درەختوو تفۍ یۊن جە درەختە کۊنەکا و ھەزارن ساڵۍ وەڵۍ زاینە نریان، وەڵاتوو ھندستانی و چینی بە ژیوگەی ڕەسەنوو درەختوو تفۍ نریۊرە، درەختەکە ٨ پەی ١٠ مەترا بەرز بۊوە و بڕۍ جارێچ میاوۊ بە ٢٠ مەترا، خاستەرین پلۍ گەرمای پەیش 30 پەی 32 پلاو سەڎین، هەرچنڎە فرەو یاگەکاو کوردسانینە تفی بەتایبەت سەرڎەمی تازەنە هەنە وەلۍ وەڵینەو تفۍ هەوراماننە بڕێوە گێڵناشۊ پەی چنڎین ساڵا، هەورامییەکۍ بە نۊعۍ عاشقۍ داروو تفێنۍ یەکڕاس دەگاو هەورامانی مەوینمۍ کە بەشێوە فرەو ژیوگە سەوزەکەیش تفی نەبا، تفی لاو هەورامییەکاو درەختێوە مەبارەکەنە و سەیەو فرەو هەورامییا داروو تفێن.

'شۊنەکاشا بە نامۍ تفەکاوە منیا'

ئا وەشەویسی و پێوەرەژیوایە هەورامییەکۍ چەنی تفۍ هەنشا هیچ یاگێوە تەروو کوردسانینە بەر نەکەوتەن، بەتایبەتی هەورامانوو وەرکەتی بایەخی تایبەتی و گرنگ منیارە پەی درەختەکەی، ڕەنگدایۊ ئی عەشقوو هەورامییا ژیوای واقیعیشانە ڕەنگییش دێنۊ، فرەتەرین هانۍ و هەوارۍ هەورامییا سەیەشا تفینە و ئینە جگە ئانەیە باخەتفی فرەتەرینوو باخەکاو هەورامانینە هەنۍ، باخەوانۍ باخەکاو زەڵمینە ئانەشە وات کە : "هەرچنڎە کە زەڵم زیادتەر بە هەنجیری و هەناری نامییەن وەلۍ من نامۍ تفی چەرمۍ و تفی سوورۍ (سوورەتفی) و تفەبێپێشۍ و تفەخەیارۍ تفە ڕووەنیۍ تفی تارانیۍ و ئەسفەهانیێم ژنیێنۍ و بڕێچشا وارڎینێم و سوورەتفاو دەرەو زەڵمی ئیسەنە تایبەتێنێ" و ئینە و نموونەو ئا جۊروو تفانۍ کە هەوراماننە بەفرەیی هەنۍ، ئی گرنگیدایە هەورامییا بە تفۍ یاوان ئانەیە تفی بیێنە بە ناموونیشان و شۊنۍ و یاگەکا و باخەکا هەوراماننە فرەو جارا باخ یان تەڵانە یان دەرە بەنامۍ تفێوە ئشناسیانۊ، تفەوتەختەی تفەکاو حاجی و دەرەو تفا و تفەو مزگی و تەڵانەو تفەکا و تفەسیاوە و  ... تاد، ئینە جگە ئانەیە سەرڎەمی تازەنە هەورامییەکۍ تفی بەرارە شار و شارەنە چەنی وێشا منیاش و کەراش سەیەو حەوشۍ و وەربەرەی و دووکانی، بەڕادێوە وەختۍ ڕژێموو سەدامی لادەگایەکا بارکەرۊ هوردووگا زۊرڎارییەکاو وێش و چا ئەرەنیشتێشا کەرۊ فرەو وەختی یانە هەورامییەکۍ بە وەربەرەکەیشارە کە تفینۍ مشناسیاوە.

