حۊڵدای، کۊشیای و تەجروبەو ٥٠ ساڵەو ڕابەر ئاپۊی، جە هەلوومەرج و ئیسەینە متاۋۊ گېڵۊوە پۍ ئاخېزېوە فرە گۊرەی، دەرفەت و مەجال و ئانەی هەن. هەلوومەرج و ئیسەیچ بە چ سېۋېوە هۊرسەنگیۊ، پی جۊرەنە. جە ڕوو جابەجېکەرڎەی هەڵمەتەی شۊڕشگېڵنیوە دلۍ هەلوومەرجەکانە کەموو کەسرش نیا. پۍ ئانەی ئا ئاژەیچە فاڕیۊ پۍ ئاخېزی، ئاژەی ئایدۊلۊجیای و پەیجوری  و ئاماڎەکاریچ هەن.ئاستېوە شرۊڤەکاری تیۊرېوە ۋەرفراوان و قوڵ، ئاژەی ئایدۊلۊژیک و فەلسەفیک، زانا بیەیۍ هزری هەن. ئا ئەنەیاوایە ئینا ئاستېوەنە کە ئەگەر ڕا بە کۊشیای گرڎوو چەوەسیاکا نیشانە بڎۊ، زاناشا کەرۊ و ئەرکی ڕېکوزیایی جابەجۍ کەرۊ، ئا وەختە متاۋۊ سەرگنۊ.

حەرپاسە تەجروبۍ کرداری فرۍ هەنۍ. ئا تەجرووبە جە مېڎانەکا مدرامانی، جەنگی، سەروازی، جە گرڎ بوارەکا کۊشیاینە بەدەس ئامېنۍ. پڕووپاگەنڎە، ڕېکوستەی، کۊشیای سیاسی، کولتوری، کۊمەڵایەتی و هونەریچ دلېشانە جە گرڎ کایەکا ژیۋای کۊمەڵایەتینە تەجرووبەی گۊرە بەدەس ئامان. بەهۍ فرۍ بنچینەیی هەنۍ کە جە کۊشیاینە خوڵقیېنۍ و متاوا ڕا بە گلېرگەی نیشانە بڎا. ڕاسیېوە گۊرەو سەرمەشقی هەن. چنی ڕابەرایەتی سوپاو گەشمەرڎا هەن. گەل تا دما هەناسە و ژیۋای دیموکراتیکی و ئازاڎیی پەسەنڎ کەرڎەن. بە ویستۍ گۊرۊ ئا کۊشیایە بەرۊ راوە. هېزېوە جددی ڕېکوزیایی هەن. هېزوو جەنگەوانا، فەرمانڎەی و کادری هەن. گەنجۍ ئینۍ چی پېگەنە کە بە ئازاڎیی و گیانبازی گۊرۊ ئینۍ دلۍ جەنگینە. جەهان بە ئازایەتی و گیانبازی گەنجا کورڎی ۋېش پارېزنۊ.

جە باربیەی ئاژەی، تەجرووبەو ئاماڎەکاری تەمامکارۍ هەنترینینۍ. وەختۍ جە ڕوو تیۊری و کرداریوە هۊرسەنگیا، بېگوومان ئاکاموو ئانیشا گرڎی بەشېۋېوە سروشتی ئاخېزېوە فرە گۊرەن. چانەی گولانەتەر حیچ ئەنجامېوە بیەیش مەبۊ. نەرمە وزەو ئاخېزی گۊرەی، وشیاری، ڕېکوستەی، خەرمان و تەجرووبەی فرە گۊرەن.

پۍ ئانەی ئاژەی هەنوکەیی فاڕیۊ پۍ ئاخېزی و پەرسەکۍ گلېرگەی چارەسەر کریا دۋۍ شەرتۍ پەنەوازېنۍ:

یۋەم: مشۊم قۊرتەکۍ جە کەسایەتی ۋېشەنە چارەسەر کەرۊ. حیزب و کادرەکېش، چارەسەری پەنەواز و کەسایەتی خوڵقنا.

دۋەم: کۊشیای و هەرمانۍ کاریگەرە و ڕېکوستەیی بەرۊڕاوە کە ئەنجام بە گلېرگەی بیاونۊ. ئەگەر ئانە پېک بۍ، ئا وەختە قۊرتە کۊمەڵایەتیەکۍ چارەسەرۍ با.

