چی چند٘ ساڵی ویەرد٘ەنە یوٙ چا دەسکەوتە عیٛلمی و سەمەرا کە دنیاش چڵاکنارە و خەڵکش حەیران و پەنجە بە دد٘ان کەرد٘، دەسکەوتە عیٛلمی و پەیجوٙریەکیٛ پڕوٙفسوٙر "ماساروٙ ئیموٙتوٙ"ی ژاپوٙنی سەرو ورد٘ کەرد٘ەی و خیٛرا گرسنای (کریستالیزە کردن) "ڕیٛزینە"کاو (مولکول) ئاویٛ بیٛنیٛ.
پڕوٙفسوٙر "ئیموٙتوٙ" دلیٛ زەنجیرە تاقیکاریەکاشەنە پی نەتیجەیە یاوا کە دەنگی وەش، نیەتی خەیر، موسیقا، دوٙعا، نویستەی وەش، ویر و فکر و باوڕی عال، چیٛوی زەریف و جوانخاس، هوٙرپڕای، کەیف و وەشی و ... شوٙنەمای عالە و ئەریٛنیە منیا ملو ڕیٛزینەکاو ئاویٛرە و شکڵ و شیٛوارشا ڕوو بە زەریفی و جوانخاسی فاڕیوٙ و چەپەوانەیچش دەنگی گول، نیەتی خراب، ویر و باوڕ و فکری خراب، نویستەی ناشیرین، چیٛوی زەڕەتاڵ و بەد٘ تەشک و ... هەر پا شیٛوە شوٙنەمای خرابە و نەریٛنیە منیوٙ ملو ڕیٛزینەکاو ئاویٛرە و شکڵ و شیٛوارشا بە بەد٘ تەشکی و بەد٘ دوٙختیٛ فاڕیوٙ.
تاخایت ئاوی مرد٘یٛ بە پاو ئاویٛ جارییٛ ڕیٛزینەکیٛش ئاسمان تا زەمین فەرق کەرا و ئاوەو بەند٘اوەکا، ئاوەو ئا دەرا کە دلیٛ شارەکارە ویەرا یا ئا ئاویٛ کە بە لوولیٛ ملوٙ دلیٛ یانەکا، ڕیٛزینەکیٛش چەنی ئاوەو هانەچەمەکا کە دلیٛ تاش و تەوەنینە جوٙشیوٙ، فرە و فراوان فەرق وزا.
"ئیموٙتوٙ" ئی چیٛویٛشە جە وەڵاتە جوٙر بە جوٙرەکانە و بە زوانیٛ جوٙر بە جوٙریٛ تاقییٛ کەرد٘یٛوە و پی دەسکەوتە عیٛلمی و زانشتیە یاوا. 
هەورامانوو ئیٛمەیچەنە خەڵکی ساحیب ئاوەز و ویرمەند٘ دەها ساڵیٛ وەڵیٛ پڕوٙفسوٙر ئیموٙتوٙینه چیٛوی چیمنەشا تەجرەبە کەرد٘ەن و ژیوای ڕوانەشانە کەلکشا چەنە گیٛرتەن.
یوٙ چا چیٛوا شوٙنەماو دەنگی وەشی و موسیقای بییٛنە ملو سەمەرو دار و درەختیرە و چارەسەر کەرد٘ەی نەوەشیرە.
هەرپاسە کە گرد٘یما مزانمیٛ بە پاو پیمانە و مەزند٘ە عیٛلمیەکا بەشیٛوە فرە جە لاشەو نەمرتاتی و زیند٘ەوەرەکا (موجودات زندە) بە گیاندار و گژ و گیواوەوە جە ئاویٛ وەش بیەن.
دیارا بە پاو دەسکەوتە عیٛلمیەکاو پڕوٙفسوٙر ئیموٙتوٙی مشیوٙم لاشەو ئی زیند٘ەوەرا شوٙنەمای هوٙرگیٛروٙ چا چیٛوا کە وەڵتەر باسما سەر کەرد٘یٛ؛ چوون بەشی فرەو لاشەیشا جە ئاویٛ وەش بیەن.
تیسمایل: مشیوٙم ئاژەڵ بە سیاوچەمانیٛوە ڕوٙح ئەفزاو ماموٙسا ئوٙسمانی یا دەنگو شمشاڵیٛوە وەشیٛ وەش لەوەڕیوٙ یا ژەرەژیٛ پی دەنگە وەشا گنوٙ کرکە کرک و وانای و وەشی و هیٛزی تایبە گنوٙ دەروونشا. دیارا ئەگەر ئی هەرمانیٛ دەوامدارە بوٙ ڕوەو دەماخی و سڵامەتیشاوە شوٙنەمای عالە منیوٙ و ئینە تەجرەبە کریان.
