بینیٛ، ئی تاڵە دنگییٛ وەختو قسیٛکەردەینە مەیانوە یوٙ و دوریٛ مەگناوە، دەمێو هەوا جە شوٙشیوە مەیوٙ پەی جبەری، دەنگ و ئاوازەی تایبە دروسمەکەرانیٛ، دەنگێوی زرنگەدار دروس مەبوٙنە و مەیاونوٙش بە هاڵیگاو زرنگنای کە "دەم و لوتە و گڵوی"نیٛ. چیٛگەنە دەنگەکە مەفاڕیوٙنە یام جوٙرێ تەر زرنگنای پەی دەنگە زرنگەدارەکەی دروسمەکەروٙن. یانی مەتاومیٛ بواچمیٛ چوار هاڵیگاییٛ بەشداری دروسنای دەنگی مەکەرانیٛ(هاڵیگاو شوٙشیٛ، هاڵیگاو گڵویٛ، هاڵیگاو دەمی، هاڵیگاو لووتیٛ).

دڤیٛ: کوٙئەندامو هەناسەی: Respiratory system
هەرچنڎە واتما بەشێوەن جە کۆئەندامو دەنگی، یام بەشێوەن جە ئەندامان، کە بەشداری مەکەرانە جە دروسنای دەنگینە، هەوای پەنەواز مەکەروٙن جبەر پەی دروسنای دەنگی(ئەرکی سەرەکی کوٙئەندامو هەناسەی ئۆکسجینو هەوای مەیاونوٙ بە یانە وردیەکانو لاشەی Cells ، ئیجا بەرکەردەیو دوەم ئوٙکسیدو کاربوٙنی دلیٛ لاشەینە پەی جبەری). دوای(قسیٛکەردەی) بە ئەرکێوە ناسەرەکی کوٙئەندامو هەناسەی مەنریوٙرە.
کوٙئەندامو هەناسەی جە دویٛ ڕاگایان دروسیان، ڕاگای سەرینەو هەناسەدای (لووتە، دەم، گڵوی، بینی) و ڕاگای وارینەو هەناسەدای(بوٙریەو هەناسەی، هەردوە بوٙریچیٛ و شوٙشەکان)، جگەم چی دووە ڕاگایە، چنڎ ئەندامێوی تەر بەشداری مەکەرانیٛ جە کەردەوەو هەناسەداینە، پیٛسە: 
1. دلیٛنەو هەناسەی جە مەژگەنە: Respiratory center دلیٛنەو هەناسەدای جە مەژگنە مەگنوٙنە دلیٛ لاکیٛشە موخی، ئی دلێنەو هەناسەیە جە چنڎ دەمارێوە دروسیان، بڕێشان کەردەوەو هەناسەکیٛشای (هورلوشتەی) ڕیٛکمەوزان، بڕیٛچشان کەردەوەو هەناسە دایوە. هەرپاسە ناوچەو پردیٛ جە مەژگنە، هەناسەدایوە و هەناسە هوٙرلوشتەی ڕیٛکمەوزوٙنە و مەگوٙنجنوٙشان میانو یوترینە.
2. قەفەزەو سینە chest دروسیان جە دوانزە جوٙتیٛ پەراسویٛ، دماوە لکێنیٛ مورەو مازیرە، وەڵیٛوە لکێنیٛ کوٙڵەکیٛ سینەیۆ(جگەم جە دووە جوٙتەکەو ئاخری کە نمەلکان کوٙڵەکیٛ سینەیوە، وەلێم بەسیێنیٛ پەراسوەکانی سەریشانوە). میانو پەراسوەکانە ماساوڵیٛ هەنیٛ کە بە تەمامکەرو دیوارو سینەی ئەژمار مەکریانیٛ، ماساوڵیٛ میانو پەراسوەکان دویٛ جوٙریٛنیٛ،(intercostal muscles) ماساوڵیٛ دیمو بەری و ماساوڵیٛ دیمو دلیٛ، هامکاری قەفەزەو سینەی مەکەرانیٛ پەی کیٛشیای و ئامایۆ یوٙی(پوچیای)، کەردەوەو هەناسەدای.
