تەنیا چارەسەری پۍ عېراقی و کەرکوکی، مۊدېلوو نەتەوەی کۊنفیدراڵیزمی دیموکراتیکین. چونکی نەتەوەی دیموکراتیک نەتەوەو زۋان، ئاین، خاکی و ئابوری نیا. نەتەوەی دیموکراتیک نەتەوەو یۊبیەی و یەک ڕیزی و هۊشمەنڎی و کولتورین.
بەپاو سەرچەمە تاریخیەکا، جە چارەکی یۋەموو سەڎەو ١٦ینە، میرەکۍ کورڎی پەی ئەرەمەرزنای"ئیدارەو کورڎسانی"، نەتاواشا ڕېکۍ گناو یۊبیەی و یەک ڕیزی وەش کەرا. دەسەڵاتوو عوسمانیەکا گەرەکش بۍ ئیدارەو کورڎسانی جە ڕاو ڕېکوستەیۊ دەرەبەگایەتی ئامەڎی و موسڵیوە یەکلایی کەرۊوە. جە ئاکاموو بەشکەرڎەی ئە ڕاوەبەریەینە، بەشۍ جە خاکوو کورڎسانی وزیا سەروو حەلەبی. ئا پڕۊسە چنی پەیماننامەو قەسری شیرینی جە ساڵەو ١٦٣٩ی دمایش پنە ئاما، ۋېش جە ۋېشەنە جە ئاکاموو ئا پەیمانېنە، کورڎسان بە ڕەسمی جە بەینوو عوسمانیەکا و سەفەویەکانە بەش کریا.
پېسە مزانیۊ جەنگی جەهانی یۋەم، جەنگوو بەین و بەریتانیای و ئەڵمانیای بۍ، کە گەرەکشابۍ ئیمپڕاتۊریەتی عوسمانی و کورڎسانی جە بەین و ۋېشانە بەش کەرا. بەریتانیاو فەرەنسا، کە جە جەنگەکەینە سەرۍ کۊتۍ ، جە دما دمایی جەنگەکەینە میراسوو عوسمانی و کورڎسانیشا بەینوو ۋېشانە بەشکەرڎ. جە ڕاو پەیمەننامەو سیڤەریۊ خەریتەو ئی بەشکەرڎەیە کیشیا، بەڵام جمیەری کەمالیستی کە جە ئەنقەرەنە ۋېش ڕېکوستەبۍ، ئا خەریتەشە جە ئەرزی واقیعەنە جە بەین بەرڎ، ئیجارە جە ڕاو پەیماننامەو لۊزانیۊ خەریتېوە تازە کیشیا. ٢٤ و تەموزوو ١٩٢٣ۍ پەیماننامەو لۊزانی جە بەین و یەرە زلهېزەکەینە ئیمزا کریا.
هەمڎیسان بەپاو سەرچەمە تاریخیەکا، یۊ جە گرنگتەرین ئەجېنداکا لۊزانی "قۊرتەو موسڵی بۍ". چا وەختەنە کەرکوک جە ڕوو ئیداریوە سەر بە موسڵی بۍ و ئەرەنیشتۍ کورڎی جە ویلایەتوو موسڵی (شار) زیاڎ جە نیمەو ئەرەنیشتەکاش بۍ. واتە شاروو موسڵی شارۍ کورڎی بۍ. حەرپۊکەی ئا پەرسەی کە پېسە قۊرتەو موسڵی گفتووگۊش جە بارۊ کریۍ، جە ڕاسینە گفتووگۊ سەروو قۊرتەو کورڎی بۍ. واتە ئا گفتوگۊیەی کریۍ، کە جە بنیاڎنیای تازەنە، ئاژەو کورڎی بە چ شېۋېوە بۊ.
