دەوڵەت ـ نەتەوەكان، كاتێك لەبەرامبەر بەپێكهاتەیەك، ئەتنیكێك، چاندێك، نەتەوەیەك یا خود چینێكی كۆمەڵایەتی خاوەن سیاسەتێكی تایبەتی قڕكردن بن، لە ئەگەری روودان یاخود هاتنە ئارای هەر كارەساتێكدا بەسەر ئەو چین وتوێژانەی دژایەتیان دەكەن، یەكسەر پەنا بۆ شاردنەوەی كارە قیزەون و چەپەڵەكانیان و چەواشەكردنی رای گشتی گەل، دەبن و رایدەگەیەنن كە، ئەوا ئەو رووداوانە بەهۆی فلان و بێوانە كارساتی سرۆشتیەوە روویداوە و خۆیانی لێ بێ بەری دەكەن، ئێستاكەش كە جارێكی تر كارەساتێكی گەورەیان لەتوركیا و سوریا خۆلقاندوە، دەیانەوێت هەموو دەرئەنجامانەی كارەساتەكە بخەنەوە ئەستۆی سرۆشت و كارەساتە سرۆشتیەكان و خۆیان و سیاسەتە گڵاو و بێ ئەخلاقیەكانیان لەمەڕ روودانی ئەو فەلاكەتە مرۆڤییە بشارنەوە. لە راستیدا، ئەمە نزیكبوونەوەیە لۆژیك و راستینەی سیاسەتی بێ ئەخلاقانەی دەوڵەت و دەوڵەت ـ نەتەوەی سەرمایەدارییە بەگشتی، بەتایبەتی ئەگەر ئەو دەوڵەتانە خاوەن سیاسەتی جیاكاری نەتەوەیی، ئەتنیكی، چاندی، كۆمەڵایەتی تایبەت بن لەبەرامبەر بەبەشێك لەو كۆمەڵگەیانە كە لەژێر دەسەڵاتی داگیركەری ئەواندا بن، ئەوا ئەو كاتە كارەساتەكە زۆر گەورەتر و زەرەر و زیانەكانیش لەچاو رووداونی كارەساتەكان بەهێزتر و جەرگبڕترن دەبن.

چەند فاكتەرێكی بنگەهی رۆڵ و كاریگەریان لەسەر ئاست و بەهێزی كارەساتە سرۆشتیەكان هەیە. یەكێك لەو فاكتەرانە. بەكارهێنانی بێ ئەندازەی ژێرخان و سەرخانەكانی سرۆشتە. وەكو نموونە بەكارهێنانی زێدە لەئاستی پێویستی ئاوی كانیاوەكان و سەرچاوەكانی ژێر زەوی، وا دەكات لەدرێژمەودادا، تراشەو كانزاكانی بەرد و كانەكانی تر ئاستی بەریەككەوتنیان زیاتر بێت و شەپۆلەكانی وزە زیاتر لەئاستی نۆرماڵ پەرە بستێنن، ئەمە بابەتێكی میكانیكی و "مەتاماتیكیە" و ئەم كارو كاردانەوەیە لەدرێژمەودا دەبنە هۆكاری زیاتر رووداوە كارساتەكانی هاوشێوەی زەوی لەرزە یا خود بۆركان و بەرزبوونەوەی شەپۆلی دەریاكان و درۆستبوونی لافاو و هەڵكردنی گردەلوول و ... هتد. بۆیە هەر چەشنە مامەڵەیەك لەبەرامبەر بەبەكارهێنانی ژێرخانی زەوی بابەتێكە پەیوەست بەهەموو مرۆڤایەتیەوە و تەنیا بابەتێك نییە گرێدراوی ئەو دەوڵەت یا خود ئەم دەوڵەتە بێت. بەڵام مەخابەن بەهۆی سیاسەتە بەناو سەربەخۆی دەوڵاتان، هەر دەوڵەتەوە بەدڵی خۆی دەستێوەردانی هاوسەنگیە سرۆشتیەكان دەكات و مرۆڤایەتی رووبەرووی كارەساتی دڵتەزێن دەكەنەوە.