جا با بزانمیٛ پیریٛ و ژیریٛما دەها ساڵیٛ چەیوەڵتەر چەنیشا زانان دەنگ وەشی و موسیقا ملو سەمەرو دار و دەرختی و چارەسەر کەرد٘ەی نەوەشیره شوٙنەمای ئەریٛنیەش هەنە؟
لالوٙ ڕەحمان خالیٛدی مەیشور بە ڕەحمانە، خەڵکوو دەگاو کەیمنەیا. لالوٙ ڕەحمانە یوٙ جە سڕنا ژەنە نامیە و بلیمەتەکاو مەحاڵوو هەورامانین کە جە سەد٘ ساڵی ویەرد٘ەنە ویٛنەش نەبیەن و پیٛسە ویٛش هوٙرمەگنوٙوە. 
کەمتەر زەماوند٘یٛ گەوریٛ یا مەجلیٛسیٛوە شاد٘ی بیەن کە بە پیٛقەو سڕناو لالوٙ ڕەحمانەی گەرم نەبیە بوٙ.
ئی ئینسانە هونەرمەند٘ە پا بومان و بەهرەیە کە بیەنش، دایم کەیف و وەشی و شەوقش وستەن دەروونو خەڵکی و ئیسەیچ بەشیٛ جە ویرەوەری قەد٘یمیامانە مەنەن و بە وەشی و خەیر یاد٘ش چەنە کەرا.
بە پاو ئا پاپەی و پەیجوٙریا کە چی بارەوە کەرد٘یٛنیٛم، ئی چند٘ چیٛوەمە دەسگیریٛ بییٛنیٛ:
٭ جە دەموو ڕیش چەرماماوە کە بەینوو ٨۰ تا ۱۰۰ ساڵا عەمرشانە ئینەم دەس کەوتەن: "لالوٙ ڕەحمانە گرد٘ ساڵیٛ ئەوەڵ وەهارە جە تەنگانەو بیٛرواسی تا دەرەو بیاریٛ (باخیٛ بیٛرواسی، کەیمنەی، هانەگەرمڵەی و بیاریٛ ئینیٛ چی مابەینەنە) گنیٛ دلیٛ ئا باخ و باخاتیە و سڕنا دیٛ وەنە پەی دار و درەختی، بەڵکو سەمەری خاس گیٛرا. ماچوٙ ئی موسیقیە هەم جە پەرد٘اخی و دەماخی دار و درەختینە شوٙنەمای عالە نییٛرە، هەم دار و درەخت بەر و سەمەری عالتەر گیٛریٛ و خاستەر یاونیٛش پەنە.
ماچوٙ ساڵیٛشا پاسە ڕیٛک کەوت لالوٙ ڕەحمانە نەتاواش ئی هەرمانیٛ کەروٙ و ئا ساڵە چلیٛ هامنی بیٛ سەبەب و بیٛ ئانەی دار و درەخت توشو هیچ نەوەشیە ئامابوٙ، سەمەرش ڕیٛزا و بەرهەم ناما و باوڕ پاسنە بیٛ کە دەلیلەش ئانیٛ بیٛ کە ئا ساڵە ڕیٛک نەکەوت موسیقاش پەی دریوٙ وەنە."
٭ ماچوٙ حاجی سەی سەعد٘ەدینو کەیمنەی و لالوٙ ڕەحمانە هامسا باخیٛ بیٛنیٛ و وەزکیٛ پاڵو کوٙگاکیٛ یانەو لالوٙ ڕەحمانەی گرد٘ ساڵیٛ وەزی خاسیٛ گیٛریٛ، بەڵام وەزەو پاڵو کوٙگاکیٛ یانەو حاجی سەی سەعد٘ەدینی نەگیٛریٛ! 
ڕویٛ جە ڕوا حاجی بە لالوٙ ڕەحمانەی ماچوٙ (ڕەنگا فرەتەر بە تەشەرەوە واتە بوٙش، گوایا ئیٛمە سەید٘یٛ و ڕوو بە خود٘انمیٛ و دوور ئاد٘ی، شمە ...) ئەریٛ ڕەحمانە ئانە وەزەکیٛ توٙ چی گرد٘ ساڵیٛ تەپوٙ (سەمەری فرە گیٛروٙ)، بەڵام هینەکیٛ ئیٛمە وەزیش مەلکوٙ پۆوە؟!
