ئەندامەو دەسەو ڕاوەبەریی پاژکی، ئایتەن دێرسیمە جە ساڵیادوو بەسوپابییەی ژەنانە قسێش کەرڎۍ و واتش، "ژەنی تا ئا وەختە بڕوا و متمانەشا بە پیایا بۍ، ئجێشا کە شۊڕش هەرمانێوە پیایانێنە، وەلۍ ڕابەرایەتی ئا مەژگشە فاڕا، بەسوپابییەی ژەنا پێسەن تارێخی".
ئەندامەو دەسەو ڕاوەبەریی پاژکی ئایتەن دێرسیمە بەشدارییش جە بەرنامەو 'خۊیبوون"وو ژەن-تی ڤینە کەرد، کە ئارژین بایسالە پێشکەشش کەرۍ. ئایتەن دێرسیمە سەبارەت بە ٣٠یەمین ساڵیادوو بەسوپاببییەی ژەناوە قسێش کەرڎۍ و واتش، کە تا یاوای پا ئاستەیە ڕووبەڕووۍ دژواری و تەنگوچەڵەمەی فرەی بیێوە.
ورسەنگنایەکاو ئایتەن دێرسیمۍ پیسنەن:
بە سوپابییەی ژەنە وێڕاوەبەرا کەیۊ کەوت بەرنامەو هەرمانێتاوە؟ چی پێویس بۍ، کە سوپێوە وێڕاوەبەرەو ژەنا بۊ؟
تارێخەنە هیچ چێوۍ کتوپڕ وەش نەبییەن، گرڎ چێوۍ بناغە و سەرچەمەش هەن، تارێخوو ئێمەیچەنە مدرامانۍ جیۍ جێۍ کریێنۍ، ڕەنگای پێسە سوپاو ژەنا نەبا، وەلۍ جە جەنگ و کۊشیاینە ژەنی گرڎ وەخت یاگۍ وێشا بیێنە. وەرکەوتوو دلێڕاسەینە و تایبەتی دلۍ کورڎانە تایبەتمەندیێوە چانە هەن، جەنگەوانێنۍ. بێگومان ئینەە بنچینێوەش هەن، چون بەرڎەوام ئەرەگیری و نکۊڵی هەن، کورڎەکۍ بەرڎەوام گەرەکشا بییەن وێشا بپارێزنا.
وەختوو ئەرەمەرزنای پەکەکەینە ڕابەرایەتی سەروو گرڎوو شۊڕشەکاوە کۊڵیایۊش کەرد، چا شۊڕشەنە ئێمە کۊڵیایمێوە سەروو بییەی ژەنۍ، کە فرەو جارا بەشدارییشا جەنگنە بۍ وەلۍ قەت سوپای تایبەتەو وێشا نەبۍ وسەربەوۍ نەبێنۍ. گرڎ چیوۍ پەی نەتەوەی کریابۍ. یانۍ واتشا، 'ئێمە ئەوەڵ نەتەوەپەرسۍ بیمۍ، وەڵاتەکەیما ئازاڎ کەرمێ؛ چێوەکۍ تەرۍ با گنا دماو شۊڕشیوە'.
یانۍ پەی پەرسە بنچینەییەکاو ژەنا، چارەسەرێوە ورنەسەنگییا.
وەراوەروو شناسنامە، ئیرادە و هۊشمەندیی ژەنێنە حیچ نزیکبییەیۊێوە نیشانە نەدریا. پەی نموونەی جە بەرنامەو ڕیاڵ سۊسیالیزمینە سوپێوە وێبەڕاوەبەرییە پێسنۍ نەبۍ، بارەو ژەناوە داراو قسۍ تایبەتۍ بێنی؛ پێسە 'ئەگەر ژەنی ڕزگارۍ نەبا، گلێرگەیچ ڕزگارش مەبۊ' ئا دەسنیشانکەرڎەی و چەنەوینایە ڕاسا، وەلۍ پێسە نەتاواشا وێشا ڕێک وزا، نەتاواشا بە ئیرادەو وێشاوە شناسنامەو وێشا بەرا ڕاوە.
