دەركەوتنی هزری ماركسیزم لەسەدساڵی بیستدا بۆ گەلانی چەوسێنراو و تێكۆشەرانی تێكۆشانی چینایەتی، هیوا و ئۆمیدێكی گەورە بوو. ئەو هزر و تێكۆشانەش لەماوەی تەمەنی خۆیدا، كۆمەڵێك نرخ و بەهای مەزنی بۆ كۆمەڵگە و مرۆڤایەتی ئافراند، بەڵام لەبنەمای هزرەكەشدا كۆمەڵێك هەڵە و كەم و كوڕتی بنەڕەتی هەبوون كە پاش سەدساڵ لەتەمەنی بوونە هۆكاری داڕووخان و هەڵوەشاندنەوەی رئال سۆسیالیزم و گۆڕەپانی خەبات و تێكۆشانی گەلانی ستەملێكراو و چەوسێندراویان بۆ سیستەمی مۆدیرنیەتەی سەرمایەدار ئاوەڵا كرد.

هەرچەند ماركسیەكان، بانگەشەی زانستگەرایی و رۆشنگەری و دیالكتیكیان دەكرد و فەلسەفەی ماتریالیستیان وەكو هزر و بنەمای تێكۆشان لەدژی نادادی بۆ خۆیان بەئەساس وەردەگرد، بەڵام هەر ئەوەش هاوشێوەی ئایدیالیستەكان تووشی دۆگمای زانستگەرایی بوون و دۆگمای زانستگەراییش هاوشێوەی دۆگمای ئایدیالیستی زانستی كۆمەڵایەتیان بەپارچەكراوی گرتە دەست و مۆناقشات و دیالۆگە هزری و فەلسەفیەكانیان بەرەو بن بەست بوون راكێشكرد. ئەو چەقبەستووە هزریشە وای كردوە، هیچ زەمینەیەك بۆ رەخنە و رەخنەدان نەهێلنەوە و ئەوەشی رەخنەیەكی بگرتبا، رووبەرووی لێپرسینەوە و وەكو دژە شۆڕش مامەڵەیان لەگەڵ دەكرد. هەر ئەو نزیكبوونەوانەیە كە تا ئێستا نەیانتوانیووە مامەڵەیەكی تەندرۆستانە لەگەڵ چەكی رەخنە و رەخنەدان بكەن، بۆیەش زۆر جاران وای بۆ دەچن كە كەس لەوان، سۆسیالیست نییە و یا خود بەدەر لەوان نازانێت ماركس چی ووتووە، نوێ ماركسیستەكانیش و ئەوانەی خۆیان بەچەپگەری نوێ بەناو دەكەن وایان لێهاتووە كە هاوشێوەی رەوتە دینیە كۆنەپارێز و دەسەڵاتخوازە دینیەكان كە گوایا دین و سۆسیالیزم نایانكرێت و لەگەڵ یەكدی ناتەبان، دەیانەوێت كۆمەڵگە لەبێ هیوایی و نائۆمیدی زیاتر بهێڵنەوە، بەڵام لەبنەمادا هەردووكیان وەكو یەك كۆمەڵگە هەڵدەخەڵەتێنن و دەیانەوێت بەوروژاندنی هەست و سۆزی كۆمەڵگە، زیاتر پەرە بەچەواشەكاری و نەقەبوڵكردن و سەرهەڵدانی بیرۆكەی جیاواز بگرن و رێگە لەتێكۆشان و سەرهەڵدانی بیرۆكەی نوێتر لەخۆیان بگرن.

ماركسیزم-لینینیزم هەرچەندە هەر لەدایكبوونیەوە، بانگەشەی كۆمەڵگەیەكی بێ چین و ئازاد و هزرێكی پێشكەوتووتر و زانستی دەكرد، كەچی ئەو رەوت و بزاوتانەی ئەمڕۆكە خۆیان بەهەڵگری ئەو فكر و ئایدئۆلۆژیایە دەزانن زۆر بەدوورن لەزانستی كۆمەڵایەتی و هاوچەشنی ئەو كاتەش نایانەوێت ئەو كەم و كوڕیانە ببینن كە بوونە سەرچاوە هەڵوەشاندنەوەی رئاڵ سۆسیالیزم و پێداچوونەوە بەكەم و كوڕیەكانیان و بەرەخنەدانێكی بۆنیادنرانە نزیكی كردەوە و هەڵسوكەوتەكانیانی خۆیان بدەن و خۆیان لەچەقبەستوویی هزری رزگار بكەن.

