زوان پایێوەن جە پایە گرنگەکا پەی ئەشناسای تاکی، فیسپەگای، میللەتی، نەتەوەی، بە ئەشناسای زوانی تاومې نەتەوەکا جە یۆی جیاکەرمێوە.
زوان ئامڕازێوەن پەی: 
1.    ئاشتەوایی و پېوەرە ژیوای.
2.    نونگەو وەڵکەوتەیی و گەشە کەردەیی و دروس کەردەیی شارستانیەتین.
3.    ئەنە یاوای ئەو ڕوداوەکا جەھانی و بەستەیشاوە بە ناوچەکا تەریوە.
4.    – گېڵنایۆ ویەردەی (مێژوو) و ئیسای و ئېستەیۆ پەی لوای و ویرکەردەیۆ پەی دماڕۆی.
5.    پەیوەندی و ھامۆشۆ و تېکەلاوی کەردەی ھەنترینی، ئینەیچ بۆبایس و جمە و فارای و وەڵکەوتەی ،کەواتە فرە زوانی یانی بیەی بوارێ فراوانتەر پەی زوانەکا تا بە ئازادی کارو چالاکی وېشا کەرا.
یۆنسکۆ و زوانی ئەدایی꞉
چی بارۆ یونسکۆ ( کۆنگرە و گشتی نەتەوە یۆگرتەکا پەی پەروەردەی و زانستی وڕۆشنویری ) داوا کەرۆ ئەو گردو دەوڵەتا جەھانی و ئەرەمەرزیاکا نەتەوە یۆگرتەکا،ڕیکوزیاکا فیسپەگای مەدەنی و دەزگا زانستیەکا و خەیر وازەکا و گرد لایەنێ پېوەند داری کە چالاکی و ھەوڵوتەقەلا زیاد کەرا پەی بەھادار کەردەی و پاڵپشتی و زامن کەردەی پارېزنای زوانەکا، بەتایبەت ئا زوانې کە ھەڕەشې فەوتیایشا ئینا سەرۆ.
گر ساڵێ یونسکۆ ئاهەنگی تایبەت ساز مژۆ پی بۏنۆ.ئیساڵێج 2017 بارەگا و یونسکۆی ئاهەنگێ تایبەتە بەرۆ راوە.
ساڵەو 19/2/2009 یونسکۆ ئەتڵەسێش وەڵا کەردەنۆ دەربارەو زوانەکا هەکە ئینێ جە حاڵ و فۆتیایینە ماچۆ: زیاتەر جە شش ھەزار زوانې ھەنې و ئیسا خەریکا نیمەشا دلێنە بشا هەتا کۆتایی ئی قەڕنیە، پی جۆرە پۆلینشا کەرۆ” 2500 زوانې ئینێ وەرو دەمو فەۆتیاینە،بە چن ئاستێوە دیاریشا کەرۆ꞉
یوەم ꞉ زوانە فشۆڵەکی ژمارەشا 607 زوانینی
دووەم꞉ زوانەکې هەکە ئینێ چێرو تەرسېنە ژمارەشا 632
یەرەم ꞉ زوانەکې تەرسەی فرەتەرشا ئینا سەرۆ ژمارەشا 502
چوارەم ꞉ زوانەکې هەکە گیانمدا،گیان کەنشت کەرا ژمارەشا 573
زوانە مەردەکی꞉ ژمارەشا زیاتەر جە 200 زوانا فۆتیێنی جە سالەو 1950 یوە
چی ئەتەڵەسو زوانانە ( هەورامی و زازاکی ) باس کریان هەکە خەتەرو فۆتیاشا ئینا سەرۆ،
هەرپاسە بە پاو راپۆرتەکا یونسکۆی هەکە جە ئەتڵەس و زوانە نزیک ئەو فۆتیاکاوە هۆرگیریان ،بەفارسی قەلەم و هەورامانی وەلا کەردەنۆ ،ماچۆ ئیراننە 24 زوانی ئینێ حاڵ و فۆتیاینە، تائیسا دووې زوانیشا بە تەمامی مەردینی و کەس قسیشا پنە مەکەرۆ، یەرې زوانیشا تەنیا پیرەکې قسیش پەنەکەرا،گەنجو زارۆلە مەزاناش ،ژمارەو ئا کەسا هەکە قسێشا پەنەکەرا (60-200 ) کەسېنې، ئی پەنج زوانە ئینی سەرنیشت و وەرپر و ئیرانیوە ،هەرپاسە دلێڕاسەو ئیرانینە دووې زوانی تەر بەتەمامی ئینێ خەتەرو فۆتیایینە چون تەنیا پیرەکې قسیش پەنە کەرا و زاڕۆلەکیشا فیرې نەبینی، جەدرێژەو راپۆرتەکەینە ماچۆ 14 زوانی تەر ئینێ مەترسی دلێنە شییەنە، یۆ جانیشا هەورامین، هەکە ماچۆ 23000 هەزار کەسێ قسیش پەنە کەرا و زاڕۆڵەکیشا یانەنە پیسە زوانی ئەدایی فیریش نمەبا ( من گومانم هەن چی راپۆرتیە بەتیبەت سەرو هەورامانەکەیما د.گولپی ) ، هەرپاسە باسو زوانی دۆڕی زەردەشتی و پشا کردی هەکە یاگیشا لای واری ئیرانیوە دیاری کریان، یەرې زوانې تەریچ ماچۆ زیانی فرەشا ئۆ کەوتەن” ترکی خۆراسانیؽ ، جە دمایی راپۆرتەکەینە بەفارسی نویسیان (همە زبان ها بە یک اندازە حق زندگی دارند ) یانی گرد زوانەکې پېسەو یۆی مافو ژیانیشا هەن..!!!!!!
All languages are equally entitled to life) ) یحق لجمیع اللغات علی قدم المساواه‌ فی الحیاه‌…
ئی دروشمە هن و یۆنیسکۆین،،وەلی زوانە دۆلەمەند و سەردەسەکی گۆششا نیا چی قسېوە.
ئی فۆتیایە کارەساتێ ئانزانین کە قەرەبوو نمەکریۆوە ،٣٠سالێ دماین فرەتەرو زوانەکا فۆتیێنې بەنونگەی جیاوز پېسە:
یوەم / وەختێنە زوانەکەت سەر بە کۆمەڵێ گولانەی بی و چەنی چننەها زوانا تەری تێکەڵاو بی , ئیتر ئانە بۆ بایسو قسە کەردەی بە زوانەکا تەری کە جە زوانەکەو تۆ فرە تەرێنێ( کەمینە و فرەینە)، نمونە ژەن و ژەن وازی و تێکەڵاوی کۆمەڵایەتی.
دووەم / وەختێنە تېکەڵاوی چنی زوانێ تەری کەری هەکە ئا زوانە خاوەن پایەی ڕۆشنویریو فەرھەنگی و ئابوری بەرزتەری بۆ،ئیتر گەورەکې وەرو ئانەی پلەو پایەی ئابوری و کۆمەلایەتیشا جەدەس نەدا، فشار وزا سەرو زاڕۆڵەکاشا کە پا زوانە دۆڵەمەندەیە وانا و زوانی ئەژایی وېشا وزا لاوە.

