نیمە خریلەی چەپو مەژگی و نیمە خریلەی ڕاسو مەژگی  left brain& right brain هەرمانەو ئینیشان ئەپیٛسنێنە، ئاماژە، نیشانە دەنگیەکیٛ جە گوٙشی چەپەو مژنەویان، مەکیانیان پەی نیمەخریلەی ڕاسو مەژگی، چاگەیچەو مەکیانیان پەی نیمەخریلەی چەپو مەژگی، هەکە دلیٛنەو زوانیش چەنەن (language center)، پەی پوٙڕنای ئەرکەکەیش، هەرپاسە گوٙشی راسیچ ئاماژیٛ هوٙرمەگیٛروٙنە و مەکیانوٙ، هەرچنڎە تائیسە دیارنیەن چەنی مەژگ ئا واتیٛ و ڕستەو قسیٛکەردەیە هوٙرمەچنوٙنە و داوامەکەروٙنە ئا بەشان تا ئەرکو دەنگینە بەشداری بکەرانیٛ. چەنی ئانەیچ پزیشکیٛ ویارو دەمارئەشناسای واتەنشان چنڎ یاگیٛوە هەنیٛ جە نیمەخڕیلەو مەژگینە پیٛوەنشان هەن بە کەردەوەو زوانیوە، کە ئینیٛنیٛ:
یوە: ناوچەو برۆکای Broca’s Area : یام anterior speech cortex وەڵتوٙکڵو قسیٛکەردەی. ئی یاگیٛ مەگنوٙنە پەشتەو نیمە خڕیلەو چەپو مەژگیوە، بەشی فرەو ئی ناوچەیە مەگنونە (دلیٛ چەمان پلی)، ئی بەشە وەرپەرسەن جە کەردەوەو قسیٛکەردەی و دوای، هەرپاسە وەرپەرسەن جە دروسنای واتیٛ و ڕستەی و چەنی هورچنیەی شیٛوەو کەردەوەی و نیشانیٛ کوٙی ئامرزاەکانو بەستەی و پەیوەندی و...هەنیچتەر. هەر کەم و کوڵیێو جە ناوچەو برۆکاینە پەیڎا ببون، مەبوٙنە بایسو ئینەی: بە زەحمەت بەروستەی قسەکان، چەنی پەلەی و کرژ قسیٛکەردەی، پاسەش سەرمەیوٙ کە بڕێو ئامرازیٛ بەستەی و پەیوەندی مەپڕنانیٛ و نمەواچیانیٛ، یانی کەسێو نمەتاووٙ ڕستەی تەمام بدروسنوٙ، بواچوٙ. ئی ناوچە دکتری فەرەنسی"پاوڵ برۆکا" ساڵەو 1860 زاینی ئیٛستەوە، کە زامدار بیەی یام ئازار یاوای ئەپی توکڵیە مەبوٙنە باسیو کەم و کوڵی فرەی کە سەرۆ باسما کەردیٛنیٛ.(the study of language:156).
دویٛ: ناوچەو ویٛرنیکای Wernike’s area یام posterior speech cortex پەشتە توٙکڵو قسیٛکەردەی. دکتر کارڵ ویرنیکی جەرمانی ئی ناوچەشە ئیٛستەو ساڵەو 1870 زاینی، مەگنوٙنە نزیکو ناوچەو ئەژنەویەی سەرینیوە، جە بەشو دماو لاجانگە پلیوە، ناوچەو وێرنیکای وەرپەرسەن جە ئەنەیاوای و شیکەردەی و دوای، چەنی ئانەیچ وەرپەرسەن جە ئەرەنیای مانای و هوٙرچنیەی دەنگو واتەکان پەی دروسکەردەی ڕستەکان. هەرکەس ناوچەو وێرۆنیکایش تیٛک بشوٙ، ماناو قسەکانش تیٛکە مەشوٙ، یانی قسیٛ مەکەروٙ و وەلێم بیٛ ماناینیٛ و نیەنیٛ یاگیٛ ویٛشانە. هەردوە ناوچەو برۆکای و وێرۆنیکای بە باقیٛو ڕیشاڵە دەماریٛ بەسیانیٛ یوتریوە پەنەشا مەواچان ڕیشاڵە کەمانیٛ Arcuate Fasciculus ، ئەرکشان دروسکەردەیو پەیوەندین میانو هەردوە بەشەکەو مەژگینە. بڕیٛ زاناییٛ ئەڵمانیای پەیلوایشان پاسەن، کە مەواچان زوان گیٛرتەی(تر) ئانزانی بە نونگەو کەم و کوڵیوە چی ڕیشاڵە کەمانانە هەن کە هەردوە بەشو مەژگی خاس پیٛوەزیٛ نمەکەران یوتریوە.
یەریٛ: دلیٛنەو ئەژنەویەیAuditory center  ، یام ناوچەو ئەژنەویەی، نام چڕچو هەشلیHeschl’s Gyrus، مەگنونە تەمو ناوچەو وێرنیکای، بیچمش پیٛسەن گلکەو دەسی، وەرپەرسەن جە هوٙرگیٛرتەی ئا دەنگان هەکە مەژنەویانیٛ، تیٛکشیەی ئی ناوچەیە پەنەش مەواچان نەوەشی کەڕی واتیٛ Word Deafenss، هەرکەسیٛ توشو ئی نەوەشیە ببوٙ، دەنگەکیٛ پا جوٙرە هەکە دەمو قسیٛکەریوە بەرمەیان، نمەیاوان گوشوٙ ژنەوای و گوٙشگیٛری، گیٛرە وەرو دما بکەران، یانی ڕیزبەستەی واتیٛ، کەلیمیٛ تیٛکە مشوٙ گوٙشو نەوەشەکەینە. زاناییٛ دەمار ئەشناسی ئەمریکای باوەڕشان پاسنەن کە گەورە و گولانەی ئی دلیٛنەیە شوٙنەما منیوٙرە سەرو فیٛربیەی زوانی تەریوە، هەرچنڎ ئی دلیٛنە گەورەتەر بوٙ ئانە ئا کەسە تەواناو فیٛربیەی زوانیش فرەتەرەن، ئینەیچ پەیوەندی میانو مەژگی و فیٛربیەی زوانی مسەلەمنوٙن.
چوار: بەرگو جوڵنای  Motor cortex مەگنوٙنە دلیٛ میاچەمانە پلی، نزیکو ناوچەو برۆکای، وەڵیٛ درزەو ڕۆلاندۆی. ئی ناوچە وەرپەرسەن جە (ژڵیٛویای، جولیای) ویٛگەرەکبیەکیٛو لاشەی پیٛسە: جوڵەو لچا، جوڵەو زوانی، جوڵەو ماساوڵەکانو چڕوچەمی و چەناکەی و بینیٛ، یانی هامکاری درکنای گردو دەنگەکان مەکەروٙنە جە بینی و گڵوی و دەمنە، هەر جوٙرە زیانێ بیاووٙ ئەپی بەرگەیە، کەردەوەو قسیٛ کەردەی زیانش پەنە مەیاووٙ. تیٛک مەشوٙنە، ئی بەرگە ساڵەو 1959 زاینی هەردوە دکتریٛ دەماری کەشف کەرد بەنامیٛ پینفیلد و ڕۆبێرت penfield and Roberts (the study of language :157 ).
ئی باسە دریٛژەش هەن
د. ناجح گوڵپی، سەرچەمە: ڕازوانو هەورانای بەرگی یەرەم(فنەتیک و فنۆلۆجی).