كۆنە ماركسیەكان و ماركسیە نوێیەكان لەكردەوەدا هیچ جیاوازیەكیان لەنێواندا نابینرێت و ئەمەش وای كردوە لەنزیكبوونەوەیان بۆ پرسە كۆمەڵایەتی و هزری و فەلسەفی و پرسەكانی سیستەم بەیەكچاو سەیر بكرێن و هیچ جیاوازیەك لەبیروبۆچوونەكان بەئاراستەی تێپەڕاندنی كەم و كوڕیەكان بەدی ناكرێت.

یەكێك لەكەم و كوڕیە بنەڕەتیەكانی سەرهەڵدان و بیرۆكەی ماركسیزم؛ سەیری كردنی رەوت و پێشكەوتنی كۆمەڵگەو بەکۆمەڵگەبوونی مرۆڤ و دابەشكردنی مرۆڤایەتی بەسەر ئەو قۆناخانەیە كە بەناوی كردوون. ئەوانەش؛ كۆمەڵگەی سەرەتایی، كۆمەڵگەی كوێلەداری، كۆمەڵگەی فئۆدالی، كۆمەڵگەی بۆرژوازی (سەرمایەداری)، كۆمەڵگەی سۆسیالیستی و كۆمەڵگەی كۆمۆنیزمییە. ئەم دابەشكردنە كۆمەڵایەتیانەشی وەكو شتێكی نەگۆڕ و مێژوویی و تەنانەت ناچاریش دەبینێت"جەبری مێژوو". پێشكەوتنی كۆمەڵگەش پەیوەست بەزانستی كانت و تئۆری رووناكی دەبەستێتەوە كە بەهۆی ئەوەی ئەگەر تەنێكی رووناكی لەكۆنێكی تاریكەوە دەرباز بكەین، بەڵام جارێكی تر ئەو تەنە رووناكیە بەشێوەی هێڵێكی راستە هێڵ بەردەوامی بەرێگەكەی خۆی دەدات دەگرێتە دەست و هەر ئەمەش رەنگدانەوەی بەسەر خوێندنەوە و نزیكبونەوە لەپێشكەوتنی كۆمەڵگە دەبینێت؛ بەڵام لەراستیەدا مرۆڤ ناتوانێت هیچ كۆمەڵگەیەكی وەها یەكدەست ببینێت كە هەموو تاكەكانی كوێلە، یا خود، فئۆدال، سەرمایەدار، بۆرژوا و ... هتد بن.

ئەم شێوە لەریزبەندیە بۆ كۆمەڵگە و شارستانی، پێناسەیەكی وەها دەداتە دەست كە كۆمەڵگەی كوێلەداری، باشترە لەكۆمەڵگەی سەرەتایی و كۆمەڵگەی فئۆدالی باشترە لەكۆمەڵگەی پێش پێشخۆی و ئەمەش وەكو پێشكەوتنی كۆمەڵگە و مرۆڤایەتی دەبینێت، ئەوە لەحاڵێكدا زانستی كۆمەڵایەتی ئێستا پشتڕاستی كردۆتەوە كە ئەم شێوە لەریزبەندییە كۆمەڵایەتیە راست نییە و كۆمەڵگەش لەراستینەی خۆی لایداوە و بەلارێدا براوە. پێشكەوتنی كۆمەڵایەتیش هەمیشە وەكو هێڵێكی راست پێشنەكەوتووە و شێوەیەك لە زەنجیری هەیە و پەیوەستن بەیەكدیەوە و تێكۆشانی كۆمەڵایەتیش دابڕاو نین لەیەكدی.