سەرڎەموو نیولیتیکی وەڵۍ سۊمەرییەکانە بۍ، قۊناغێوە وەڵۍ سەرڎەموو نیۊلیتیکیچ هەن، ئانە کتوپڕ وەش نەبییەن. یانۍ تارێخ خەتێوە ڕاسە نییەنە کە بەرڎەوام بلۊ وەڵێوە. پەی نموونە موچییۊ؛ سەرڎەمی کۊن هەن، سەرڎەموو دەرەبەگایەتی هەن، دماتەر سەرڎەموو سەرمایەداری هەن و دماجاریچ کۊمۊنیزم هەن.
ڕابەرایەتی بە پاڕادایمی تازە وێش ئا وینایە تارێخییەشە فاڕا، ڕابەرایەتی ماچۊ، 'گلێرگە گرڎشا کۊیلۍ نییەنۍ، چوون گلێرگەکۍ سەرەمڕ وێگێرییشا کەرڎەن، پەی نموونەی سەرنجەو گلێرگەی دەرەبەگایەتی (فیۊدالی) دەیدۍ، وەلۍ گرڎوو گلێرگەکا فیۊدالۍ نەبیێنۍ. گلێرگەکۍ داراو ژیواێوە کۊمۊناڵی بیێنۍ، کە داراو ژیواێوە کۊمۊناڵی بیێنۍ، بیێنۍ. پەی نموونەی باس جە گلێرگەو سەرمایەداری کریۊ ئا ئشناسایە فرە غەڵەتا. وەروو ئانەیە وەختۍ ئینسانەکۍ واتشا گلێرگە سەرمایەداریین، چاگە حیچ کۊشیاێوە نییا. وەلۍ گرڎ سەرڎەمێوە سەرمایەدارینە موینییۊ کە گلێرگۍ جیاجیۍ هەنۍ، پەی نموونەی عەشیرەت، گلێرگەی کۊمۊناڵ، ئا بنەیانۍ وەراوەروو سیستمی مرڎاوە، ڕابەرایەتی کۊڵیایۊش بارەو ئادیشاوە کەرد، شۊڕشەکۍ، کە کریێبێنۍ نەفاڕیێبێنیوە پەی دلۍ شۊڕشەکەیما، بە پاو جوگرافیای و پێویسییە هەقەتینەکاما، ئیسفادەما چەنە ورگێرتێنۍ.
پەی نموونەی، ئێمە پێسە گلێرگەو کوردی ئەرەگیرۍ کریێنمۍ، نکۊڵیما وەنە کریان و کۊکوشۍ کریێنمۍ. پەکەکە کە تازە مەرزیابێرە، گلێرگەی کوردی بە شێوێوە جیاواز دیۍ پەی ژەنا. پەی نموونەی وەختۍ لوێنمۍ پەی کۊبییەیۊکاو گەلی، وینیۍ کە نەک حەر تەنیا پیۍ مەیا، بەڵکوم ژنیچ مەیا. خەڵک دیش کە مامەڵەکەرڎەی و هەڵوێستوو کەمال پیر، حەقی قەرار، مەزڵوم دۊغانی فرە جیاوازا. پەکەکە نکۊڵی جە بەهاکاو گلێرگەی مەکەرۊ و سەروو ئا نکۊڵییە نەمەرزییانرە. دماکەوتەییش دی و دەسنیشانش کەرد، کە ئانە هینوو گلێرگەی نییا، هینوو دەوڵەتین، ڕەخنەش وەنەو گرڎ چێوێوە گێرت و جیای ئانەیچە یاگەدارش خولقنا. هامڕا سەکینە جانسزە جە فرەو شارانە کۊبییەیۊ پەی ژەنا کەرۍ، یوەم کۊنگرەنە دووۍ ژەنۍ بێنۍ یوەشا هامڕا سەکینە (سەکینە جانسز)، ئەوەی تەرەیچ فاتمە (کەسیرە یەڵدرم)ە بێنۍ.