لالوٙ ڕەحمانەیچ جە جوابشەنە ماچوٙ: "ئاخر من گرد٘ ساحبیٛ خاوەر گلاویٛژ و سەحەریەش (دویٛ جوٙریٛ بەزمیٛنیٛ) پەی مد٘ەو وەنە، پەوچی گیٛروٙ!!"
ئاد٘یچ ماچوٙ دەی بوٙ دە وەنە پەی هینەکیٛ ئیٛمەیچ، گاهەز گیٛرتیٛش!!
ساڵەی دماینە ملوٙ خاوەر گەلاویٛژ و سەحەریە مد٘وٙ وەنە پەی وەزەکیٛ حاجی سەی سەعد٘ەدینی و ئا ساڵە دەوروو یەریٛ هەزارا وەزی گیٛروٙ و ئیٛتر چاد٘مای گرد٘ ساڵیٛ پەیش مد٘وٙ وەنە و بەری خاس گیٛروٙ و ئی چیٛوە دلیٛ خەڵکینە بوٙ دەنگ و باسیٛ.
٭ بە پاو تەجرەبەی و فەرمایشو ڕیش چەرماما: ئەوسا هەر درەختیٛ دەور و بەرو زەماوند٘گاینە بیٛ، سەمەری خاس گیٛریٛ و ئینە هەر شوٙنەماو ئا چیٛوینە کە باسما سەر کەرد٘.
٭ ئەژنیم واتشا کاک مەنسور سوهرابی نژادی دزڵیەیی، شاعیٛری ناسک خیاڵ و سیاوچەمانە واچی ورد٘ وین و ورد٘ سەرەنج چی بارەوە تەجرەبیٛ وەشیٛش هەنیٛ. ئی هامنی ویەرد٘ە قسمەت پاسە بی پەی قەد٘ر گیٛرتەی جە کەسیەتی ئەدەبیش بەرنامیٛوە دلیٛ باخە بەهەشتیەکەیشەنە لوا ڕاوە و منیچ دلیٛ جەمەو ئەدیباو مەحاڵو هەورامانینە میٛمان بیٛنیٛ. جە کاک مەنسوری ئازیزی و ورد٘ سەرەنجی ئی چیٛومە پەرسا. 
فەرماواش: "دەنگ وەشی و موسیقا نەک هەر ملو فرە بیەی سەمەرو دار و درەختیرە، بەڵکو ملو دیٛر خەزان کەرد٘ەی و سەوزی و دماخیچشەره شوٙنەمای ئەریٛنیەش هەنە." 
کاک مەنسور پەی سەلەمنای ڕاسی قسەکیٛش وەزی دەورو ماواکیٛ ویٛش نیشانەش دانیٛ. ئی وەزیٛ هەم جە سەمەرەنە، هەم جە سەوزی و پەرد٘اخی و دەماخینە چەنی وەزاو ماباقی باخەکایتەری ئاسمان تا زەمین فەرقشا بیٛ. هەم بەرشا فرەتەر بیٛ، هەم سەوزیٛ و دەماختەریٛ بیٛنیٛ.
٭ ویٛچم ئی پایزە فرەو باخەکاو دەرەو هانەگەرمڵەیم وشکنیٛ و بە پاو ئا چیٛوا کە زەند٘یمەنە بیٛنیٛ و زانیٛنیٛشا، ئی چیٛومە خاس خاس پەی ئاشکرا بی. شمەیچ تاودیٛ سەرەنج دەیدیٛ تا ڕاسی ئی قساتا پەی سەلەمیوٙ.
٭ کاک حەمەنەجیب‌ حەسەنی یوٙ جە هونەرمەند٘ە وەش زەوقەکاو مەحاڵو هەورامانین کە جە هونەرو لولە ژەناینە (شمشاڵیٛنە) نامیەن. کاک حەمەنەجیب بە میٛتوٙدی عیٛلمی و زانشتی تاوانش مەقامە جوٙرا و جوٙرەکاو شمشاڵیٛ دەسەبەند٘ی کەروٙ و شوٙنەمای ئەریٛنیەو بڕیٛ جە میٛلوٙدیەکا ملو تیمار کەرد٘ەی نەوەشیرە، ئاشکرا کەروٙ پەیما (موسیقی دەرمانی).