یەكێكی دیكە لەهەڵەكانی ماركسیزم، تێڕوانینی ماركسە بۆ خودی تێكۆشانە كۆمەڵایەتیەكان. تێكۆشانی كۆمەڵایەتیش تەنیا بەتێكۆشانی نێوان چینەكان دەبەستێتەوە. تێكۆشانی چینایەتیش پەیوەست دەكات بەناعەدالەتی لەچۆنیەتی دابەشكردن و دەستبەسەرداگرتنی دەوڵەمەندی ماددیەكان بەسەر ئەو چین و توێژانەدا. ئەم بیركردنەوەیەش نیشان دەدات كە تێكۆشان و ململانێیە كۆمەڵایەتیەكان لەئەنجامی ناعادلانەی سەرەوت و سامانە كە لەنێوان مرۆڤەكاندا دابەشكراوە. واتا تێكۆشان و ململانێیە كۆمەڵایەتیەكان، ململانێیەكی ئابوریانەیە، نەك ئایدئۆلۆژیانە و بۆیەش ئەوەندە كاریان لەسەر بواری ئابوری كردوە، نیو هێندە كاریان لەسەر بابەتی ئایدئۆلۆژی نەكردۆتەوە.

یەكێكی تر لە كەم و كوڕتیەكانی ماركسیزم، تێڕوانینە بۆ بابەتی ئابوری. ئابوری وەكو دراو"پارە ـ پوڵ"سەیر كراوە. هەرچەندە لەبواری ئابوریدا هەوڵێكی بێ وێنەی ئەنجامداوە، بەڵام لەدەرئەنجامدا، ئابوری یەكێك لەئامرازەكانی هەڵسۆڕانی كۆمەڵگەیە و میكانیزمەیەكی دەسەڵاتداریە و پەیوەستە بەدەسەڵاتەوە. واتا ماركسیزم، پەیوەندی نەیتوانیووە، شیكردنەوەیەكی راست و درۆست بۆ پەیوەندی نێوان ئابوری و دەسەڵات بكات. بۆیەش وای بینیووە كە ئەگەر ئابوری لەدەستی چینی بۆرژوازی دەربهێنین و رادەستی چینی كرێكاری بكەین، ئەوا كۆتایی بەناعەدالەتی كۆمەڵایەتی دێنن. بەڵام لەكردەوەدا وەها دەرنەكەوت و هیچ جیاوازیەك لەنێوان دەسەڵاتی بۆرژوازی و دەسەڵاتی پرۆلیتاریا بەدی نەكرا.

لێرەدا دەگەیەنە ئەو ئەنجامەی كە دەسەڵاتی بەباشی شی نەكردۆتەوە و دەسەڵاتداری وەكو میكانیزمی چەوساندنەوە نەگرتووەتە دەست. سەیر كردن و خوێندنەوەیە بۆ دەسەڵات وەكو دەسەڵاتی باش و دەسەڵاتی خراپ. بۆیەش دەسەڵاتی چینی كرێكاری لەدەسەڵاتی چینی بۆرژوا بەباشتر زانیووە.

خاڵێكی دیكە ماركسیزم نزیكبوونەوەیەتی لەبۆنیادی دەوڵەتە. ماركسیزم، دامەزراندنی دەوڵەت وەكو پەێویستیەك بۆ كۆمەڵگە دەبینێت. ئەم خوێندنەوەیەش وا دەكات كە ماركس دەوڵەت هاوتای سۆسیالیزم سەیر بكات. ماركسیزم چەندەش بۆنیادنانی دەوڵەتی وەكو ناچارەیەك دەبینێ، بەڵام لەدەرئەنجامدا خۆی تووشی ئەو هەڵە مێژووییە دەبێت و دەوڵەتی پرۆلیتاریا بۆنیاد دەنێت. ئەوە لەكاتێكدایە دەوڵەت دامەزراوەیەكی سەرەو كۆمەڵگەیە و هۆكارە بۆ چەوساندنەوەی كۆمەڵگە و چین و توێژەكانی و دەستەسەركردنی نرخ و بەها كۆمەڵایەتیەكان. ئێدی بانگەشەی دەوڵەتی بۆرژوازی و دەوڵەتی پرۆلیتاری و دەوڵەتی سۆسیالیستی  و دەوڵەتی مۆنارشی تەنیا چەواشەكردنی كۆمەڵگەیە و هیچ تر.

