سەرچاوە و سەرهەڵدانی كێشە كۆمەڵایەتیەكان، مێژوویی، ئایدئۆلۆژی، سیاسی و كەلتورین. وەكو نمونەی برسێتی مرۆڤەكان و نەبوونی دەرفەتی كار پرسێكی هەنۆكەیی نییە كە نوێ سەریهەڵدابێت یا خۆد كێشەی كۆمەڵگەیەك یا خۆد هەندێ تاكە كەس یا هەندێ لەچین و توێژەكانی كۆمەڵگە بن؛ بەڵكۆ برسێتی پرسێكی كۆمەڵایەتی، هزری و سیاسییە. چۆن دەبێت مرۆڤایەتی دەستی بەسەر هەموو سروشت و دەوڵًەمەندییە سروشتیەكان هەر لە ژێرخان و سەرخانەكانی كۆمەڵگە گرتووە، كەسێك لەبرسێتیدا بمرێت. هەرچەندە دیاردەیەكی گەردونیە، بەڵام مردنێكی وەها شتێكی سروشتی و بایۆلۆجی نییە. ئەم چەشنە مردنە لەكۆمەڵگەدا، مردنێكی گشتی كۆمەڵایەتی، هزری و ئایدئۆلۆژی و سیاسیە؛ لێرەدا ناعەداڵەتی و لادانێك لەبنەما ئەخلاقیەكانی كۆمەڵگە لەئارادایە. رەنگە هەندێك بانگەشەی ئەوە بكەن كە برسێتی دیاردەیەكی "نەخۆشی"یەكی بێكارییە و پەیوەستە بەنەبوونی دەرفەتەكانی كاركردنەوە و تەنانەت رەنگە پەیوەستی بكەن بەوەی كە ئەو كەسە وزەی كاركردی نییە و كەسێكی بێ كەڵكە، بەڵام لەبەرامبەردا سەیری ئەو كەسانەش ناكات كە هیچ كارێك ناكەن و رۆژێك لەژیانیدا دەستیان بەئاوی سەرد و گەرمدا نەكردوە، رۆژانە بەمیلیۆنان دۆلار قازانج دەكەن. نابێت برسێتی بەكاركردی تاكەوە گرێ بدرێت و چاو لەئاست چاوچێنۆكیەكان و هەڵپەرەستەكانی نێو كۆمەڵگەدا دابخەین. لێرەدایە كە بەبیركردنەوەیەكی سەرەتایی بەو راستیە دەگەین كە برسێتی و تێربوونی تاكەكان پرسێكی تاكەكەسی نییە، واتا ئەگەر ئەو تاكانەش تەنانەت كاریش بكەن و پێداویستیەكانی ژیانیش دەستەبەر بكەن، و بەوشێوەیە ئێدی برسێتی و دیارەی برسێتی نامێنێتەوە، بەهەڵەدا چووینە و بەپێچەوانەیە ئەو راستیەیە كە بیری لێدەكەینەوە. وەكو نموونە ئەگەر ئەو كەسەی برسێتی، نەخۆشی تەنگی پێ هەڵچنیبێ و تووشی نەخۆشی بێت، ئەو كاتە مرۆڤ دەبێت دیارەی برسێتی چۆن بگرێتە دەست، مرۆڤی نەخۆش ناتوانێت كار بكات، ئاخۆ لەوەها حاڵەتێكدا دەبێت ئەو مرۆڤە برسییە لەبرساندا بمرێت و بەبرسێتی سەر بنێتەوە.