جە ئاکامەنە خاک و دەرەبەگا ئامەڎیی دریا بە جمیەری کەمالیستی. زەمین و زاروو کورڎەکا چېروو ڕاوەبەری حەلەبینە دریا بە فەرەنسای و دماتەر پۍ ئا دەوڵەتەیە جیا مەن، کە دماتەر ئەرەمەرزیاو پنەش وچیا سوریا. جەنگە گۊرەکە سەروو ئانەی بۍ، کە موسڵ پۍ کۍ بۊ. پەی چارەکەرڎەیش، ئی قۊرتېشا بەرڎە وەرو دەم و جەمەو گەلا، کە هامشېوەو نەتەوە یۊگېرتەکاو ئارۊی بۍ. هەرمان و چالاکیەکۍ جەمەو گەلا سەروو بنەماو دەنگدای خەڵکی لوۍ ڕاوە. دەسەڵاتی بەریتانی تەرسۍ کە کورڎ دەنگ بە ئیدارەو ئەنقەرەی بڎۊ حەرپۊکەی ڕاش جە هەرمانەکۍ گېرتە. دماتەریچ ئیسفاڎەش جە مدرامانوو سەرنیشتوو کورڎسانی هۊرگېرت و بە چن مەرجۍ چنی ڕاوەبەری کۊماروو تورکیای کە تازە مەرزیابېرە ڕېککۊت، کە موسڵ وزیۊ سەروو خاکوو عېراقی و پۍ بەریتانیای جیا مەنۊ. جە ڕاو پەیماننامەو ئەنقەرەی جە ساڵەو ١٩٢٦ینە، سنورەکۍ بەینوو بەریتانیای و تورکیای دیاری کریۍ. دماو ئەوەڵ بەش بیەیش جە ساڵەو ١٦٣٩ینە، جە ساڵەو ١٩٢٦یچەنە، "کورڎسان و عوسمانیەکا"بەڕەسمی جە بەینوو یەرۍ دەوڵەت نەتەوانە بەشکریا.
وەختۍ دەوڵەت-نەتەوە و عېراقی ئەرەمەرزیا، پۍ ئانەی عەقڵیەتوو سیاسەتوو قڕکەرڎەی کورڎی جابەجۍ کەرا، ئا بەشبەش کەرڎەو ئاخروو کورڎسانیچ وەسۍ نەبۍ. ۋېش جە ۋېشەنە زیاڎ جە نیمەو ئەرەنیشتا موسڵی کورڎۍ بېنۍ و ویلایەتۍ کورڎابۍ. چا ئاژەنە ئشیا کورڎ ئیدارەو موسڵیشا پېکئاردۍ. پۍ ئانەی ڕا چانەی گېرا ، بەشبەش کەرڎەیۍ تەرشا وست وەروو باسی، خاکوو ویلایەتوو موسڵیشا چنە سنیاوە و ویلایەتی تازەشا جە عېراقەنە مەرزنارە. سەرەتا شاروو کەرکوکیشا جە موسڵی جیاکەرڎۊ و کریا بە پارېزگېوە جیا. دماتەر دهۊک، هۊلېر، سلېمانی و هەڵەبجە کریۍ بە پارېزگۍ جیا جیۍ. پی جۊرە ئا شارۍ کە فرەیشا کورڎۍ بېنۍ جە موسڵێ جیا کریېوە و موسڵشا کەرڎ بە شارېوە کە کورڎ دلېشەنە کەمینە بۊ. جاران وەختۍ باسوو "قۊرتەو موسڵی کریۍ" یەکسەر قۊرتەو کورڎی گنېوە ۋیرو ئینسانی، بەڵام ئیسە پارېزگاو موسڵی پېسە پارېزگېوە عەرەب نشینی ۋینیۆ و مشناسیۆ.