'پەیوەنڎیێوە عاشقانە بەینوو تفۍ و مێوێنە کەرا'

ژیوگەو هەورامانی بەگرڎین لەلەڎاری درەختوو تفۍ کەرۊ و ژیوگێوە سازا پەیش خاکش و هەواش و ئاویش یەکڕاس دەرڎەو درەختوو تفۍ وەرۊو پێوەرە سازێنۍ، متاوی گرڎ شۊنێوە هەورامانینە بنیەیش، ئاوێوە فرێش گەرەکە نییەنە و ڕێخەکێش ملارە دلۍ قووڵایی زەمین و وەرگەو سیاوای تنڎی گێرۊ و بەرەکەش پەی ئینسانی وگەڵاکەش پەی ئاژەڵی و بەرەکەیچش پی باڵدارا تایبەتا، بە نۊعێوە ساڵانە ئاویرەمەلی و تفەوەرۍ و چنڎ باڵڎارێوە تەریچ ئیسفاڎەش چەنە کەرا، هەورامییەکۍ پێوەنوو تفۍ زڕۍ و تفۍ بەرڎارۍ کەرا و پێوەنڎوو تفۍ زڕۍ و سوورەتفۍ و تفۍ چەرمۍ و سوورەتفۍ کەرا و چی ڕایایچۊ ئیسفاڎەکاو تفۍ پانایێوە فرەتەرنە بەکار ماراوە، جگە ئانەیە پەیوەنڎیێوە عاشقانە بەینوو تفێ و مێوێنە کەرا و بنەو تفێنە مێوی منیا و بە بەرزیی باڵاو تفەکۍ مێوەکۍ ملۊ و پانایێوە کەمنە دووۍ درەختۍ ڕا کەراوە، هەم پەی مێوەی نۊعاونۊعی و هەم پەی سەیۍ هەسۍ، هەر ئی پەیوەنڎییە پاسەش کەرڎەن فرەو ساڵەکا ڤیستیڤاڵ و جەژنەو تفا وەرکەوتوو کوردسانینە بەرا ڕاوە.

'تفی دەرمانوو دەرڎاو قووتوو ئینسانی و ئاژەڵی و باڵدارایچنە'

ئینسان دلۍ بڕێوە فرە جە مەجالەکاو وارڎەینە تفی بەکار مارۊ و تاریخی تازەیچەنە تفی بایەخش وارڎەنە پەی گێڵانۊ، جیای قەنڎی و پێسە چەرەسی و شەوچەرەی فەسڵوو تەڕی و وشکیشەنە بەکار مۍ و دۊشاوەکەش یاگۍ تایبەتەش هەنە وارڎەنە بەتایبەت بەیانینە و چارەسەرێوە پزیشکیی تایبەتا پەی ئێشەکاو گەڎۍ و کۊڵۊنی و سوورەتفیچ هەر پاسە، شارەزاۍ بواروو خۊراکی ئەرەیاوناش کە: "تفی دۊڵەمەنڎەنە بە ماددەو دژەئۊکسانی، تفەوشکۍ بە ڕێژەو ٪20 ڕیشاڵیش چەنەنۍ ئینە جگە جە تشوو مالکی و لیمۊنی و سوکەرۊزی  ئەسکۊرپیک، پێکتین، فلافۊنیدات، و چنڎین پرۊتینۍ و ماددۍ و  چەربییۍ" دەربارەو بییەی ڤیتامینەکا و کانزاکاوە شارەزاکە ئەرەیاوناش کە: " ڤیتامین و کانزایەکا  جە نموونەو کالسیۊم، مس، ئاسن، کۊباڵت، گۊگرڎ و فسفۊڕ و مەنگەنیز وکلۊر و پۊتاسیۊم" و چنڎینۍ تەرۍ، ئینە جگە ئانەیە ئاژەڵڎارەکۍ بە ڕێژێوە فرە پاڵوو یەوانە یان هەر بەتەنیا پەی قووەو ئاژەڵەکاشا بەتایبەت وڵاخی بارەبەر بەتایبەت بەکارش مارا و قوێوە تایبەت مڎۊ بە هەری، هەسەری، ئەسپیم ماینۍ .... تاد، باڵڎارەکێچ ڕاستەوخۊ و ناڕاستەوخۊ تفی وەرا و بەکار مارا و ئاویرەمەلی یووەنە چا باڵدارو هەرپاسە تفەوەرێچ یووەی تەرەنە. 