یەرەم / سیاسەت و دەوڵەتداری نەتەوە سەردەس و داگیرکەرەکا پاسەش واستەن کە گر وەختێ زوانو وېشا سەپنا ملو کەمە نەتەوە و بن دەسەکارە ، جە ڕاوەبەردەی کارو باری دەوڵەتیەنە پەروەردە و فێرکەردەینە،ئیتر پی جۆرە زوانی ئەژایی کاڵ بۆوە.
ڕېکوزیاو یۆنیسکۆی جە ئەرەنیشتە و ڕۆ 17/11/1999 ینە بڕیارو ڕۆ جەھانی زوان و ئەژاییش دا ، وە جە ساڵە و ٢٠٠٨ ینە بە فەرمی نەتەوە یۆگرتەکا پشتیوانی ئی بڕیارێشە کەردەو نامیش نیا سالەو زوانەکا ،بە مەبەستو پەشتگیری کەردەی فرە زوانی و فرە کەلتوری،چون زوانەکې پایگێوە گرنگشا ھەن جە بەرنامەکا یۆنسکۆینە ،فرەزوانی یانی ھۆشیاری زیاتەر سەرو زوانە جۆراوجۆرەکا، ئەو یۆترینی یاواینە و فاڕو جمەو کەلتورە جیاوزەکا.
پۆکەی یۆنسکۆ خاستەرین ڕا چارەش نیارە پەی پەشتگیریی و گەشە دای بە زوانەکا، ئادیچ دیاری کەردەی ڕۆ جەھانی زوانی ئەژایی بې ،ھەتا گردو زوانەکا چی ڕۆنە بتاوا زەماونەو یادگیری و چالاکی ھەمە جۆر پەی زوانەکەیشا ساز بژا .