خاڵێكی تری كەم و كوڕی هزری ماركسیزم؛ نزیكبوونەوەیەتی بۆ پرسی ژن. هەرچەندە ماركس رزگاری ژن بەرزگاری كۆمەڵگەوە دەبەستێتەوە، بەڵام لەكردەوەدا وەها نزیكی پرسی ژنان وەكو پرسێكی  بنەڕەتی ناكۆكی و ململانێیە كۆمەڵایەتیەكان نابێتەوە و چارەسەری ئەو پرسی ژنانیش بۆ دوای سەركەوتنی شۆڕش دەهێڵێتەوە. ژن وەكو چینێكی زۆڵێكراوی كۆمەڵگە كە چەرخەی كۆمەڵایەتی دەسوڕێنێت نابینێت. چەندەش لینین خوێندنەوەیەكی جیاوازیشی لەم ڕووەوە نیشان دابێت، و نزیكیایەتیەكی سۆسیالیستانەی نیشان دابێت، بەڵام نەیتوانیووە ئەو نزیكبوونەوانە بكاتە دامەزراوە و بۆنیادێك.

كەم و كوڕی تری هزری ماركسیزم، نزیكبوونەوەیەتی لەئاكتۆری سەرەكە و بزوێنەری وەرچەرخان و شۆڕشە. ماركسیزم، چینی كرێكار وەكو فاكتەری بنەڕەتی شۆڕشی كۆمەڵایەتی دەبینێت. ئەوا لەكاتێكدا رێبەر ئاپۆش ئاماژەی پێدەدات؛ ئەو كرێكارەی لەبواری كەسێتیەوە فەتح كراوە و كوێلەی رەنجی بازوی كراوە، چۆن دەتوانێت پێشەنگی سەرەكی شۆڕش بێت. كەسایەتیەكی كوێلەكراو كە هیچ ئیرادەیەكی نەمابێت، چۆن دەتوانێت رۆڵی پێشەنگایەتی شۆڕشێكی لەئەستۆ بگرێت، لەبەر ئەوەی كەسایەتیەكی كوێلە ناتوانێت خاوەن دیدێكی دیموكراتیانە و سۆسیالیستانە بێت. كەسی كوێلە كەسێكی بێ ئیرادەیە. كەسایەتی بێ ئیرادە ناتوانێت كەسایەتیەكی شۆڕشگێڕ بێت.

خاڵێكی تری كەم و كوڕتی ماركسیزم، نەبوونی دیموكراتیك بوو. هەر چۆن رێبەر ئاپۆش ئاماژەی پێدەدات، سۆسیالیست ترین كۆمەڵگە لەدیموكراتی بوونێكی بەهێزەوە تێپەڕ دەبێت. واتا تۆ چەندە كەسایەتیەكی دیموكرات بی، ئەوەندەش سۆسیالیستی. كەس ناتوانێت رەخنەیەك لەپارتی بگرە، كەس ناتوانێت رەخنە لەپۆلیت برۆ"سەركردایەتی ناوەندی" بگرێ. ئەو دامەزراوانە دەكرێنە هەمیشەیە. تەنانەت لەپێناسە كردنی پارتیشدا بەهەڵەدا دەچن، پارت وەكو ئامرازێكی گەیشتن بەهیوا"سۆسیالیزم" سەیر ناكرێت. پارت نەگۆڕەو مافی كەس نییە لەسەر پارتی بلشۆیك قسە بكات. ناوەندگەرایی شوێن بەدیموكراسی دەگرێت. بۆیەش وڵاتانی سەرمایەدار هەر زوو ئەو بووشایەیان بەدیموكراسیەكی لیبراڵ پڕ كردەوە.