3. دیافرامDiaphragm: دیافرام"ناوپەنچک" کریٛڵیتەرین ماساوڵەو کوٙئەندامو هەناسەداین، سینەی و لەمیٛ جە یوٙی جیامەکەروٙنوە، بە کرژبیەیو دیافرامی شیٛوەش مەواڕیوٙ پەی تەختی"تەخت مەبوٙ"، پینەیچ ئەندامەکیٛو دلیٛلەمیٛ ملارە واری و هاڵیگای سینەی مەکیٛشیوٙ و فراوان مەبوٙنە، دەمێو دیافرام مەگیٛڵوە پەی باری سروشتی ویٛش، ئتر پیجوٙرە کەردەوەو هەناسەدایوە و وەرگیٛرتەی هەناسەی ڕووەمەڎوٙ.
4. بوٙریەو هەوای و شوٙشی: Trachea& lunges  شوٙشی سەرەکی تەرین ئەندامەن پەی بەرهەم ئاوردەیو هەوای و کەردەوەو دوای"قسیٛکەردەی"، جگەم چینەی ژیوای بە بیٛ شوٙشیٛ مەحاڵەن، شوٙشیٛ پاسە دروسیێنیٛ هەکە ئیسفەنجیێنیٛ و تەواناو کێشیای و ئامایۆیوٙیشا هەنەن، پیٛسە لاسیقی مەکیٛشیانیٛو کرژیٛ مەبانیٛوە، بەهامکاری دیافرامی و قەفەزەو سینەی ئی کەردەوە ڕووەمەڎوٙ. بوٙریەو هەوای"لولیٛ هەوای" ڕاگاو ئامای و لوای هەواینە، مەگنونە میانو شوٙشیٛ و بینیٛوە، لولیٛ هەوای دیوارو وەڵیٛش جە چند کروٙچڵیٛوە دروسیێنە، دیموپەشتیٛش ماساوڵیٛنە، ئینەیچ پاسەش کەردەن کە لولیٛ هەوای هەمیشە هیٛقمەو تنڎ و توٙڵە و کریێویٛ ببوٙنە، پەی ویەرای هەوای، ماساوڵەکیٛ تەکو پەشتیٛش هامکاری کرژبیەی و خاوبیەیوە مەکەرانیٛ، پەوکای گوژمەو هەوای دروسەمەبوٙنە، یاردی دوەتاڵە دەنگیەکان مەڎوٙنە پەی دروسنای دەنگی جوٙراوجوٙری، ڕادەو بەرزی دەنگی بەسیان بە گوژمەو ئا هەوایۆ ماڵوٙ تالە دەنگیەکانرە"ژیکە دەنگیٛ".   