چارەسەرکەرڎەو قۊرتەکا جە کەسایەتی ۋېتەنە چنی بە ئەنجام میاۋۊ؟ قۊرتەکۍ ۋېش ئینا چېگەنە. ڕاو ڕېبازوو یاۋنای چارەسەری بە گلېرگەی جیاوازا. ئانە مزانیۊ و پنەش وچیۊ هەرمانەی شۊڕشگېڵنی، هەرمانەی پڕاتیکیە. فرەو لایەنی پېسە ئایدۊلۊجیای، ڕېکوستەی، سیاسی، ئابوری، کۊمەڵایەتی،سەروازی هەن. چا ڕوۊ مشۊم ڕەنج و مانیایۍ بەپاو پلانۍ بۊ. ئانە درکش پنەکریۊ، بەڵام ئېمە دلۍ گلېرگەینە چنی خەبات کەرمۍ، بۊنەو چېشیۊ خەبات کەرمۍ؟ ئېمە حۊڵ دەیمۍ گلېرگەی ڕووە و کۊ بەرمۍ؟ ئا شۊنە دیارۍ کە ئېمە گلېرگەش پنە بیاونمۍ، چارەسەر سەرمەشقا، چارەسەری ئینا دلۍ حیزبینە. حەرپۊکەی ڕابەرایەتی ۋاتش، "حیزب نمونەو سەرەتاو ئاخېزین". حیزب ئا یاگېنە کە پېسەنە وشکنگېوە قۊرتەکۍ گلېرگەیش چنە چارەسەر کریا، ئەنجامەکېچش بە گلېرگەی میاوا. ئەگەر حیزب و کادر نەبا بە چارەسەری، وشکنای جە ۋشکنگەنە سەرکۊتانە جا بەجۍ مەکرییا و مەیاۋا بە گلېرگەی، بەکرداری مەکریا. ئنڎەو چارەسەری جە کەسایەتی کادری و حیزبینە گلېرگە متاۋۊ بةشڎاری جە ئاخېزینە کەرۊ متاویۊ فاڕیای بېنە ئاراوە.

ئا وەختە مەتاۋیۊ وچیۊ، کە بۊنە با بۊ. مەبۊ با نەبۊ. پۍ نمونەی دۊڵەتوو ترکی فاشیزمی ئاکەپە- مەهەپەی ماچۊ"ئېمە دمایش پنەمارمۍ، حەرچېوېچ کەرا ئەنجام چا پرۊسەیە هۊرگېرمۍ".هېزېوە دژایەتی دوژمنی هەن کە حۊڵ مڎۊ دەرفەتوو مەجالەکا ئا قۊناغیە دلېنەبەرۊ. چا مژارەنە بە پلان، پەنا پۍ گرڎوو ڕېبازەکا بەرۊ، گرڎوو ئامرازوو کەرەسەکا بەکارمارۊ. بەشېۋېوە وەحشیانە هجووم کەرۊ. مەرایی پۍ بڕۍ کەرۊ. ۋېش بە بڕۍ ورەشۊ، هەڕەشېچ جە بڕۍ کەرۊ. وەختۍ ئینسان قسەکا ئەردۊگانی کە جەماوەو ئی چن مانگەینە کەرۊشا کوېشا کەرۊوە، ئا وەختە میاوۊنە کە چنی هەرمانە کەرۊ.

 چی بوارەنە شاراوەییبییەی ئاکەپەی نەمەنەن، دەمامکوو سەروو ڕووێش فرە دان، ڕووەو ئاکەپەی ئیتر بەڕۊشنی وینییۊ. ئانەیچ بە کۊشیاێوە  دژوار و بێوچان دەسەبەر بی. ڕەنگا بەیاگەیاونای ئانەیە یۊ جە هەرمانە ئەسەمەکاو دنیۍ بۊ. بە ڕاوەشکەر پەی جمیەرێوە ئیسلامگەرای گەرەکشابۍ درێژە بە پیلانگێڵنییە میاننەتەوەییەکا بدا، سیستموو نکۊڵی و دلێنەبەرڎەی بە شێوەی پیلانگێڵنی میاننەتەوەیی بیاونا سەرکەوتەی.