ڕۆ زوانی ئەدایی چنی پەیژابی؟ 
پەی ڕېز نیای ئۆ قوربانیەکا خەڵک و بەنگلادیشی پەی زوانەکیشا هەکە ڕۆ ٢١/٢/١٩٥٢ داشا ،قەرار دریا کە گرد ساڵێ ڕۆ ٢١/٢ کریۆ بە ڕوێ جەھانی ساڵیادو زوانی ئەژایی جە سەرتاسەرو جەهانینە
دماو ئازادی و سەربەوې بیەیئ ھیندستانی چیردەسو ئینگلیزینە( 15/8/1947 )،هامکات ڕوې وەڵتەر 14/8/1947 پاکستانیچ سەربەوې و ئازادی وێش جاڕ دا ،پاکستان دووې زوانێش چەنە بێنێ پەی قسەکەردەی ( زوانی ئۆردو و زوانی بەنگالی) بەلام زوانی ئۆردو زوانی رەسمی دەوڵەت و پاکستانی بې ،بەش و وەرکەوت و پاکستانی بە زوانی بەنگالی قسې کەرێنې (ئیسەو بەنگلادیشی).
وانەرې کۆلیژو پزیشکی زانکۆ و دەکای پایتەختو بەنگالی ڕۆ ٢١/٢/١٩٥٢ دەسشا کەرد مانگرتەی و وېنیشاندای ناڕەزایی دژو ئانەی کە بەزوانی ئەدایی وێشا نمەوانا ، ئیتر پۆلیس تەقەش کەرد ئۆ وانەرەکا بازێش کوشتې، ئینە بی بایسو ئانەی دەولەتو پاکستانی ددان بنیۆ زوانی بەنگالیرە پېسەو زوانی دووەمی جە پاکستانەنە، دماو ئازدی و جیا بیەیۆ بەنگلادیش جە ساڵەو 1971 ی ،داواش کەردە ئۆ نەتەوە یۆگرتەکا کە ئی ڕۆیە بنیۆرە بەڕۆ زوانی ئەدایی.
دماو ئازادی مۆنۆمینتێوە پەی یادەوەری شەهیدەکا زوانی نریانەرە وەردەم و کۆلیژو پزیشکی دەکا ینە بەنامې ( مۆنۆمێنت و مەنار) ی ، ئەر سەرنجە دەیمی نەتەوەو بەنگالی ونیشا بەخشا تا بەزوانی ئەدایی وانا.
ڕۆ ١٦/٥/٢٠٠٧ نەتەوە یۆگرتەکێ بڕیارێشا دا هەکە گرد میللەتێ و نەتەوێ مەشۆ بە زوان و وێشا بەئازادی قسې کەرا و بوانا و پارێزناش، و ساڵە و ٢٠٠٨ یش نیارە بە ساڵەو زوانەکا جەھانی، تا نەتەوەکې سەرزەمینی سود مەندې و بەھرە ورگێرا جە فرە زوانی و فرە کەلتوری وې گونجنای چنی یۆترینی.