جە پڕۊسەو ئەرەمەرزنای پارێزگا تازەکانە، سەرنجکێشتەرین دۊخ کەرکووکنە بۍ. جە پارێزگاو کەرکوکی تازە ئەرەمەرزیاینە کورد، عەرەب، تورکمان و کەمە نەتەوەکۍ تەرۍ دیکە ئەرەنیشتۍ بێنۍ. ڕاسیینە ئی دۊخەو کەرکوکی دۊخێوە سەیر نەبۍ. نەتەوە-دەوڵەتوو عێراقی تازەی، کە سەروو بنەماو پەیماننامەو لۊزانی ئەرەمەرزیا، پێسە تابلۊیێوە گەورەو کەرکووکی پاسنە بۍ، دلۍ سنوورەکاو دەوڵەتوو عێراقینە عەرەب، کورد، تورکمان، پێکئامایەکای تەرۍ و کەسانێوە جە ئایین و مەزهەبی جیاوازی پێوەرە ژیوێنۍ. پەوکای جە پەیلوای نەژادپەرسیی نەتەوە-دەوڵەتیوە، ئانە قۊرتێوە فرە زل بۍ، کە نەتاویۍ، چارەسەر کریۊ. چونکوم ئا نەژادپەرسیە کە ئاماژەش پەنە کریا نەتەوێوە، ئایینێوە یا مەزهەبێوە پەی وێش بە بنەما گێرۊ. ئانە بنەمای سەرەکییەو نەژادپەرەسی نەتەوە-دەوڵەتی بۍ. چا بارودۊخەنە نەتەوێوە، ئایینێوە و مەزهەبێوە باڵادەسۍ بێنۍ و ئەوۍ تەرێچ دەربەدەرۍ یان جە ڕووەو کولتوورییوە تاویێنێوە. ئانەیچە سەبەبی سەرەکیی ماڵاییۊیرەی بێکۊتایی و ملەملۍ چارەسەرنەکریۍ و جەنگە بێکۊتاییەکاو سەدەی بۍ. ڕاسیینە پێکئامایە نەتەوەیی، ئایینی و مەزهەبییە جیاجیێکۍ پێوە ژیوێنۍ و هیچ قۊرتێشا چەنی یۊی نەبۍ. گرووپە نەتەوەییە جیاجیێکۍ زوانوو یۊترینی زانێنۍ و پێوەرە قسۍ کەرێنۍ. کاراکتەری فاشیست و یەکڕەنگوازوو نەژادپەرەسوو نەتەوە-دەوڵەتی جەنگ و ملەملێش ئارڎە ئاراوە.
ئیساتۍ و چی ڕواو دماینە سەرجەنۊ کەرکوک وزیان دۊخێوە ئاڵۊز و یۊدماویۊیۊ هەڕەشۍ کریا. گرد لاێوە بەجیددی باسوو 'پەرسەو کەرکوک'ی کەرا و ماچا 'کەرکوکوو ئێمە'ن و و بواناشۊ. سیخوڕەکاو فاشیزموو ئاکەپەی و مەهەپەی کەرکوکنە ئەرەیاونانشا، کە 'کەرکوک شارێوە تورکمانیین'. بە پاو نەژادپەرسی عەرەبەکێچ ' بە بۍ هیچ مشتومڕێوە کەرکوک شارێوە عەرەبیین'. حەرچندە ژمارەشا کەمیچ بۊ بێت نەژادپەرسە کورڎەکێچ دەڵێن 'کەرکوک شارێوە کوردیین".
دیارە کە ماوەکاو وەڵێنە ژمارەو ئەرەنیشتاو کوردی ویلایەتوو موسڵینە جە نیمەی زیاتەر بۍ و ئاگە پێسە خاکوو خاکی کورڎا نریێرە، ئیساتێچ کەرکوک ژمارەو ئەرەنیشتاو کوردی جە نەتەوەکای تەری بە جیا جیا زیاتەرا، وەلۍ بەگردی جە گردوو نەتەوەکای تەری پێوە، زیاتەر نییا. وەروو ئانەیچە پارێزگاروو کەرکوکی کورڎا و یاگەدارەکێچش نەتەوۍ تەرێنۍ. دەستووری هەمیشەیی عێراقی هەوڵێش دۍ سیستمێکی تازەو ڕاوەبەرڎەی پەی کەرکوکی ساز کەرۊ. وەلۍ نە عێراقنە و نە کەرکوکیچنە ئا سیستمە نەکەوت هەرمانە. وێش پەی وێش ئا سیستمە نە بەتەمامەتی ڕۊشنا و نە پێسە پێویسیچ دیموکراتا. ئینە وەختێوەنە گرد لاێوەنە نەژادپەرسی ورووژنییۊ، را مەدریۊ سیستمەکە بیاوۊ یاگۍ، وەروو ئا مامەڵە نەژادپەرسانانە پەرسە و کێشەو کەرکوکی مۍ ئاراوە.