پەیڕەوو دلۍ ئاماژە پانەیە کەرۍ، کە مشۊم ژەنی بەشداری شۊڕشنە کەرا. ئینە هەنگامێوە تارێخییەنە. ژەنی ئازۍ بێنۍ، وێشا دێنی دەموو تەرسێوە. ئیتر گلێرگەنە وێشا ڕێک وستەبۍ و یەکینەکاو پارێزنای وێشا وەشی کەرڎێبنۍ، وەرانوەروو ئانیشانە هامکاریی دەوڵەتی کەرێنۍ چالاکییشا کەردچون کوردسان ئەرەگیر کریابۍ تەنیا بە کەسە سیاسی و کۊمەڵایەتییا نەتاویۍ گلێرگە ئازاڎ کریۊ. ئا وەختە فرەو وانیارەکا ژەنی بێنۍ. ئانە پیمەر نەبۍ، وەلۍ گرنگیچ نەبۍ، ئا وەخت وەروو دەرەبەگایەتی نەتاوێنۍ بەئاسانی جووڵییاوە. وەلۍ سەرەڕاو ئانەیچە بەشدارییشا جە هەرمانەنە کەرد، چەنی کودەتاو ١٢و ئەیلوولی زیندانی کریۍ. فرێشا بەشدارۍ بێنۍ، ئێنۍ پەی بۊتانی، پەی دێرسیمی. ماوێوە فرە دلۍ یەکینێوەنە تەنیا یەک هامڕای ژەنی بۍ، پەی چند مانگا بەتەنیا مەنۊ، ئەگەر ئا هامڕێما داراو ئیدعای و داوۍ نەبیۍ وەرگە نەگێرۍ. ئانە کە بڕواش پەنە کەرڎەبۍ و زانێش ئانە بۍ، کە کوردستان ئەرەگیر کریان. ڕابەرایەتی چەمداریی گرڎوو ئانیشا کەرۍ، بە ئامێروو پەیوەندی، بە تەلەفون یوە یوەی قسێشا چەنی کەرۍ و هەواڵشا پەرسۍ.
ئا وەختە سەدان ژەنۍ بەشدارییشا جە کۊشیای چەکدارینە کەرد. چی هەست بە پێویسیی رێکوستەێوە جیاوازی کریا؟ یانۍ پێسە چەنی ژەنی دەکۊشیێنۍ، پێسە ژەنۍ دلۍ ئی جووڵیایۊیەنە بێنۍ. چی پێویسییش بە وێڕاوەبەری بێ؟
جیاوازیی ئێمە ئانەن. ڕابەرایەتی ماچۊ ژەنی بەشداریی گرڎوو شۊڕشەکاشا کەرد، وەلۍ سەربەوۍ نەبێنۍ، جە ڕاو کۊشیای ئێمەوە ژەنی ئیتر دلۍ سوپێنە بەشدارۍ بیۍ.
ئێمە وینمۍ بە هەزاران ساڵێن سوپا هینەو دەوڵەتەکانە. پەی نموونەی وچییۊ جەنگ پێویسش بە جەسەی قەوەتی، توانا و هێزی تندی هەن. ئا وەختە ئشیا ژەنی بە سەربەوۍ وێشا وێشا ڕێکۍ وزا، نەبا هامشێوەو تایبەتمەندییەکاو پیای، بەڵکوم وێشا بشا.