ئاد٘ پی نەتیجە یاوان کە قەد٘یمییٛما تاوانشا بە شمشاڵە بڕیٛ نەوەشییٛ پیٛسە کەوتەی و سیاوکەوتەی (حصبە) دەرمان کەرا.
کەوتەی(گرانە تا) جوٙریٛ نەوەشی سەختا کە گرد٘وو لاشەو ئینسانی تووشوو چڵکی و یاوی کەروٙ و نەوەشینی بەروٙ شراو مەرگی، پا جوٙرە کە ئیٛتر نەوەش جە تاوەو یاوی و بیٛ هازی بەد٘ەنینە، ڕیٛزە گنوٙ و چەمیٛش مەکریاوە و مەتاووٙ میٛڵاکەو هیچی کەروٙ؛ تاخایت مەتاووٙ ئا دەوا و دەرمانیچە کە پەیشا ئەرمانان، وەروٙش. 
جا چا وەختەنە کە نەوەش جە تاوەو یاوی و چڵکینە گرد٘وو ئەند٘امەکاو بەد٘ەنیش جە هاز و هیٛز کەوتیٛنیٛ شمشاڵ ژەن جە ماوەو دویٛ ڕوانە و ڕویٛ یەریٛ جاریٛ شمشاڵەش پەی مد٘وٙ وەنە و وەرە وەرەی گلوبولیٛ چەرمیٛ ونیٛش ڕوو بە میٛد٘یٛ و ڕوٙڵەخوا و شوٙشی و یەهەر و وڵکیٛ گنا جمە و ونی هەسە مەیوٙ لووتەشەرە (ویٛما واتەنی لووتەش فشیوٙ.) بە فشیای لووتیٛ و لوای ئا ونە پیسە چڵکنیٛ، نەوەش تەبیٛعەتش وەر بوٙ و داواو چیٛوی کەروٙ و دەس کەروٙ چیٛو وارد٘ەی و وەرە وەرە حاڵش ڕوو بە خاسی فاڕیوٙ و جە مەرگی نەجاتش بوٙ.
جا جە دریٛژەو ئی باسینە کاک حەمەنەجیب حەسەنی دەس منیوٙ سەرو جوٙریٛ مەقامیتەری بە نامیٛ "هەراڵە زەرد٘ەی". هەراڵە زەرد٘ە مەقامیٛ و یەریٛ میٛلوٙدییٛن و تایبە پەی گوڵ و گیوای و دار و درەختی دریوٙ وەنە. 
هەرپاسە کە مزاندیٛ جە مەحاڵو هەورامانینە فەسڵو وەهاری دار و درەخت ژیووٙوە و نیشوٙ هەراڵە و  چی وەختەنە مافەتە (ئافات) مد٘وٙنە هەراڵەو دار و درەختی.
جا چی وەختەنە ئی جوٙرە شمشاڵیٛ دریوٙ وەنە پەی دار و درەختی تا وەرانوەرو ئافەتیوە تاووٙ وەرەنگاری کەروٙ و سەمەرەکەش نەخرابیوٙ و ئی چیٛوە بە تەجربە جوابش دانەوە.
یوٙتەر چا مەقاما کە لازما ئیشارەتش پەنە کریوٙ، مەقاموو "مەیگەلیٛن". ئی مەقامە ویٛش داراو یەریٛ میٛلوٙدیان و فرەتەر شوانیٛ پەی ئاژەڵی یا گەلەکەیشا مد٘اش وەنە.
ئی مووسیقیە شوٙنەمای عالە و ئەریٛنیەی منیوٙ ملوو ئاژەڵیرە و بە تەجرەبە مزانمیٛ ئا شوانیٛ کە فرە وەختی شمشاڵە مد٘ا وەنە پەی گەلەکەیشا چەنی ئا شوانا کە شمشاڵە نمەد٘ا وەنە پەی گەلەکەیشا هەم جە شوٙت داینە و هەم جە چاخی و دەماخی و گوٙشتەنە ئاسمان تا زەمین پیٛوەرە فەرقشا هەن.
چی بابەتەنە پەیما ئاشکرا بی کە هەورامیەکیٛ ساڵهای ساڵا بە تەجرەبە و زانشت زانانشا دەنگی وەش و مووسیقی شوٙنەمای ئەریٛنیەش هەنە ملو گیانداری و بیٛ گیانیرە و تا تاوانشا چی چیٛویە پەی ژیوای وەشتەری کەلک و بارەشا گیٛرتەن.

سوبحان ئەمینی/هەورامان نێت