ھەرپاسە مەشۆ نەتەوە یۆگرتەکې و لایەنە پېوەند دارەکې ھەرمانو چالاکی چڕ و فرە ساز بدا پەی ڕۆ زوانی ئەژایی ،هەکە ڕەنگدایۆ بۆ سەرو زوانەکا بەتایبەت ئا زوانې هەکە ھەڕەشې فۆتیایشا ھەنەسەرۆ،تاکو بۆ بە پاڵپەشتێ قایم پەیشا.
ھیچ بەڵگێوە وەردەس نیا هەکە سەلەمنۆش وانای بە زوانی ئەژایی جە ولاتە فرە نەتەوەکانە بۆ بایسوھەرەشا پەی ئەمنی قەومی.
جە ساڵەو ٢٠٠٠ یوە زەماوننەو زوانی ئەژایی جە فرە و وەڵاتا دنیاینە سازە کریۆ رۆ ٢١/٢ ێنە ، زوان بە قوەت تەرین ئامرازا پەی پارېزنای کەلتوری و شارساتنیەتی، یاردی دەرا پەی گەشە و ڕۆشنویری و کەلتوری ھەمە جۆرو میللەتە جیاوازەکا سەرزەمینی، وەڵا بیەیۆ کەلتوری دلې نەتەوەکانە یانی ھۆشیاری زیاتەر سەرو گردو زوانەکا ،یانی پێدا بیەی گیان و تێکەڵاوی و ھامکاری و لێبوردەیی.

نمونە سەرو فرە زوانی꞉

مەنەیۆ زوانی و پارێزنیاش جە فۆتیای گنۆ سەرو بڕیارە و ئەنداما ئا نەتەوەیە ، خەڵکەکەیش، ئەگەر وێشا گەرەکشا بۆ نمازا دلېنە بشۆ، ئەگەر گۆش نەدا دلېنە مشۆ.
شش زوانې سەرەکیې جە نەتەوە یۆگرتەکانە قسێشا پەنە کریا و بەڵگە نامەکېشا پەنە منوسیا( ئینگلیزی،فەرەنسی،ڕوسی، ئیسپانی،چینی،عەرەبی ) کە جە ساڵە و ١٩٤٦ یوە بڕیارش سەر دریان،
نەتەوەو کوردی و کوردستان دابەش کریان سەرو چوار پارچا زیاتەریرە،ھەمیشە دەوڵتە داگیرکەرەکې ( تورک،عەرب،فارس) جە ھەوڵو تەقەلانە بیېنې هەتا زوانی کوردی بەهەرجۆری بۆ تاوناوە و زوانەکەو وێشا سەردەس بۆ ، سەراوننو کوردسانی دەولەت و تورکی ماوە و زیاتەر جە ھەشتا ساڵان نمازۆ کەس بەزوانی ئەژایی قسې کەرۆ ،گرتەیو زیندانی کەردەی بۆ بەنسیبو ھەرکوردی کە بە زوانی ئەدایی وېش واتو واچ کەرۆ،ئینە بە یاسێوە زاڵمانې ملۆ ڕاوە،وەر کۆت و کوردسانی ، وەلاتو ئیرانی زوانی فارسی سەردەسا و کەس پەیش نیا بە زوانی ئەدایی وېش وانۆ،جە وەرپڕ(وەرنیشت) و کوردسانی ئەسلەن چېوێ نەبیەن بەنامێ کوردیوە،تەنانەت جە ھەویە و شناس نامەی بې بەشې کریێنې، چ جای قسە کەردەیو وانای، مەیمې لای واری کوردسانی(پانیشت) ،چېگە خەریکا ھومېدێ پەیدا بیەن پەی زیندە بیەوەی زوانی ئەدایی ( کوردی).