برسێتی تەنیا نەخۆشیە و دیاردەیەكی كۆمەڵایەتیە كە سەرچاوەكەی لەدەرفەتی كار و كاركردەوە ناگرێت. ئێدی مرۆڤایەتی گەیشتووەتە ئاستێك كە بەهیچ شتێك چاوی تێرنابێت و برسێتی، هەر لەتامەزرۆی خواردن و خواردنەوە بگرە، تا لەبەركردنی جل و بەرگ و پێداویستیەكانی ژیان و خۆشگۆزەرانی و دەرفەتەكانی گەڕان و نووستن و هەستان، ئەمانە ئەو گۆڕەپانانەیە كە مرۆڤی برسی هەمیشە بەچاوێكی خەیاڵئاوییەوە چاوی تێ بریوون و بۆ بەدەستخستنی هەر كام لەو دەرفەتانەش بەسەدان تەقڵە لێدەدات و لەو دەرگا و لەم دەرگا دەدات، هاوشێوەی مەعشووقەیەك"عاشقێك" وێڵە بەدوای پڕكردنەوەی ئەو بووشایەی ژیان. سیستەمی دەسەڵاتداری و زاڵ بەسەر كۆمەڵگەشدا رۆژانە بانگەشەكانی ژیانێكی پڕ لەناز و خۆشگۆزەرانی دەكات و هاوشێوەی پزدانێك"بالۆن"یك فۆ لەهەستە ئاژۆیەكانی تاكەكانی كۆمەڵگە دەكەن و بەهەموو رێ و رێبازێك پەرە بەو رێبازانە دەكەن، بەوەشەوە ناوەستن، بەسەدان دەزگا و دامەزراوە دادەمەزێنن، برسێتی وەكو دامەزراوەیەك لەبەرامبەر بە كۆمەڵگەكە بەكاردێنن. ئەو پەرەسەندنانەش خۆی لەخۆیدا تاك و كۆمەڵگە زیاتر هان و دنە دەدەن بۆ ئەوەی كە زیاتر بەدوای شتێكی نوێ و بەرهەمهێنانی نوێدا وێڵ بێت. بەرهەمهێنانی لەرادەبەدەری ئامێرەكانی ژیان كە هیچ كەڵكێكی ئەوتۆیان بۆ ژیان نییە، مرۆڤەكانی زیاتر برسی كردوە، بەهەرچواردەست و پێیەوە خۆیان بەدار و دیواردا هەڵدەواسن بۆ ئەوەی هەستەكانیانی پێ دامركێنن، دامركاندنی هەست و ئاوەزەكانی مرۆڤ بێ سنورن، بۆیەش برسێتی وای لەتاكەكانی كۆمەڵگە كردوە كە بڕستی لەجەستەیان بڕیووە. ئەوەندە بێ هێز و بێ هەناسە و بێ تاقەتیان هێشتووەتەوە كە توانای رێوەچوونیشی بۆ نەهێشتووەتەوە.

برسێتی میكانیزمەی شەڕی تایبەتی دەوڵەتە لەدژی كۆمەڵگەی ئەخلاقی. مرۆڤی برسیی و چاوچنۆك، كۆمەڵگەیەكی برسی و دەستەوداوێن و چاوەڕوانكراو بەرهەمدێنێت. بێ یەك و دوو چاوێكی لەدەرگا و چاوێكی لەئاسمانە كە مرۆڤێك دەستی هاوكاری و یارمەتی بۆ درێژ بكات و شتێكی پێشكەش بكات. مرۆڤی برسی، مرۆڤی بێ چارەیە، بێ توانا و هێزە. ئەم مرۆڤە"تاكە"، و كۆمەڵگەیە لەرۆحدا مردووە، بەرهەڵەستی و سەركێشی تێدا شك نابەی كە بۆ جارێكیش بێت، سەرهەڵبدات و ناڕەزایەتی دەرببڕێت، خۆی لەخۆیدا زیندوویەكی مردووە. مرۆڤی برسی، مرۆڤێكی بێ هەستە، بێ سۆزە، بێ هیوایە. هیوا و خەیاڵەكانی دامركاون و هاوشێوەی گەڵای پاییز هەمووی هەڵوەریوون، هاوچەشنی كانیاوێكە، لەسەرچاوەوە وشك بووە. هەڵوەرینی هیوا لەلای تاكەكان، بێ هیوایەكی قوڵ و تراژیدی بەسەر كۆمەڵگەكاندا هێناوە، بەتایبەتی كۆمەڵگەی كورد؛ چونكە كۆمەڵگەی كورد بەدەستی تاكی برسی، لەكاتی سەكەراتە و گیانڵڵایەتی. ئەمڕۆ بێ یا سبێ بەبێ ئەوەی پەلەقاژێكیش بكات، رۆحی لە جەستەی جۆدا دەبێتەوە و وەكو لاشەیەكی مرداربوو لەكەلاوەكاندا سەردەنێننەوە.