فاشیزموو ئاکەپە-مەهەپەی سەرکێشی پەی ڕێکوزیا دماکەوتەکاو وەرکەوتوو دلێڕاسەی کەرۊ. ئاکەپە گردش گێرتێنۍ وێش وپەشتیوانییشا کەرۊ، یان دماو ماوێوە گنا چێروو کاریگەریی ئاکەپەیوە. دماو ئاکەپەی تورکیانە دەسەڵاتش گێرت دەس، ئا ڕێکوزیۍ  سەروو ئاستوو هەرێمینە هێز و دەرفەتشا پەیدا کەرد. چەنی وڕنای یۊبییەی سۊڤیەتی بە پڕۊژەو پەشتێنەی سەوزی ئەوەڵ ئەفغانستان سەروو قاعیدە و تالیبانیوە تاقیشا کەردۊ. جە ئەنجامنە وینییا، کە ئی پڕۊژە بڕۍ ئاستێنە ئەنجامش چەنە گنۊوە. دماتەریچ بە وەرفراوانتەر تورکیانە ڕا وەرڎەموو ئاکەپەینە کریاوە. بە پاکتاوکەرڎەی شەپۊلەو ئیسلامی، بە پووچەڵکەرڎەیۊ و ماڵایرەی جەوهەری و ساختەکارییوە ئاکەپە سەرجەنۊ ڕێک وزیاوە. تورکیانە دەوڵەت، گلێرگەش تەسلیموو ئا هێزا کەرد، جە وەرکەوتوو دلێڕاسەینە ڕا پەی ڕێکوستەی کریاوە.

ئەوە دۊخێوە نییا کە هەستش پەنە نەکریۊ، مشۊم پێسە وەڵاکەرڎەیۊیۍ سووکی دلۍ گلێرگەینە نەوینییۊ. ئانۍ هجوومی چانە کەرا پاسنێنۍ، کە مەژگ دلێنە بەرا، لاوازش کەرا. ڕابەر ئاپۊ وەروو ئانەیە پێسە "بۊردومانی میدیایی' پێناسەش کەرڎەن. تا تاوۊ گلێرگەی جینۊساید کەرۊ، جڤاکی جە هۊش و ژیری ماڵۊرە، بۊردومانی میدیاییش کەرۊ سەر. بەڕاسییچ ئانە سیستمی ئیساتیۍ دەسەڵاتدارییش سەروو پەنە مردییۊ، هەڵوێستێوە گلێرگەین، کە وەراوەرش مەمردۊوە، ئەنجاموو ئا هجوومانە،  سیستم پێسە وەڵتەری تندوتیژانە فشار وزۊ سەروو گلێرگەی، ئینجا بە فوشار و ستەمی هەرە دژواری تارێخی مامەڵە کەرۊ، وەلۍ جە هەمان وەختنە فرە وردیچ ئینەیە کەرۊ. جەنگی تایبەت، فشار و تندوتیژی شێوازوو ورڎەکارییەکاشنۍ. بۍ ئانەیە هەستش پەنە کریۊ زیندەوەرۍ ژەهراوی کەرۊ و کوشۊشا. پەی شوبهنای پێسە شەربەتۍ وینییۊ، وەلۍ چەنی شەربەتەکۍ ژەهریچش مدۊ دەمۊ. جینۊسایدوو مەژگی لاو نەتەوە-دەوڵەتیوە سەروو ئا بنەمۍ بریۊ ڕاوە.

ڕا و ڕێبازەکاو دەسەڵاتی دژوو ئێمە ئاشکرێنۍ. مشۊم چەمۍ سەرشارە نەقووجنمۍ. مەبۊ ئا دۊخەیە بە ئاسایی بنیەیمێرە و بواچمۍ ' پێسە ژیومێ'. چێگەنە ژیواینییا، بەڵکوم بە شێوازێوە ورد کوشتەی هەن. ئاستێوە کە مۊدێرنیتەی سەرمایەداری بە جەنگی تایبەت یاوانش پەنە. حەرچەندە کۊیلایەتی جە گرد وەختێوە زیاتر قورس بییەن، ئینە پا ڕێبازا کریۊ، کە ئینسان لاشۊ پاسەن، بییەن بە ساعیب ئیرادە و ماف. ئینە وەختێوەنە، کە جە ڕووەو جەوهەرییوە دلێشنە بەرۊ.

