بەشەی چوارەمە

"قەواڵەکیٛ هەورامانی و تەنگیبەری"

سەرەتاو سەدەو ویسینە کەسێوە هەورامی کەشو کوٙساڵانیۆ و دلیٛ مەڕێوەنە چنڎ قەواڵێوەش ویٛستیٛوە، ویٛستەیۆ ئا قەواڵا بیبە بەرێوە و کریاوە ڕوەو پەیجوٙریکەردەی بارەو ویەردەو زوانی و فەرهەنگیرە جە وەرکەوتەنە بە گردی.

بارەو ئا سەنەڎ و قەباڵاوە دەمواچیٛ و نویسیاییٛ فریٛ هەنیٛ، وەروئانەی قەرارما پاسەنە پوختەو ویەردەی باسکەرمیٛ و بوانی نەوزمیٛ دلیٛ گیٛجاوە و ویەردەی، چیٛگەیچەنە پوختەو ڕازەو کەوتەی ساراو قەواڵەکا و بەردەیشا پەی ئەوروپای و ئەوەوانایشا وزمیٛ ڕووە هەکە پی جوٙرەنە:

کەشوانێوە هەورامی خەڵکو دەگاو تەنگیبەری سەرو داواو پیرەکەیش مەڕێوەنە کەشو کوٙساڵانیۆ دلیٛ کوپەڵێوە پەڕ هەرزنینە بڕێ قەواڵیٛ ویٛزوٙوە و دماتەر قەواڵەکیٛ یاوا دەسو شیٛخ عەلادینی نەقشبەندی و ڕاو ئاڎیچۆ یاوا دەسو دکتور سەعیدی کوردستانی هەکە پزیشکو چەما بیەن و پەی چارەسەرو چەما یام شیٛخ عەلادینی یام عەباس قولی سانو ڕەزاوی شارو سنەیۆ لوان هەورامان و چاگە لاو گەورەکەیۆ چنڎ ڕوێوە مەنەنۆ، قسێ چێ و یوە چۆ دکتوٙر باسو ئا قەواڵا مژنەوٙنە و گنوٙ شوٙنەو باسەکەی، هەرچنڎ وچیوٙ قەواڵەکیٛ فریٛ بینیٛ وەلێم د. سەعید یەریٛشا دەسش وستیٛنیٛ هەکە سەرو پوٙسو ئاژەڵیۆ نویسێنیٛ و وەختێ هەکە پەی وەنای بەرزی لوان پەی ئەوروپای و بەریتانیای ئا یەرە قەواڵەشە بەردیٛنیٛ چەنی ویٛش و یاونێنیٛش دەسو شارەزایا ئا ویاریە و دماو دویٛ ساڵا دویٛشا لاو کەسێوە بە نامیٛ پروفیسوٙر (مینس) یۆ پەیجوٙریشا سەر کریوٙنە و یەرەمیچ دمای دە ساڵا لاو کەسێوە تەریۆ بە نامیٛ پروٙفیسوٙر (کاولی) یۆ پەیجوٙریش سەر کریوٙنە و پەیجوٙریەکیٛ وەڵاویٛ کریاوە و بەرگنوٙ هەکە قەواڵەکیٛ:

 -هینیٛ سەردەمو هیلینی و سەدێوە وەڵیٛ جە ئەڎابیەی بەڕیٛز عیسای مەسیٛحینیٛ

-دویٛشا بە خەت و زوانی یوٙنانی نویسێنیٛ و گیٛڵاوە یوەمشا پەی ٨٨ ساڵیٛ وەڵیٛ ئەڎابیەی عیسای مەسیٛحی و دووەمیچ پەی ٢٢ ساڵیٛ وەڵیٛ مەسیٛحی بەڕیٛزی، یەرەمیچ بە خەتی ئارامییٛ و زوانی پالەوی ئەشکانی نویسیان و گیٛڵوٙوە پەی ٥٢ ساڵیٛ وەڵیٛ ئەڎابیەی عیسای. (١)

-باس جە ورەتەی و ئەسای میٛوە دەیمێوە کەرا هەکە نیمەش ورەشیان.

-قەواڵەکیٛ فرە ڕیٛکوپیٛک نویسیێنیٛ بە جوٙرێوە هەکە گردو مەرجە یاساییەکاشا گیٛرتەن ویٛ، پیٛسەو: ورەشیار و بسان و دویٛ شایڎیٛ و بڕو ڕوبەرو میٛوە دەیمەکیٛ و سنورو زەمینو میٛوەکیٛ و وەختو مامەڵەکەی، گرد دەسنیشانیٛ کریێنیٛ

) -مامەڵەکە بە زەڕو ئا وەختەو یوٙنانی قەبڵیان (دراخما

ئەندازەو قەواڵەکا پی جوٙرە بیەن:

یوەمشا ١٤ X ٢٤ سم

دوەمشا ٢١ X ٢٧ سم

یەرەمشا ١٥ X ٩.٥ سم، بینیٛ

) -تەمەنو قەواڵەکا نزیکەو ٢١٥٠ ساڵان. (٢

د.جەمال ڕەشید ماموٙساو ویەردەئەژناسی زانشتگاو بەغڎای ساڵەو ١٩٨٨ عیسایی ئی قەباڵیٛشە هورگیٛڵنێ پەی سەرو زوانی عەرەبی و دماتەریچ پەی سەرو زوانی کوردیی سوٙرانی، م.ئیبراهیم شەمسیچ یەرەمشا هورشگیٛڵنان پەی سەرو زوانی هەورامی هەکە ئینەو واری دەقو قەباڵەکەین: (ساڵەو ٣٠٠ مانگەو خوردادی، وەرشۆ بستەگ کوڕو تیرینی خەڵکو بوودی، نیم بەش جە باخو ئەسمەگی بیٛ، کەشەکەش و گردش ئەسا ئەویل کوڕو براو بنشینی بە ٦٥ زوزینیٛ کە وەڵتەر گردش لاو ساحیبەکەیشۆ ئیختیارشەنە بیەن و چەنەش واردەن.

شاهیڎیٛ: تیرەک کوڕو ئاپینی، (م.گ) کوڕو ڕەشنۆی، ئەرشتاد کوڕو ئابانی، گریٛپەناه کوڕو میٛهرفەڕی، سیناک کوڕو مەتباکیئەویل گردو باخو ئەسمەگیش بە ٦٥ زوزینیٛ ئەسا). (٣))

ئی بابەتو قەواڵا و ئاستی بەرزو نویستەکەیشا، ئەگەر بەڵگە بوٙ سەرو چیٛوێوە ئانا بەڵگەن سەرو بیەی ئاستێوە بەرزو ژیوای چی ناوچەنە.

-"کاریگەریی فەرهەنگ و زوانی یوٙنانی بە ڕوٙشنی دیارا سەرو بەڵگەنامەکاوە".

هەرپیٛسەو نمونێوە زاناکیٛ بوارو زوانی ماچا: واچیٛ موگ = موغ - هەکە لوێنە دلیٛ زوانی یوٙنانی بییٛنە بە موگ و موگس - دماییچ هەکە چاوە فاڕیێنۆ پەی دلیٛ زوانی عەرەبی وەرو ئانەی ئاڎیٛ پیتەو (گ) گوٙ مەکەرا بە (ج) توٙمارە کریێنە و موگس بەیەن بە مَجُوس.

.  –"زوانی کوردیی، ویەردەنە دویٛ بەشیٛ بنەڕەتییٛش بییٛنێ"

یوە: زوانی ئایینی.

دویٛ: زوانو خەڵکی ئاسایی.

ئانە هەکە دماتەر نامیٛش نریا زوانی ئاویٛستایی ڕیشەنە زوانو هوٙزو ماگ/موغ = موگ ی بیٛ و زەردەشتی بەڕیٛز سرودە ئاینیەکیٛش و یەسنا و گاتاکیٛش پا زوانیە واتیٛشۆ، بوٙنەو ئا بەکارئاردەیۆ دماتەر زوانەکە نامیٛ نریا بە زوانی ئاویٛستایی، ئیسە زوانی هەورامی بە گردو ئا واڕیایاوە هەکە ئامێنیٛ ملشەرە میراتگیٛرو هەمان ئا زوانە قەڎیمیەینە. (٤))

گیٛرە چیٛگەنە کەسێوە پەرسوٙ و واچوٙ: زوانی هەورامی چی و کەیۆ ئا پایەگا کاریگەرەشە جەدەس دان و هوٙکارەکەش چیٛش بیەن؟

پەیواچو ئا پەرسیٛنە پەیجوٙریکاریٛ واچا: هوٙکاری بنەڕەتی ئانەبیٛ هەکە سەردەمو ساسانیەکانە ئەویٛستاشا هورگیٛڵنا جە زوانی موٙگی - هەورامیۆ پەی سەرو زوانی پارسی پەهلەوی و ئیٛتر چا وەختۆ ڕوٙ بەڕوٙ هەسارەو زوانی هەورامی ڕووەو کزیی لوا هەتا یاوا بە ئی دوٙخیٛ هەکە ئیسە چەنەشا. (٥)

...............................

(١) ئیبراهیم شەمس، تاریخو هەورامانی/لاپەڕە(٨٩).

(٢) - محەمەد ئەمین هەورامانی، مێژووی هەورامان، بەرگی یوەم/لاپەڕە(٧٥).

- فازڵ ئسولیان، ناسنامەی زمانی کوردی، بەرگی یەرەم/لاپەڕە(٢٨ - ٤٠).

(٣) ئیبراهیم شەمس، تاریخو هەورامانی/لاپەڕە(٩٢).

(٤) فازڵ ئسولیان، ناسنامەی زمانی کوردی، بەرگی دووەم/لاپەڕە(١٤).

(٥) فازڵ ئسولیان، ناسنامەی زمانی کوردی، یوەم بەرگ/لاپەڕە(١٠).