'ساڵانە تفی بەتایبەت هەورامییەکا کوۍ کەرۊوە'

هەرچنڎە ئیسە بەروو تفۍ پانیشتەنە کەم بییەنۊ بۊنە و کەمیی درەختەکیشۊ، کە بە بنە کەمش کەرڎەن بۊنەو سۊچنای بڕۍ باخەکاوە سەرڎەموو بەعسینە، بڕۍ جە دارە تفە بەتەمەنەکا سۊچیۍ و نەمەنۍ و هەمیچ ئیسەنە کەمۍ نییەنۍ ئا نەوەشیۍ کە تووشوو تفا بیێنۍ و هەمیچ فاڕیای کەشوهەوای کاریگەریش بییەن سەرش، وەلۍ ساڵانە فەسڵوو یاوای تفانە هەورامییەکاو پانیشتی و سەرنیشتی (گەلوو تفچنییەیۊ) کەرا، فەسڵوو یاوای تفەکانە کە شۊنێوە پەی شۊنێوە تەری بۊنەو پلەو گەرمایۊ فاڕیۊ، فرەتەر گنۊ ئاخیروو وەهاریوە، هەورامییەکۍ بنەو تفەکا ناوا و کەراش ساناڵی و بە گەل تفەکا تەکنا و دماتەر تفەکا چناوە و سەروو بانی یان ساناڵیوە یاواشاوە تا وشکۍ با و پاکووپیسشا کەرا و دماتەر جە مەجالەکاو بەکارئارڎەینە بەکارێشا مارا، ئی نۊعە گەلکارییە دیمۍ وەشی کۊمەڵایەتی  و هونەریی هەورامییانە مرمانۊ و نێر و ما و پیر و جوان پێوەرە گەلەکەی کەرا و ئانڎەی تەر پێوەرەبییەی وێمانەی و هەورامیبییەیشا تۊخ کەراوە.

'دیزاینوو جبەری و دلۍ یانەی و ئامرازسازینە یاگێش هەنە'

شكڵوو بیاناسازیی هەورامییانەی شکڵێوە وێمانەی تاقانەن و هەر بە وێش هەن و بۊ و کەمتەر متاویۊ تەقلید کریۊوە، جگە جە دیمە ئەندازەییەکەیش دیمێوە هونەریی باڵایچش هەن، کە پەی زیرەکی و سەلیقە و هونەرمەنڎیی هەورامییا گێڵۊوە، بڕۍ تایبەتوو ئا نەخشوو بیناسازییە درەختوو تفۍ بەشڎاریێوە تایبەتش چەنە کەرۊ، بۊنەو قایمی و تنڎی و کوالێتیی جۊروو درەختەکەیۊ هەوراماننە تفی بە (ئاسن) نامۍ نریێنە کە کینایەن جە مەحکەمییش. ئینەیچە پاسەش کەرڎەن کە مەجالەکاو بیناسازینە پێسە، داری و شاداری و کۊڵەکۍ و زەوەننەی و پاسارەوانی و خێزەرەی و مرۊڵەی... هەورامییەکۍ بەکارش بارا کە هەر یۊ چی مەجالا هەم دیمی بیناسازییش هەن هەم دیمی هونەری، ئینە بێجگە ئانەی متاویۊ بواروو ئاژەڵڎاریچنە کریۊ بە ئاخوڕەو قومە و دلەکێش ورکڵاشیۊ و مەجالەو کەرەسەکاو یانەیچەنە ملۊ دلۍ دنیاو دیزاینیوە، خانمێوە دەسڕەنگینە و هەورامانی پەنەش واتیمۍ کە: "پێسە وەشکەرڎەی جامی و کورسی و قەنەفەی و سەعاتەو دیواری و میزتەوالێتی بە زوانوو ئیسەی و هەرپاسە کەرەسەکاو یانەڎاریچەنە پێسە پنۍ و چەمچەی و سینی و جامۊڵەی و چنڎ نۊعۍ تەریچ بەکار ئامێنە " هەرپاسە بواروو ئامێرسازیچەنە کرێنە دەسەو فرەو ئامێرەکا پێسە شەقە مشاری و تەوەری و تەوەرزینی کۊتەو قەسابی و شەوژەنوو بەرەی و چەڵەمەو تەنگوو هەرووهەسەرۍ و چنڎەها نۊعۍ تەرێچ.

س.ز