روودانی كارەساتە سرۆشتیەكان، تەنیا روودانێكیش نییە كە ببەسترێتەوە بەسرۆشتەوە. یا خود پەیوەست بكرێت بەویستی خوا و پەروەردگارەوە. سەیر كەن، كاتێك رووباری دجلە و فۆرات وەكو دیاردەیەكی سرۆشتی بەرزبوونەوە و نزمبوونەوەیان بەخۆیانەوە دەبینن و دیاردەی"جزر و مد" پێكدێت و نزیك دەبێتەوە لە ئەگەری روودانی كارەساتی مرۆڤی، پەیامبەر نۆح، بەدرئایەت و زانابوون و لۆژێكی زانستی كۆمەڵایەتی سەردەمی خۆی، مرۆڤایەتی بەرەو كەناری ئارامی و ئاسایش و بۆ سەرلەنوێ ژیاندنەوەش لەسەر چیای جوودی لەسەر خاكی پیرۆز، دەگۆازێتەوە. وەهاش بەرپرسیاریەتی خۆی و پاراستنی كۆمەڵگەكەی بەباشی پێكهێناوە و رێبەرایەتیەكی راستەقینەی كردوە. لەكاتێكدا لەو كاتەدا ئامراز و كەرەستەكانی بەردەست زۆر سادە و ساكاریش بوون، بەڵام كارو كردەوەیەكی مەزنی پێ ئافراند كەچی ئێستا بەو هەموو پێشكەوتنە تەكنەلۆجیانەی لەرووی كەرەستە و ئامرازەكانی بەكاربردنەوە لەبەردەستن، كەچی كەس ناتوانێت پێش بەكارەساتێكی بچووكی سرۆشتیش بگرێت و گیان و ماڵ و ئاسایش مرۆڤەكان بپارێزێت، لێرەدا رۆڵی رێبەرایەتی كردنی كۆمەڵگە و بەجێهێنانی ئەركی ئەخلاقی بوونی نەماوە.

لەم لێكدانەوە مێژووییەدا دەگەیەنە ئەو ئەنجامەی كە ئەوەی روو دەدات، زیاتر لەكارەساتێكی سرۆشتی، كارەساتێكە پەیوەستە بەنزیكبوونەوەی مرۆڤ "تاك"و سرۆشت، سرۆشت و كۆمەڵگە و تاك و كۆمەڵگەیە. بیانی بوونێكی گەورە و مەسافەیەكی درێژ كەوتووەتە نێوان ئەم سێ فاكتە"تاك ـ سرۆشت و كۆمەڵگە"ە و هەر ئەمەش هۆكارە راستەقینەكەی روودانی كارەساتە سرۆشتیەكانە.

دامەزراندنی دەوڵەت و دەوڵەت ـ نەتەوەی سەرمایەداری و سیاسەتی چاوچنۆكی و چڵێسی ئەو دامەزراوەیە، وای كردوە كە بەرخۆریەكی جۆری مرۆڤ لەسەر ژینگە و ئیكۆلۆژی رۆژبەرۆژ پەرە بستێنێت. ئەم بەكارهێنانە زیادەیەش سەرخان و ژێرخانی زەوی هەر لەكانە بەردەكانەوە بگرە تا كانیاوەكان و سەرچاوە ئاویەكان، هەڵوەرین و ریزینی گەورە لەئاستی لایە و چینە ژێرینەكانی خستووەتە دۆخێكەوە كە لەهەر ئان و ساتێكدا مرۆڤایەتی دەبێت چاوەڕوانی روودانی كارەساتی دڵتەزێن بێت.

دەوڵەت ـ نەتەوەكان نزیكایەتی تاڵانكاریان لەمەڕ سرۆشت هەیە. دەیانەوێت هەموو شتێكی سرۆشت تاڵان و بدزن، تاڵانكاری رۆحی دەوڵەت ـ نەتەوەیە. دەوڵەت ـ نەتەوە دز و تێكدانی راستەقینەی سرۆشتە. دەوڵەتان هەر كامە و بەپێ بەرژەوەندیەكانی خۆیان نزیكی ژینگە و سرۆشت و ئیكۆلۆژی دەبنەوە. هەركامە و بەمەرامی خۆی هەڵسوكەوت لەگەڵ بابەتەكانی پەیوەست بەسرۆشت و ژینگە و ئیكۆلۆژیەوە دەكەن. ئەمەش كێبڕكێیەكی ناتەندرۆستانەی دەوڵەتانی لەمەڕ بەكارهێنانی سرۆشتی هێناوەتە ئاراوە. تەنانەت وای لێهاتووە، كام بەشی سرۆشت بەرهەم نەدات؛ ئەڵبەتە بەگوێرەی ڕوانینی مرۆڤەكان، ئەوا ئەو سرۆشت و زەوی و دار و ئاو و هەوایە، قازانج ویست نییە و دەبێت بەپەلە دەستێوەردانی بكەن و هاوسەنگی ئەو كەش و هەوایە تێكبدەن ئەمەش نزیكبوونەوەیەكی ماكیاولییانەیە لەمەڕ ئیكۆژی. دەوڵەت ـ نەتەوە واتا دەستێوەردانی نابەجێ لەهاوسەنگیە سرۆشتیەكان و بەكارهێنانی ئەو ناهاوسەنگیە بۆ بەرژەوەندی و مەرامە پیسەكانی خۆی.