لەقۆناخی لاویەتیدا و لەو لەقۆناخەكانی دواناوەندی بووم لەبیرمە هاوشانی یەك لەهاوڕێیانم بڕیارماندا لەپێناو نەمانی مرۆڤە سۆاڵكەرەكان هەوڵەكانمان یەكبخەین و كۆتایی بەدیاردەی سواڵكەری بهێنین و بەو بڕە پارەیەی بەدەستی دێنین بیبەخشینینە ئەو تاك و مرۆڤانەی كاری سواڵكەری دەكەن و بەوشێوەیەش كۆتایی بەدیاردەی سواڵكەری بهێنین. لەو باوەڕ و قەناعەتەدا بووین كە ئێمە دەتوانین ئەو كارە بەباشی راپەڕێنین و دەركمان بەوە كردبوو كە دەبێت ئەركی كۆمەڵایەتی بوونی خۆمان وەكو تاكێكی كۆمەڵگە و لەبەرامبەر بەپاراستنی یەكڕێزی كۆمەڵایەتی و پاراستنی نرخە هاوبەشەكان خاوەنداری لە مرۆڤە بێ دەرەتانەكان بكەین، هەرچەند هەستێكی بێ رێكخستن كراویش بوو، بەڵام لەهەناوی هەستەكەماندا فۆرمێك لە خاوەنداریەكی كردن بەدی دەكرا و ئەوەش ئێمەی كەیفخۆش دەكرد و لەو كارەمان مۆراڵ و هەیەجانمان وەردەگرت. ماوەیەك هاوكات لەگەڵ بەردەوامی پرۆسەی خوێندنی قۆتابخانەدا دەستمان بەكاركرد و هاوكاری چەند كەسێكمان كرد، بەڵام هەر رۆژێك دوای ئەوەی هاوكاریمان پێشكەشی ئەو كەسانە كرد، جارێكی تر لەناكاو و بەبینینی ئەو سواڵكەرانە كە سەرقاڵی سواڵكەری بوون، تووشی هەژان بووین و بێ باوەڕی رووی تێكردین. تەنانەت دوبارەش هەوڵەكانمان وەگەڕتر خست و كاری زیاتریشمان كرد، بەڵام لەگەڵ ئەوەش كە كاری زیاتر و پارەی زیاتریشمان بەدەستهێناوە و دەمانبەخشیوە، بەڵام هیچ ئەنجامێكی ئەوتۆمان بەدەست نەدەهێنا. پشتی بن كەوتن لەو ئاواتەمان روومان لەدین كرد و ویستمان بەرێگەی دین، ئاواتەكەمان بەدی بهێنین، بەڵام لەو پلانەشماندا و پشتی ماوەیەك هەستمان كرد، رێگەیەكی هەڵەترمان هەڵبژاردوە؛ چونكە دەسەڵات هاوشێوەی ئۆقتاپوتێك"هەشت پێیەك"، خۆی خزاندۆتە نێو هەموو جۆمگەكانی كۆمەڵگەوە. گۆڕەپانی دین ئەوەندە بەسیاسی كراوە كە هیچ دەرفەتی بۆ تێكۆشین نەهێشتووەتەوە. رژێمی دەسەڵاتداری ئێران دینی لەناوەڕۆكە كۆمەڵایەتی و مرۆڤیەكەی بەتاڵ كردۆتەوە.

تێگەیشتن لەوەی كە هەست بەوەی سیاسەتەكانی رژێم بكەی، ئەوەندە زەحمەت نییە. هەردوو رێگاكەمان، هەستێكی بارگاوی بە لۆژێكێكی دینی و دۆگم بوو. مرۆڤی دۆگم كەهەستەكانی بەرێكخستكراو نەبێت، بەئاسانی دەكەوێتە نێو تەڵەی"داوی"ی سیاسەتەكانی رژێمەوە. رژێم هاوشێوەی جاڵجاڵووكە تاك و كۆمەڵگەی بەستووەتەوە و لەجووڵەی خستووە.