لایێوە تەرۊ ڕابەرایەتی گەرەکش بۍ، کە تندوتیژی دلۍ سوپێنە وزۊ چوارچوەو هامسەنگیێوە، یانۍ جەنگ تندوتیژی نییا، بە ئامانجوو وێپارێزناین، ڕابەرایەتی پاسە ماچۊ 'ئەگەر شۊڕش بۍ ئاراوە، جە ڕاو ژەناوە متاوۊ بۍ دی. چون گلێرگە بە ژەناوە هەنم ژەنی مشۊم سەرمەشقۍ شۊڕشی با'. ژەنی ناچارێنۍ جە ڕووەو جەسەیی و هزرییوە وێشا بپارێزنا. یۊ جە هەرمانەکاو ڕاوەبەرڎەیچ ئانەنە کە ژەنی بڕوا و متمانەیشا بە وێشا بۊ، ئا وەختە ژەنی متمانە و بڕواشا بە پیایا بۍ، ئجێشا شۊڕش هەرمانەو پیایانە. وەلۍ ڕابەرایەتی ئا ویرۊکەرڎەیشە و ئا مەژگشە فاڕا. جە ساڵەو ١٩٩٣ێنە ڕابەرایەتی واتش، 'شمە ئەگەر تەنیا ٥ کەسێچ بیدۍ یۊترینیگێرڎێ'. بیدێوە یۊ یەک، یۊترینی بشناسدۍ. پەوکای سوپا کتوپر نەمەرزیارە.
چا وەختانە ئامانجەکە چێش بێ؟ شمە سوپاو وێتا مەرزناتارە، وەلۍ تەنیا پێسە جەنگی ورتا سەنگنا؟ بابەتوو ئازاڎیی پیاینە ئامانجێوەتا بێ؟
ئینی گرڎ بە یەکجار و کتوپڕ نەبێنۍ، وەروو ئانەیە هۊشیاریێوە قووڵ ئارانە نەبۍ. بەشداریی سەرەکی پەی ڕزگارکەرڎەی کوردستانی نەبۍ، ئێمە ساعیبۍ ئا ویرۊکەرڎەیە نەبێنمۍ، کە پێسە ژەنێوە بەشدارۍ بیمۍ، پەی ئازاڎکەرڎەی ژەنا، پەی ئازاڎکەرڎەی گلێرگەی جە ڕاو ژەنێوە بەشدارۍ بیمۍ. گرڎوو ئانیشا ڕابەرایەتی خوڵقنۍ. پەوکای ئێمە پا جمیەری ماچمۍ جمیەروو ڕابەرایەتی. بێگومان هەم پیۍ و هەمیچ ژەنی ئێشی گەورە چەشا. پەی نموونەی پیۍ بڕێشا وێشا جە ژەنا جیا کەرێنێوە، بڕواشا پەنەشا نەبۍ، واچێنۍ 'ئێمە نەبیمۍ شمە نمەتاودۍ کەمپ وەش کەدرۍ، مەتاودۍ جەنگ کەرڎۍ، مەتاودی جمدێوە' یانۍ واچێنۍ 'ئێمە نەبیمۍ شمە مەتاودۍ بژیودێ'. دلۍ جمیەرەکەینە جە ڕووەو هۊشیارییوە دماکەوتەیێوە بۍ، ژەنیچ دلۍ ناکۊکی و ئاڵۊزینە بێنۍ، فرە بڕواشا بە وێشا نەبۍ، بۊتانەنە کوۍ بیێوە. دابوون. قۊرتۍ و دژواریۍ بێنۍ وەلۍ واچێنۍ 'ئەگەر ڕابەرایەتی ئا گرڎ پێرسپێکتیڤ و دوورنماشە دان پەنەما، مشۊم ئێمە بیاونمێش سەرکەوتەی، پێویسیما بە پیای نییا'. دماو ئانەیە سوپاو ژەنا ئەرەمەرزیا ژەنی دەسشا کەرد بە چالاکییشا. ڕاشا وستەرە، بۊسەشا نییاوە، هجوومشا کەرد سەروو دوژمنی. دماو هەزاران ساڵا، کە ژەنی بە نەبییە نریێنێرە، هەنگامێوە چینۍ پەی وێش شۊڕشێوە بۍ. وەلۍ هەمان وەختنە دلۍ وێشنە دژواری و ئاڵنگاریی قورسیچش بۍ. ئاخرۊ پەی ئازاڎی ئازارە چەشی، تۊ گرڎوو لایەنەکاو کۊیلایەتی، دماکەوتەیی و چەپەڵی پاکۍ کەریوە.