ماوەی شەش رۆژە كارەساتێكی سرۆشتی زۆربەی شارەكانی باكوری كوردستان و رۆژئاوا و ژمارەیەك لەشارەكانی توركیا و سوریاشی گرتووەتەوە و بەدەیان هەزار كەس گیانیان لەدەستداوە و بەدەیان هەزار كەسیش بریندارن و ژمارەیەكی زۆریش تەرمەكانیان لەژێر داروپەردووی ئەو باڵەخانە رووخاووەكان بەجێ ماوەن و دەوڵەت و دام و دەزگاكانی دەوڵەتیش بێ باكن لەئاست رزگاركردن و بەهاناچوون ئەو خەڵكە لێقەوماوەدا. بەگشتی دەبێت خەڵك ئەوە بزانێت كە لۆژێكی دەوڵەتە داگیركەرەكان، ئەو دەوڵەتانەی لەسەر بەرهەم و دەستكەوت و نرخەكانی ئەوان دەژی، هیچ كاتێك لەكاتە هەستیار و مەترسیدارەكاندا بەهانایانەوە نەچوونە و ناچن، بەپێچەوانەوە هەمیشە هەوڵدەدەن، قوڵایی و گەورەیی كارەساتەكان بشارنەوە و تەنانەت ئەگەریش بۆیان بلوێت ئەو لەو كارەساتانە وەكو دووكانێك بۆ پەیداكردنی هەندێ دەسكەوتی ماددی بۆ پەرەپێدانی سیاسەتە دووروویانەیەكانیان بەكاربهێنن و دەرفەتی ماددی پێ دەستەبەر بكەن. لەلایەكی دیكەوە سۆز و هاوكاری وڵاتان بۆ رووداوەكە رابكێشێن و لەلایەكی دیكەشەوە باشتر پەرە بەسیاسەتی راگۆاستن، تواندنەوە و شاردنەوەی راستیەكان دەدەن، ئەمە عەقڵیەتی دەوڵەت ـ نەتەوە داگیركەرەكانی سەر كوردستانە.

دەوڵەت نەتەوەی تورك و دەوڵەتی ـ نەتەوەی رژێمی ئیسلامی ئێران هەردوویان بەلۆژێكی تاڵانچێتی و هەڵاواردن و جیاكاری نزیكی پرسە ناوخۆییەكان و لەوانە پرسی ژینگە و ئیكۆلۆژی و نەتەوە و چین و توێژەكانی ئەو وڵاتانە دەبنەوە. رژێمی داگیركەر و فاشیستی ئێران و دەوڵەتی داگیركەر و قڕكەر و فاشیستی تورك لەهەرشوێنێكدا بوونی كورد و نەتەوەی كوردی لێ بن، ئەوا چە لەسەر خاكی كوردستان بن یا خود لەهەرێمی دیكەدا، سیاسەتێكی دووفاقی لەبەرامبەر بەكوردان پەیڕەو دەكەن. كوردان وەكو نەیار، دژە خۆدا، جیاخواز و بێ دین و ...هتد بەناو دەكەن و بەو شێوەیەش كۆشتوبڕی تاك و نەتەوەی كورد بەشتێكی ئاسایی دەبینن. هەموو شێوە سیاسەتی جیاكاری لەهەموو رووەكانەوە بەرێوە دەبەن، سیاسەتێكی هاوبەشی هەر دوو دەوڵەتە بۆ قڕكردن و لەناوبردنی كوردان و بەیەكەوە لەسەری رێككەوتوون.

دەوڵەت و رژێمی داگیركەری ئیسلامی ئێران هەموو دەرفەتە ماددی و مەعنەوییەكانی گەلانی ئێرانی، خستووەتە خزمەتی گروپە دژبەرەكانی گۆایە بەناو سەهیونیزم و ئەمریكا لە وڵاتانی لۆبنان و فەلەستین و عێراق و سوریا و یەمەن و ... هتد. گەلان  ئێران لەلایەك و گەلی كورد بەگشتی دووجار رووبەرووی سیاسەتی برسی كردن و بێكاری و نەبوونی خزمەتگۆزاری كردۆتەوە. دەوڵەتی داگیركەر و فاشیستی توركیش بەهەمانشێوە هەموو دەوڵەمەندییەكی گەلانی توركیای خستووەتە سیاسەتی شەڕخۆازانەوە لەبەرامبەر بەبزوتنەوەی ئازادیخوازی گەلی كوردستانەوە.