برسێتی وەكو دیاردەیەكی ئایدئۆلۆژیەكی و چەكێكی دژە كۆمەڵگە بوون، رێگەیەكە بۆ بەنجكردنی تاك و كۆمەڵگە. مرۆڤی برسی هزری بیركردنەوەی نییە، مێشكی وەستاوە، توانای بیركردنەوەی گەورەی نییە. ئامانجی سەرەكی رژێمیش ئەوەیە كە مرۆڤەكان بەبچووكی بهێڵێتەوە و بیر لەداهاتوویان نەكەنەوە، خاوەن هەڵوێست و كاردانەوە نەبن، لەبەرامبەر بەكردەوە دژە مرۆڤیەكانی رژێم بێدەنگ بن و بەچاوبەستراوی هەموو كردەوە و سیاسیەتی ناڕەوا و دوور لەپێوانەكانی مرۆڤایەتی پەسەند بكەن، واتە رژێم تاك و مرۆڤی مردوو و دەرهەستی دەوێت، بۆیەش برسێتی وەكو چەكێكی بەكاریگەر لەدژی كۆمەڵگە و تاك پەیڕەو دەكات و وەكو رێبازێك بۆ رووبەرووبوونەوەی كۆمەڵگە و داخوازیە رەواكانی بەكاردێنێت. مرۆڤێك كە توانای بیركردنەوەی نەبێت و بیر لەكردەوەی گەورە ناكاتەوە. مۆستەحیلە بتوانێت هەست بە پیلانە پووچ و هەڵخەڵەتێنەرەكانی رژێمە سەردەستەكان ببات. ئێستاكە سیستەمی دەسەڵاتداریەتی كۆمەڵگەی ئێمەی تووشی دامڕمانێكی ئابوری و قڕكردنی ئابوری هاتووە. سیستەم هەموو سەرچاوە و دەوڵەمەندیە سروشتی ماددی و مەعنەویەكانی كۆمەڵگەی قۆرخ كردوە، قۆرخ كردنی سەرچاوە سروشتی ماددی و مەعنەویەكان بەواتای سەرهەڵدانی برسێتی دێت. سیستەمە باڵادەستەكانی جیهانی و لەنێویاندا سیستەمی داگیركەری ئێران دیارەی برسێتی زیاتر لەهەر سسیتەمێك دیكە قوڵ و پەرە پێ دەدات و وەكو چەكێكی نوێ"قڕكردن""بیۆ دەسەڵات"، دژ بەتاك و كۆمەڵگەی كورد و كوردستانیان بەرێوە دەبات. ئەم چەكە، پێشكەوتووترین ترین چەكی ئەم قۆناخەیە بۆ تەسلیمگرتنی كۆمەڵگە و بێ ئیرادە كردنی. مرۆڤی برسی تەنیا شتێك كە بیری لێ بكاتەوە، تێركردنی وەرگیەتی. ئێدی پێودانگ و نرخ و بەها كۆمەڵایەتی، نەتەوەیی و وڵاتپاێزی، سیاسی و پیشەیی و دامەزراوەیی و تێكۆشان و خۆڕاگری هیچ واتایەك بۆ ئەو نادەن.

كاتێك كۆمەڵگەیەك لەرۆح دا تووشی داڕمان بوو و شكا، ئێدی دەكەوێتە هەناسەی لەبەر دەبڕدرێت و دەكەوێتە هەناسە بڕكێ، توانای دەربڕینی ناڕەزایەتی نامێنێت، هێزی بەرەنگاربوونەوە و پاراستنی نامێنێت لاواز دەبێت و تەنیا ئەوەی لەلا گرنگە رزگاركردنی لاشەیەكی بێ رۆح و جەستەیەكی بێ هۆش و گیانە. بوون و نەبوونی ئەو تاكە بۆ كۆمەڵگە هیچ جیاوازیەكی نییە.

دامەزراوەیی كردنی برسێتی كاری لەپیشینەی سیستەمی باڵادەستە لەكوردستان، بەتایبەتی رژێمی داگیركەر و فاشیستی ئێران، چینی گەنجان و ژنانی وەكو بەكاریگەرترین چینەكانی كۆمەڵگە دەبینێت و بەرێگەی شەڕی تایبەت دەیانكاتە ئامانجی هێرشە كڵاوەكانی و لەخشتەیان دەبات. لێرەدا ئەركی سەرەكی و ئەساسی بنەماڵەكانە كە منداڵەكانیان بپارێزن. كێشەكانی شۆناس، زمان، ئاو و هەوا و خاك پەیوەستن بە ژیانی مرۆڤەكانەوە، و دەبێت بەچاوێكی نەتەوەیی لێیان بنواردرێت و لەبوارانەدا دەبێت گەنجان دەرخ بەهێرش و پەلامارەكانی سیستەم بكەن و هەوڵی بۆنیادنانی سیستەم و رێكخستن بوونی تایبەت بەخۆیان بدەن. سیستەمی پاراستنی، میكانیزمەیەكی گۆنجاوە بۆ ئەوەی پێش بەبرسێتی بگرێت، بەرێكخراوەیی بوون و كاری هەرەوەرزی گەنجان و ژنان و دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی هاوچەرخ و دیموكراتیك بكەنە كاری لەپیشینەی خۆیان.

ژ.ت