بڕواما بە ڕابەرایەتیما پتەوە بۍ، ڕابەرایەتی بەرڎەوام ئانەیە چەنەما پەرسۍ، 'شمە دوورێندۍ جە پیایا پاسەنە؟ شمە بەشوو وێتا کەرڎێ؟ شمە پەروەرڎەو کۊبییەیۊ وێتا کەرڎێ؟ ڕەخنە وەنەو یۊترینی گێرڎێ؟ بڕواتا بە پیایا نەبۊ. ڕاسا ئادۍ گەریلێنۍ، شۊڕشگێڵنێنۍ، وەلۍ نە شمە و نە ئادۍ ویەرڎەو وێتاتا نەویەرنان. وەختۍ هەڵوێستی باڵادەسانەو پیای و هەڵوێستوو کۊیلایەتیی ژەنۍ ڕووبەڕووۍ یۊی بیێوە و یاوۍ بە یۊی، سەرە پەی شمە کۊمنارە' بۊتان، دێرسیم، ئامەدنە دماو ساڵەو ١٩٩٣ ڕابەرایەتی واتش، مشۊم کۊمیتەی ئازاڎ و یەکسان مەرزندێرە. واتش، وەختۍ مشکیلێوە بۊ مشۊم ئا کۊمیسیۊنۍ حەلش بکەرا، ئا کۊمیتۍ هەم جە ژەنا و هەم جە پیایا وەشۍ بێێبێنۍ، یانۍ ئا وەخت نوێنەرایەتیێوە یەکسان دلێنە بۍ.
پیۍ بەتەنیا وێشا نەتاوێنۍ قەرار بدا، گەریلا ژەنەکۍ داراو شکۊمەندیێوە جیاوازی بێنۍ، یەکینەما بۍ، گێڵای و چەمداری کەرێنمی جووڵیێنمۍ و قەرار دێنمۍ. گێرا ژمارەما ئاندە نەبییەبۊ کە دەس گێرمۍ ملوو بنکێوە سەروازیرە، وەلۍ چێنە ئایدۊلۊژیا گرنگا. ئامانجەکە ڕێکوستەی سەربەوۍ و وێڕاوەبەریین، ئانە ستراتیژیک، فەلسەفە، ئایدۊلۊژیکا. چا ڕووەوە هامشێوەو حیچ شۊڕشێوە تەری نییا، نەک ئانە ئادیشا یقی مەکەرمێوە و نکووڵییشا وەنە کەرمۍ. پێسە ئەوەڵۊ واتم ئێمە سەروو میراتیی تارێخیی ئادیشا و تارێخوو وێما، سەروو ئا ئەزموونیوە جموجووڵوو وێما کەردما. پیۍ بڕواشا بە ئێمە نەبۍ، واچێنۍ شمە مەتاودۍ بە وێڕاوەبەر بژیودۍ کەمپەکاتا وڕنا و مەتاودۍ چالاکی کەرڎۍ. وەروو ئانەیە مەژگوو ئادیشانە ژەنی سەرەمڕ پێویسشا بە پیایا هەن، یانەنە و مەکتەبنە پا ویرۊکەرڎەیە گەورۍ بیێنۍ. وەختۍ بەشدارییشا دلۍ ڕیکوستەینە کەرڎەبۍ، هەرمانەو ئێمە ڕزگارکەرڎەی کوردستانی بۍ، بڕواشا چانۍ بۍ، کە دماو ڕزگاریی کوردسانی هەرمانەو ئێمەیچ تەمامیۊ.