رژێمی ئێران ئەو سیاسەتە دووفاقیانەی"دووروویانە"، لەلایەكی ترەوە رووی سەرچاوە ئاوی، رێگا و بان و كانەكان لەهەرێمە كوردیەكانەوە دەسووڕێنێتەوە بەر بە شوێنەكانی تر. لەمەشدا سیاسەتی جیاكاری نەتەوەیی، ژینگەیی پەیڕەو دەكات. كوردان لەشوێنی باو و باپیرانیان هەڵدەكەنێت و بەزۆر و زۆرداری دەگۆازێتەوە بۆ شوێنەكانی تر سیاسەتی زۆرملێیانەی نیشتەجێ بوونیان لەسەر پەیڕەو دەكات. بەهەمانشێوە دەوڵەتی توركیش، نزیكەی پێنج هەزار گوندی كوردانی سووتماك كرد و دانیشتووانەكەی گۆاستەوە بۆ نێو شارە زەبەلاحەكان، بەبانگەشەی ئەوەی كە گۆایە ئەو گۆندانە هاوكاری و یارمەتی شۆڕش و شۆڕشگێڕە كوردەكان دەكەن. ژێرخانی گۆندەكانی وێران و سەرخانیشیانی تاڵانكردووە. هەردوو دەوڵەت، سیاسەتی برسی كردن، بێكاری، ئاسیملاسیۆن، تۆاندنەوە و كۆمەڵكۆژی وەكو چەكێك لەبەرامبەر بەنەتەوە و گەلی كورد بەكار دەگرن. بۆیەش ئەگەر رووداوێكی سرۆشتی وەكو ئەم زەوی لەرزەیەش روو بدات، بەشتێكی زۆر ئاساییە دەبینن، بەتایبەتی لەو هەرێمانەی كوردی تێدا نیشتەجێن. ئێدی بەهۆی رووداونی كارەساتی وەها سرۆشتیدا، بەڵای كوردانیش لەكۆڵیان دەبێتەوە و كوردان لەژێر داروپەردووی خانە رووخاوەكان بەزیندوویی لەچاڵ دەكەن، ئەمەش رێ و رێبازێكی زۆر گۆنجاوتر و لەبارترە بۆ لەنێوبردنی كوردان.

بەناو سیاسەتی سەربەخۆی دەوڵەت ـ نەتەوە كەس ناتوانێت لەبابەتێكی ژینگەیی و ئیكۆلۆژیكی و مرۆڤی رەخنە، هەڵوێست یا خود لێپرسینەوەیەك لەو دەوڵەتانە بكات. رژێمی فاشیستی ئێران دەریاچەی ورمێ وشك دەكات، ئاوی كانی بێل بەئاسانی ئاراستەكەی دەگۆڕن بەرەو هەرێمێكی دیكە یا خود خەڵكی زیانلێكەوتووی زەوی لەرزەی كرماشان و خۆی و دەوروبەری ئەگەریش قەرەبوو نەكرێنەوە زۆر شتێكی ئاسایی دەبینن و ئەوەش بەلای دەوڵەتەوە شتێك نییە كە خەمی لێبخۆن. بەهەمانشێوە ئەگەر دارستان و جەنگەڵەكانی توركیا لەنێو كڵپەی ئاگردا بسووتێن، توركیا هیچ باكێكی لەبەرامبەر بەو سووتانی ئەو جەنگەڵ و دارستانانەوە نییە، چونكە هەر زوو بەئاسانی لەگەڵ ژمارەیەك لەو دەوڵەت و وڵاتە ئەوروپیانەی كە خۆیان وەكو ژینگەدۆست و پارێزەری مافی مرۆڤ و ئیكلۆژی دەبینن دەكەوێتە سەودا و مامەڵە و سیاسەتی مەزاد"هەراج" و ئیحالە بۆ بەدەستهێنانی پارەیەكی خەیالی بۆ درێژەكێشانی مەكینەی شەڕ و بەردەوامی بەسیاسەتی شەڕخوازانە لەكوردستان و كۆمەڵكۆژكردن و قڕكردنی كوردان رێكدەكەون.