5. میکانیزمو هەناسەی: کەردەوەو هەناسەدای ئاسایی 10-15 جاریٛن/دەیەقێوەنە، پیٛسە ڕووەمەڎوٙ: دلیٛنەو هەناسەی جە لاکیٛشەموٙخنە پەرچو ئا ئاماژان مەڎوٙنوە کەپەیش ئامێنیٛ سەرو زیاڎبیەی رادەو دوەم ئۆکسیدو کاربوٙنی دلیٛ ونیٛنە، سەنتەرو هەناسەی بڕیارە بەرمەکەروٙن، دڕەیە وەریٛسەرە مەکیانوٙش پەی قەفەزەو سینەی و دیافرامی پەی ئانەی کرژیٛ بباوە، شوٙشی مەکیٛشیوٙ و فراوانە مەبوٙنە ئتر هەناسە هوٙرمەلوشوٙ، دماتەر هەمدیسان ئاماژە مەڎوٙنوە بە هەناسە دایوە، قەفەزەو سینەی و دیافرام مەیانوە یوٙ، شوٙشی هەوا مەکەروٙ جبەر. ڕیٛژەو ئا هەوایە کە وەختو هەناسەدای ئاسایینە، هەناسە هوٙرلوشتەینە هورش مەگیٛرمیٛ %40 و هەواو شوٙشەکان، ئانەیچ وەختو هەناسەدایوەینە مەڎەیمیٛش جبەر %60 و هەواو شوٙشەکان. کەردەوەو هەناسەدای وەختو قسیٛکەردەینە و گوٙرانی واتەینە جیاوازەن جەو هەناسەدای ئاسایی، چنڎ جیاوازیێوە مەوزمیٛ ڕووە:
یوە: کەردەوەو هەناسە هوٙرگیٛرتەی و هەناسەدایوەی ئاسایی، هەر یوٙشان(2.5) چرکیٛ مەخواینوٙ، وەلێم وەختو قسیٛکەردەینە هەناسە هوٙرلوشتەی(2-3) چرکیٛ مخواینوٙ، دماو ئانەی کەردەوێوە هەناسە هوٙرلوشتەی دریٛژ مەیوٙ شوٙنیشرە کە(15) چرکیٛ مەخواینوٙ، چون وەختیٛ ئیٛمە قسیٛمەکەرمیٛ %10 و هەوای هوٙرمەلوشمیٛ و %90 و هەوای فڕە مڎەیمیٛ جبەر، چەنی ئانەیچە ئانزان(1.5) لتریٛ هەوا دلیٛو شوٙشەکانشنە مەنوٙوە، فڕش نمەڎوٙ جبەر، چوون کەردەوەو هەناسەدای دەمو قسیٛکەردینە سوڕو ویٛش نمەتەمامنوٙ، چەپەوانەو هەناسەدای ئاساینە سوڕو ویٛش مەتەمامنوٙن.
دویٛ: جیاوازیێوی تەر ئانەن وەختو کەردەوەو هەناسەداینە، تەنیا پەی ئانەی بژیومیٛ هەناسە مەڎەیمیٛ، کوٙئەندامو هەناسەی سەرەمڕە کریانۆ و هیچ وەربەسیٛوەش نمەیوٙنە ڕا، وەلیٛ وەختو قسیٛکەردەینە هەوا جە لاو تاڵەدەنگیەکانوە وەربەس مەکریوٙن، هەرپاسە پەی سازنای دەنگی چنڎ لایێوەتەرۆ فشار مەیوٙن پەی هەواکەی جە ڕاگاو هەناسەینە. ئانزان مەتاووٙنە بە دویٛ جوٙریٛ کەردەوەو هەناسەدای بکەروٙن: 
 سینە هەناسە: یانی بە قەفەزەو سینەی هەناسە مەڎەی، بە هامکاری ماساوڵەکانو میانو پەراسوەکان و کوٙمەکو ماساوڵەکانو لاملی و بینیٛ، کرژیٛ مەبانیٛ و خاویٛ مەبانوە، ئتر هەناسە هورلوشتەی و هەناسە دایۆ دروس مەبوٙ.
 لەمە هەناسە: ئی جوٙرەشان بە هامکاری دیافرامی ڕوەمەڎوٙنە، وەختیٛو ماساوڵەکیٛ دیافرامی کرژیٛ مەبانیٛ، دیافرام مەلوٙرە واری، ئەندامەکیٛو دلیٛوٙ لەمیٛچ خزارە واری، پینەیچ قەفەزەو سینەی مەکیٛشیوٙن و فراوان مەبوٙنە، هەناسە هوٙرلوشتەی ڕوەمەڎوٙن، وەختیٛوە دیافرام مەگیٛڵوٙنوە یاگیٛ ویٛش و خاو مەبوٙە، هەناسەدایوە پەی جبەری ڕوەمەڎوٙن.
 دریٛژەش هەن... د. ناجح گوڵپی
وەنیارو زوانو ئینگلیزی، کڵاسو یەریٛ 2021
سەرچەمە: ڕازوانو هەورامای بەرگی یەەرەم.. فنتیک و فنەلۆجی زوانو هەورامی.