ئایا وەروو ئانەیە سەربەوێبییەی وێشا جەدەس دێنۍ، قبووڵش نەکەرێنێ؟
ڕابەرایەتی ماچۊ، 'من جمیەروو ژەنام ئەرەمەرزنا' ژەنیچ نەیاوێنە، وەڵێوەلواینە ئێشی فرەشا چەشت. پیێچ ئانەیە قبووڵ نەکەرێنۍ، تا تا قبووڵشا کەرد هەوڵۍ فرێشا دۍ. هەرپاسە جە ڕووەو کەسییوە ئانەیە قبووڵ نەکەرێنۍ. واچێنۍ 'ڕابەرایەتی چی پاسە بایەخ و بەها پەی ژەنا منیۊرە'. جە کەسایەتیی پیاینە دووەڕوویی هەن، ئێمە هامڕۍ پیێکێما خراپ ورسەنگنۍ. تاریخەنە ئانە هەن هەم سوپاو ئێمە هەنە، هەم پاریمان هەن، هەم هامکاری رێکوستەیما هەن، وەلۍ هەمان وەختنە کۊشیای ڕەگەزیما هەن، وەروو ئانەیە ئێمە باس جە پیێوە ٥ هەزار ساڵەی کەرمۍ.
شمە سوپاو ژەناتا کەشۊ مەرزنارە، وەلۍ جە یەژاستارینە قەتیسە نەبییە، گرڎوو پارچەکاو کوردستانینە ژەنی چوارچوەو یەپەژە، هەپەژە-ینە وێشا ڕێک وست. جمیەرەکەتا کاریگەریی چەنینش نیارە؟
ڕاسا جمیەروو ژەنا تەنیا کەشۊ نییە. سوپاو ژەنا ساڵەو ١٩٩٣ ئەرەمەرزیا، کاریگەرییش سەروو گلێرگەیۊ نیارە. بە سەدان ژەنۍ بەشدارییشا جە سوپێنە کەرد. ڕابەرایەتی دماتەر واتش، 'پێسە گەریلای ئیتر شمە مۊدێلێوە گلێرگەی ئازاڎیندێ'. وێش پەی وێش ئێمەیچ یاوایمۍ ئا ئاستە.
کوردستان ملوو چوار پارچارە بەش کریان. حەر پارچێوەنە بێگومان کورد وێش دەپارێزنۊ، ژەناو وەرکەوتی هێزشا جە یەژاستاریوە ورگێرت. وەروو ئانەیە بڕێوە سازە کریا. وەرنیشتیچ گێرۊوە، وەختۍ باسوو پارێزنای وەڵاتێوە کەرا، ژەنی سەرمەشقیی ئانەیە کەرا، وەرنیشتنە فرە زوو وێشا ڕێک وست.
چی؟ چون ئانە ئەزموونوو یەژاستاری، پاژکی و کەژەکەی بۍ، ئا میراتە پەی ژەناو وەرنیشتی وەسۍ بۍ، جە ڕاو کۊشیای دژوو داعشیوە شناسنامەکەشا جیهانیی بییۊ. شەنگالیچنە گەریلاکاو یەژاستاری و هەپەگەی لوۍ دەموو خەڵکەکەیماوە، ژەنی ئێزدیۍ وەختۍ گەریلاکاو یەژاستاری و هەپەگەیشا دیۍ، هەستشا بە وێڕێکوستەی کەرد. گلێرگەی کوردی تا وێش نەپارێزنۊ، مەتاوۊ وێش ئازاڎ کەرۊ. ئیتر ئینە سەلەمییان ئیساتۍ گرڎوو دەوڵەتا گەرەکشانە ئێنە کەشۊ مەنمێوە تا کاریگەری سەروو گلێرگەیۊ نەنییەیمێرە.
س.ز