مشۊم ئانەیە بزانمۍ، کە ڕووبەڕووۍ هجوومێوە چانەیە بیێنمێوە، چی حاڵەتەنە گرنگا ئی تایبەتمەندیۍ ورسەنگنییا. 

 یەكەم؛  جە چە ئاستێوەنە هەلومەرجوو ئیساتۍ پێسە هەلومەرجی خاسی و گونجیای پەی  شۊڕشی ویندۍ و قبووڵش کەرمێ؟ چەنی هەل و دەرفەتەکاو پڕۊسەو شۊڕشی تا چند هاگادارۍ ئا تەرساندێ؟ یان ئیساتۍ نەوەک هەڕەشۍ، بەڵکوم پێسە ئامرازی و دۊخێوە پەی بەرڎەوامیی ژیوای کەسیی موینمێش؟

 دووەم؛ ئەگەر ئینیشا بوینمۍ جە بونیادنیای دیموکراتیکی، کۊمەڵایەتی و ئازادینە تا چە ڕاددێوە وێما بە وەرپەرس و دەوردار منیەیمێرە؟ چندە ئینایمۍ دلۍ هەرمانۍ پەروەرڎەیۍ و ڕێکوزیایۍ و چالاکیینە؟ ئێمە نەرمەوزە و وزەو وێما چندە بە ڕێکوزیا وزمۍ هەرمانە؟

گرنگا سەروو ئا دۊخەیە، کە ئێمە جە یەرۍ لاێوە فۊرمولەما کەرڎەن، وێما قووڵۍ کەرمێوە، دۊخی چارەسەرنەکریا نازمۍ و وێما کەرمۍ بە چارەسەری.

خاسا چەنی متاومۍ وێما بیاونمۍ بە هۊشمەندیێوە پێویس، قووڵ و وەرفراوان؟ پەی ئینەیچە پێویسا ئەوەڵ جیاوازیی بەینوو هۊشمەندیی ڕابەرایەتی و هۊشمەندیی وێما بوینمۍ. بە وەنەکۊڵیای و ویرۊکەرڎەی قووڵ، متاویۊ ئی دماکەوتەییە ویەرنییۊ و نازییۊ.

 شۊڕشی فکری خەباتێوە گەورەن. فاڕای پارادایمی بۊ یان نا، پەیوەندییش بە هۊشمەندییوە هەن. جیای ئا پارادایمەیە، کە ڕاگێریی جە هۊشیاریی ئێمە کەرۊ، ئێمە پارادایموو ڕابەرایەتیما بە بنەما گێرمۍ. پارادایم هەمان وەختنە هەرمانەش دەسنیشانکەرڎەی چێوە سەرەکییەکان. فەرهەنگەکانە پێسە پۊلێنکەرڎەی بەهاکا ئشناسییان. پارادایم پێناسەو ئانەیە کەرۊ، کە ئەوەڵ چێش بۊ و چێش ئاخرۊ بۊ. بە ڕۊشنی پیمەرەکێش ڕەتۍ کەردێوە و قبووڵکەرڎەی، ڕاس و غەڵەتی، خاس و خراپەی دیاری کەرۊ. جیاوازی و نەبییەی هۊشمەندی گێڵۊوە پەی جیاوازیی پیمەرەکاو خاس-خراپ، ڕاس-غەڵەت، ڕەتکەرڎەیوە-قبووڵکەرڎەی.

پەی ئانەیە ئینسان ئی کێشا چارەسەرۍ کەرۊ، مشۊم واز جە ویرۊکەردی نارۊ. ئەزموونگەرایی فەلسەفەنە پا مانێنە کە ئانە کە وینیش بڕواش پەنە کەری، وەلۍ مەپەرسیشۊ وەنە، مامەڵێوە سووک و ڕواڵەتی نیشانە مدۊ. پەی چارەسەرکەرڎەی ئینەیە پێویسا ئینسان ورۍ کەرۊوە، کۊڵییۊوە، هۊشمەندیی ڕابەرایەتی قبووڵ کەرا و ئا عەقڵیەتە جە دژییەتی نازا. ئانە کە ئێمە پەنەش ماچمۍ شۊڕشی فکری، متاوۊ پێسە ڕووە بدۊ.