وەلێ داخەم مەشۆ ھەڵای ھەرېمو کوردستانی هەکە ماوەو ویسوپەنج ساڵا زیاتەرا دەسەلاتێ وې راوەبەرش ھەن،
نەتاوانش بۆ ساحیبو زوانی ستانداردی کوردی، ناوچە و سۆرانی ھەرمان و کار و پەروەردە بە شیوەی سۆرانی بەرا ڕاوە،بادینانیچ ھەرمان و کارو پەروەردەشا بە شېوەو کرمانجین، یانی ئاسۆ دوې زوانې ستانداردی کوردی خەریکا بەرکەوتەن، ئەوێ تەرې کەنار وزیێنې.
چەنی ئانەی یاسوا زوانی جە عێراقی فیدرالەنە سالە 2014 بەرشیێنە و کۆمەلێ مادی بە سودێش چنەنێ کە را مدۆ بە گردو نەتەوە و ئاینزاکا عێراقی هەکە زوانەکەیشا پارێزنا ،وەلێ سالەو 2015 یاساو زوانەکا جە هەرێمو کوردسنای بەرشیە،زوانی رەسمی ( عەرەبی،کوردی،تورکمان،ئاسور،ئەرمەنی) ئی پەنج زوانەنی، ئیناجدماائانەیچ یاسیوە تەر بەرشیە پەی پاریزنای مافو کەمە نەتەوە ئەتنیک و ئاینزا جیاوازەکا، ئادیچی مافەکېشا بە پاو یاسای چەسپیێ ( ئاسوری،کلدانی،مەندائی،سریانی،تورکمان،یەزیدی ،کاکەیی،شەبەک ) .

وەلێ هەڵایی یاسیوە نیەنە باس جەزوانی کوردی( گردو زوانەکا یان زارەکا) کەرۆ، سەرگەردانیو سەروەنە شێویای پۆ زوانی کوردیوە دیارا،چەولا بە بادینی قسێ ونویستەیو کارگێڕی کەرا،چیلا بە سۆرانی، وەختەکارێ ھەرێمو کوردسانی چننەها زوانو زاروەی تەرش چەنەن و گرد فەرامۆشې کرێنې ،پێسە زوانی ھەورامی کە زوانێ رەسەن و کوردسانین ،زوانێ قەدیمی و کۆن، ماوێ دوورو درېژ نویستەی و پەروەردە بە زوانی ھەورامی بیەن کوردسانەنە.
کتېبو شاعیرەکاما شاھیدا ( بابا تاھیر،مەولەوی،وەلی دێوانە، ھتد) و کتېبو زەردەشتی و گاتاکێش بە زوانی ھەورامی نوسیانۆ ھەرپاسە کتېب و ئاین و یارسانی ( کەڵام –سەرنجام ) بەھەورامین .

داخەم مەشۆ ئارۆ جە سایەو دەسەلاتداری حکومەت و ھەرێمو کوردسانینە خەریکا زوانی ھەورامیو زوانەکې تەرێج فەرامۆشې کریێنېو خەریکا دلېنە بشا، وەختەکارێنە حکومەت متاوۆ سود ورگېڕۆ جە زوانو زاروەکا تەری پەی بونیاد نیا زوانی ستانداردی کوردی.
گرد زوانێ ساحب سیفەتو تایبەتمەندی وێشا،کە ویەردە(مێژو) و داب و نەریت و زانیاری لاو ئەندامەکشا وە ھۆر گیریان،بە دلېنە شیەی زوانەکا کۆمەلێ زانیارو دابو نەریت دلېنە مشۆ ،وەروئانەی پېوستا کە زوانی ئەژایی فیرو زاڕۆلەکاما کەرمې ،مەدرەسەنە بوانا،تا ماوەو شش ساڵا ھام شان چنی وانای زوانی ناوچەیی،جیھانی، فێربیەی زوانی ئەژایی یانی وێ ئەشناسای کێ بیەی؟ شناسنامە و ئاکەسینە.