ماوەی پەنجاە ساڵە، دەوڵەتە داگیركەرەكانی سەر كوردستان و بەتایبەتی دەوڵەتی داگیركەری تورك، بەئاگر و ئاسن و بەبەكارهێنانی پێشكەوتووترین تەكنەلۆجیای شەڕ و لەنێویشیاندا بەكارهێنانی چەكی كیمیایی ئاگری لەداروبەردی كوردستان هەستاندوە و مرۆڤەكان بەرۆژێكی رووناكدا كۆمەڵكۆژ و بەشێوەیەكی نادیار شوێن بزر دەكات، پیرۆزترین خاك كە لەقۆرئانی پیرۆز چەندین جار ناویشی هاتووە، چیای جودی كیمیاباران دەكات، كەچی نە كەسایەتیەكی ئاینی و نەش دیمۆكراتخوازێك فزەیان پێوە نای.

بابەتی تر، نزیكبوونەوەی دەوڵەت و دەوڵەت ـ نەتەوەی سیستەمی سەرمایەدارییە كە هیچ ئاسەوارێكی گوند و ژیانی گۆندنشینی نەهێشتووەتەوە. دەوڵەت بەگەورەكردنی گەدەی"زكی"كلان شارەكان، شاریشی لەشێوە و بچم و فۆرمی تایبەتی خۆی دەرخستووە و گوندەكانیشی بەرەو وێرانبوون ئاراستە كردوە. بەهۆی بێ خزمەتی و نەبوونی خزمەتگۆزاری، رێگا و بان، كەرەتەكانی پەروەردە و تەندروستی و سیاسەتی شەڕخۆازانە و سیاسەتی بەرژەوەندیخوازانە گۆندەكانیان چووڵ كردوە و دانیشتووانیش بەناچاری روویان لەشارە گەورەكان كردوە. هاوسەنگی گوند و شار بەگەورەكردنی شار و خاپووركردنی گوندان لەنێوچووە. و لەشاریشدا پەرە بەسیاسەتی بێكاری و سەرقاڵكردنی تاك و بەلارێدابردنی كۆمەڵگە كراوەو لەراستیدا هاوسەنگی مرۆڤ و كۆمەڵگە و گۆمەڵگە و سرۆشتیش لێرەدا رووبەرووی ناهاوسەنگی بووەتەوە.

كۆمەڵگە بەهۆی ئەوەی چەكی پاراستنی"دابینكردنی خۆراك، پاراستن"ی لەلایەن دەوڵەت ـ نەتەوەوە لەدەستی سێندراوەتەوە، چەكی زاوزێ"زێدەبوونی ژمارەی كەسەكان"وەكو خۆپارێزیەك دەبینێت، دەوڵەت ـ نەتەوەش هاوشێوە بۆ تێركردن و بەكارهێنان و بەردەوامی مەكینەی شەڕەكەی زۆربوونی ژمارەی كۆمەڵگە بۆ خۆی بەئەساس دەبینێت. ئەم سیاسەتەش ژمارەی مرۆڤەكانی لەسەرگۆی زەوی بەئاستێك گەیاندوە كە سرۆشت ئێدی تۆانای تەحەمۆڵكردنی نەماوە. ژمارەی زۆری مرۆڤیش، هۆكارێكە بۆ ئەوەی لەئەگەری روودانی هەر كارەساتێكی سرۆشتی، ئەوا ژمارەی قۆربانیان دووقات زێدەتر دەبن.

كاتێك گەلان و نەتەوە و چین و توێژەكانی كۆمەڵگە گەیشتنە ئەو راستیانە، دەبێت ئێدی بیر لەرێگە چارەیەكی بنەڕەتی بكەنەوە. ئەگەر نا، چاویان لەدەست دەوڵەت بێت، ئەوا بۆ دەوڵەت هاتنە ئارای كارەساتی سرۆشتی باشترین سیاسەتە بۆ كەم كردنەوەی زەخت و گۆشارەكان لەبەرامبەر سیاسەتە گڵاوەكانی خۆیان. بۆیەش دەبێت گەلان بەپەلە و بۆ كەم كردنەوەی ئێش و ئازاری ئەو كەسانەی لەرووداوی زەوی لەرزەكانی كرماشان و خۆی و شارەكانی باكور و توركیا و رۆژئاوا و سوریا هەموو دەرفەتەكانی بەردەمیان بخەنە گەڕ و هاوكاریەكی بەپەلە و مرۆڤدۆستانە و نەتەوەییانە و دیموكراتیانەیان بكەن.

ژ.ت