خاڵی تری ماركسیزم، لەگەڵ ئەوەش بەباشی دەیانزانی كە مرۆڤایەتی بەدەست وێرانكاریەكانی چەك و تەقەمەنی ماڵوێرانكەر تووشی چە كارەساتگەلێكی مرۆیی بوونە، كەچی هەر زوو كەوتنە كێبڕكێ درۆستكردنی چەكی كۆمەڵكۆژ و درۆستكردنی تەلنەلۆجیای شەڕ و پیشەسازی سەربازی كرد. سۆسیالیزم كە دەبوو زیاتر گرنگی بەئیكۆلۆژی و ژینگەپارێزی و بابەتەكانی مرۆڤی بدات، كەچی ویستی بەچەكی سەرمایەداری پێشبڕكێ لەگەڵ سەرمایەداری بدات، ئەوەش هەڵە و كەم و كوڕتیەكی جددی بوو لەهزری ماركسیزمدا. كۆمەڵگەی سۆسیالیستی، كۆمەڵگەیەكی ژینگەدۆست و مرۆڤدۆست و پارێزەری ئەو بنەمایانەیە كە زەرە و زیانیان بۆ كۆمەڵگە نەبێت.

خاڵی تری هەڵەكانی ماركسیزم، دامەزراندنی سۆپا و ئەرتەشێكی زەبەلاح بوو. ئەوە لەكاتێكدایە كە كۆمەڵگەی سۆسیالیستی پێویستی بەسۆپایەكی وەها نییە و دەبێت گرنگی بەپەروەردەی كۆمەڵگە و بەبنەماگرتنی كۆمەڵگە بدەی و وەها كۆمەڵگە پەروەردە بكەی كە لەهەر ئەگەرێكدا و بوونی مەترسی، كۆمەڵگە بتوانێت رووبەرووی ئەو مەترسیانە ببێتەوە. لێرەشدا، نزیكبوونەوە بۆ شەڕ و بەكارهێنانی هێز و توندوتیژییە. بەكارهێنانی هێز وەكو ئەوەی كە گوایا لەكوێدا چەوساندنەوە هەبێت، پێویستیەكە، جەخت لەرەوایەتی شەڕ و بەكارهێنانی توندوتیژی و هێز دەكرێتەوە، ئەوا لەحاڵێكدایە كە توندوتیژی نابێت چوارچێوەكانی پاراستنی رەوا تێپەڕ بكات.

خالی بنەڕەتی و ئەساسی لەتیڕوانی ماركسیزم، نزیكبوونەوەیان لەشێوەی بیركردنەوە و بواری زیهنی كۆمەڵگە كە ئەوەش، بواری مەعنەوی"رۆحی"یە و دین بەشێكە لەو لایەنە رۆحیەی كۆمەڵگە. ماركسیزم پێناسەكردنی دین وەكو ئەفیوونی كۆمەڵگە ناتوانێت خۆی لەراستینەیەك بدزێتەوە كە كۆمەڵگە لایەنی رۆحی خۆی پێ پڕدەكاتەوە. دین وەكو بەشێك لەچاندی كۆمەڵگە سەیر ناكات و بۆیەش نامۆبوونی هزری ماركسیزم بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشایە وای كرد، زۆرینەی كۆمەڵگەكان بەچاوی گۆمانەوە نزیكی هزری ماركسیەت ببنەوە. دین وەكو ئەوەش كە وڵاتانی لیبراڵی سەرمایەداری تەنیا وەكو بابەتێكی تاكەكەسیش دەیبینن، هەڵەیە و دەبێت نەكەونە ئەو تەڵەیەی سیستەمی سەرمایەداری و چەمكی دیموكراتیەتی لیبرالیستی. دین بابەتێكی كۆمەڵایەتیە و بەشێكە لەئەخلاقی كۆمەڵگە.

دەبێت بزوتنەوە چەپەكان، ئەم كەم و كوڕتیانە بەجددی وەربگرن و بەرەخنەدانێكی بوێرانە پێداچوونەوە بەهەیكەلە و نزیكبوونەوە هزرییەكانیاندا بخشننەوە و خۆیان لەچەقبەستوویی هزری رزگار بكەن. ئەگەر زەمینەیەكی وەها برەخسێنن، ئەوا بێگۆمان دەتوانن و ئەو هێزەیان هەیە كە جارێكی تر رۆڵی پێشەنگایەتی بگرە ئەستۆ و ببنەوە داینەمۆی خەون و خەیاڵەكانی ماركسیزم و مرۆڤایەتیش.

ژ.ت