ئەگەر کورد سەرو ئی بەزمیە بەردەوام بۆ ئانە نەک دووې زوانې ستانداردې کوردی پەیدابۆنە “کرمانجی و سۆرانی،گێرە هەورامیچ پیسە زوانی ستانداردی مێنە دلی، چون ئیسا جیاوازیی فرە دروس بیەن بەینو ئی دوە دیالێکتانە،جەڕازوان و دابەش بیە نفوزەو دەسەلاتیووە، هەڵبەت نونگەی ئینەی چن جارێ باسام کەردەن کە دەسەلاتی سیاسی و حوکمران بیەن بایسش،هەرگیز خەمو زوانینە نەبیەن، نمونەهەن سەرو ئی بابەتی ( تورک نەژادەکی ئیسا بە جوار زوانی قسێ کەرا، تورکیای،ئازربایجان، تورکمان،ئۆزبەکی ).
وەلاتو ئەسیوبیای ویەردێوە دوورۆ زوانی ئەمحاری(ئەمهاری) کریابې بە زوانی رەسمی وەڵاتی یانی بەزۆر بڕیابێ ملشارە، وەختەکارێنە زیاتەر جە حەفتا زوانې محەلیې هەنێ چا وەلاتەنە، چوار زوانێشا خەڵکی فرە قسېش پەنە کەرا، بەلام ساڵەو١٩٩٤ یوە دەوڵەت سایسەتو بەکار ئاردەی زوانیش فارا و بڕیارشدا کە یانزە زوانې تەر هەکە ناوچە و ھەرێمە جیاجیاکانە ھەنێې کارشا پەنە کریۆ ، ئیسا بە 12 زوانی قسې کریا ، پۆکەی لیژنەی ئامادەکاری تایبەتش درۆس کەرد پەی جا بەجا کەردەی بریارەکې، ئیتر چاوەختۆن یانزە ھەرێمې جیاوزېنە و دلې دەوڵەت و ئەسیوبیاینە گرد ھەرێمې بە زوانو وێش ھەرمانو کارو پەروەردەو فێربیەی کەرا،شان بەشانو زوانی ئەمهاری ،ھیچ گرفتێ نامان ڕاشا، ئینەیچ سەلەمناش کە فرە زوانی دەولەتێنە نمەبۆ بایسو دابەش بیە ی بەڵکو بۆ بایسو یۆگرتەی و بەقوەتی،و ھیچ تەرسێش سەرو ئەمنی قەومی ئا وەڵاتیە نیەنە.
دماین ھەوال سەرو زوانی ئەژایی هەکە کەنالو ئین ئار تی( NRT ) وەلا کەردۆ ماچۆ ئاخر قسەکەر بە زوانی کلالامی جەئەمریکا فەوتش کەرد،کە ژەنێوەبې عەمرش ١٠٣ سالې بې ،ئی ژەنې جەباوانیشۆ فیرو زوانەکەیشا بیېبې، ئیسە خەڵکی تەریچ ھەن جە ھۆزو کلالامی بەلام زوانەکەیشا نمەزانا،، بەنونگەو سیاسەت و ڕەگەزپەرستانەو ئامریکایەکا کە سەدەو ھەژدەیەمینە ئەمریکا ئېزیاوە و ئاوا کریا ،ئیتر داگیرکەر ڕا نەدې بە خەڵک و ڕەسەن و ئەمریکای بەزوانی ھەرێمی وێشا قسې کەرا،بەزۆر زوانی ئینگلیزیشا کەرد بە زوانی فەرمی وەلاتی، دماجار ساڵە و١٩٩٠ ئەمریکا یاسا و پارێزنای زوانەکا پەسەند کریا و زوانی کلالامیچ یۆ بێ چا زوانا کە پشتیوانی کریا .
ئی ھەواڵە پەیما سەلەمنۆ کە قسەکەردەیی و نویستەی و وانای بەزوانی ئەژایی نونگەو مەنەیۆ زوانین و پاریزنۆش.
دما قسەم چەنی موبارەکا بایی گەرمو ڕو جەھانی زوانی ئەدایی، ھیودارەنا چی ڕوەنە ھەورامی زوانەکې بتاومې یادێ خاس جە زوانەکەیما کەرمێ و ھەرمان و چالاکی جۆراوجۆر ساز بدەیمی نازمې زوانەکەما فۆتیۆ و بە زیندەیی بازمېشۆ..

١٨/٢/٢٠١٤ د.ناجح گوڵپی
تازەم کەردەنۆ 16/2/2017

سەرچەمەکې/

1. http://www.un.org/ar/events/motherlanguageday/background.shtml
2. http://www.amazighworld.org/arabic/studies/index_show.php?id=4018
3. http://www.marefa.org/index.php/%D8%A7%D9%84%D9%84%D8%BA%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D9%87%D8%B1%D9%8A%D8%A9
4. http://www.un.org/arabic/news/story.asp?NewsID=10689#.WKXehDt97IU

دەنگەکان