تایبەتی دووەم پەرسەو 'وەرپەرسبییەی'ینە. بەڵۍ دەرفەت و هەل هەن، هەمان وەختەنە وەراوەریچۊ تەرسیش هەنە. وەلۍ ئایا ئێمە پەی ئا دەرفەت و هەڕەشادەورێوە بە وێما مدەیمێ؟ ئەگەر ئێمە چەمپۊشییش وەنە مەکەرمۍ، ئانە تەنیا بییەی،ا پاڵشنە وەسۍ نیا، ئایا پەی پێشەنگایەتی ئی هەرمانۍ ماچمۍ پەی من گرنگ نییا؟  بێگومان ئێمە بەتەمامی بۍ وەرپەرسبییەی نییەنمۍ. ئێمە چا کەسا نییەنمۍ، کە کێشە کۊمەڵایەتییەکا نەوینمۍ و شۊنەو ژیوای تایبەتیی وێمارە بلمۍ. وەلۍ ئانە کە گرنگا ئانەن کە وەرپەرسبییەی وێما چە ئاستێوەنە موینمۍ، ئینەن کە پەنەش موچییۊ ویژدان و بە ویژدانبییەی.

وەختۍ ئی دۊخەیە فاڕمێوە پەی بابەتوو گفتوگۊی، ئانە پێناسێوە پەی یاواینەی وەش بۊ. جیای دیسیپلینوو وێما واچمۍ هۊشیاریما. ئینەیچە هەستوو وەرپەرسبییەی و ویژدانیین. چێگەنە ئەگەر گەریلێوە بۍ ئانەیە چەمەڕوانوو ئەمرەو کەسێوە کەرۊ، ئانە  پێویست بۊ کەرۊش، ئانە کە جە ڕووەو هۊشیارییوە وێش بە وەرپەرس مزانۊ.ئەگەر فرسەت و هەلەکا بەکار بارۊ، تەرسەکا نازۊ، بۍ ئانەیە پەشتی بە یاگێوە بەسۊ و وێش بە وەرپەرس منیۊرە و بە پاو ئادی هەرمانە کەرۊ، ئا وەخت ئا کەسە هۊشیاریی وێش بەدەس ئارڎەن. کەسایەتیی مەزڵوم دۊغانی کەسایەتیێوە چانەن. پەوکای ڕابەر ئاپۊ واتش:'حزبوو مەزڵومین'. مدرامانوو زیندانی  پێسە ڕووەش دا، ئەمرەشا جە کەسی ورنەگێرتە. مەزڵوم دۊغان، کە گرد چێوێش ورسەنگنا و پاسەش کەرد.مەبەست جە هۊشیاریی پابەندبییەین بە ئامانجەکاوە. لە لاێوە بە دەسەوسانی نییا، حەرپاسە هۊشیاری یانۍ بەشداربییەی بە باوەڕێوە فرەوە سەروو بنەماو دڵسۊزی و وەفاداری بە ئامانجوو خەتەو ڕابەرایەتی. 

لایەنی یەرەمیچ پەرسەو نیشانەدای هێزی و ئیرادەو چالاکی و ڕێکوستەین. جە وێشۊ وەش نەبییەن. فکر و ویژدان جە چالاکی و ڕێکوستەینە وێش بەرجەسە کەرۊوە. هۊشمەندی و ویژدان یانۍ بەرجەسەکەرڎەی وێش جە ڕێکوستەی و چالاکیینە. ئامرازێوە نییا پەی پیمانەکەرڎەی مەژگی و هۊشمەندیی ئینسانەکا. ئا یاگۍ هۊشمەندی و ویژدانش دلێنە وینیۊوە ڕێبازا، شۊنەو بەیاگەیاوناینە، پەوکای پراکتیک هەرچیێوە بۊ ڕێبازوو فەرماندەیی، ڕێکوستەی، هەرمانە و ژیوای ئینسانی بە چە شێوێوە بۊ، ویژدان و هۊشمەندیی ئینسانیچ پاسەنە. دیای بەرەو لاو ئادین.  ئا یاگۍ کە کەسایەتی دلێشنە بەرجەستە بۊ، ئاگەنە.

هـ.ش / س.ز