ئەگەر ئێمە بە ئاشکرا و ڕۊشنی واچمۍ، دەوڵەتوو تورکی گەرەکشا هانی تورکمانەکا بدۊ، زیاتەر ڕێکێشا وزۊ یانۍ هەلەش پەی بڕەخسییۊ ئەرەگیرش کەرۊ. پەدەکە کە جگە وێش حیچ سیاسەتێوە کوردی بەڕسمی مەشناسۊ، چەنی بڕۍ هێزا کە کورڎۍ نییەنۍ، هامپەیمانی کەرۊ و گەرەکشا کەرکوکنە تەنیا وێش پێسە سیاسەتوو کوردی مەنۊوە. لایەنە عەرەبییە نەژادپەرسەکێچ گرد فرسەتێوەنە هەرمانە پەی ئانەیە کەرا، کە کەرکوک چێروو کاریگەری و دەسوو ئادیشانە بۊ. فرە ڕۊشنا کە سیستموو نەتەوە-دەوڵەتی مەتاوۊ گردوو مشکیلەکاو کەرکوکی و عێراقی چارەسەر کەرۊ. بە پێچەوانەوە نەژادپەرسی ئارۊیی بە ئاڵۊزی و جەنگ کەرکوک و عێراقنە گلێرگەکا بەرەو دۊخی مەترسیدار ئاڕاستە کەرۊ.
ئەزمونوو سەدەی ویەرڎەی بەرش وزۊ، کە سیستموو نەتەوە-دەوڵەتوو ئیساتۍ نە عێراق و نە کەرکوکنە بەرۊ ڕاوە و مەتاوۊ ڕاگێری جە ناکۊکییەکا کەرۊ و مەتاوۊ ئاشتی و سەقامگیری بارۊ دی. تەنیا هزر و سیاسەتوو نەتەوەی دیموکراتیکی کە ڕابەر ئاپۊی وستەن وەڵۍ تاوۊ ئانەیە بارۊ دی. کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیک سەروو بنەماو وێڕاوەبەری دیموکراتیکی، کە بینای سیاسییەو سیستموو نەتەوەی دیموکراتیکینە، متاوۊ ئا کێشا چارەسەر کەرۊ و ئاشتی و سەقامگیری بارۊ دی.
تاکە مۊدێلوو چارەسەری پەی عێراقی و کەرکوکی مۊدێلوو نەتەوەی دیموکراتیک و کۊنفیدڕاڵیزمی دیموکراتیکییا. وەروو ئانەیە نەتەوەی دیموکراتیک نەتەوەو زوان، ئایین، خاک و ئابووری نییا. نەتەوەی دیموکراتیک نەتەوەو یۊبییەی هۊشمەندی و کولتووریین. چێروو شناسنامەی نەتەوەیی باڵاو 'عێراقیزم'ینە گردوو شناسنامە نەتەوەییەکا، متاوا ئازادانە وێشا ڕێکۍ وزا و بەشداری دلۍ یۊبییەی دیموکراتیکینە کەرا. بەتایبەتی کەرکوکنە گردوو پێکئاما نەتەوەیی و ئایینییەکا متاوا وێشا بە ئازادی ڕێک وزا، پێسە ڕاوەبەری دیموکراتیکی باڵای متاوا کۊنفێدراسیۊنی دیموکراتیکی کەرکوکی مەرزنارە. وەروو ئانەیە بەساڵانە جە ڕووەو کولتوورییوە نزیکێنۍ یۊیۊ و تارێخەنە پێوە ژیوێنۍ، ئینە متاویۊ بریۊ ڕاوە وبیاونیۊ یاگۍ و بۍ دی. با یۊبییەی هۊشمەندی و هزریچشا بۊ و بڕواشا بە ڕاوەبەریی دیموکراتیکی بۊ.
چارەسەروو نەتەوەی دیموکراتیکی پەی عێراقی و کەرکوکی ورچنیاێوە نییا، تاکە چارەسەریین کە کێشەکا چارەسەر کەرۊ و ئاشتی بارۊ دی. ئەڵترناتیڤ و یاگەگیرێوە پەی ئی چارەسەرییە نییە. ڕاوەبەرایەتیی کۊنفێدڕاڵی دیموکراتیکی باڵا کە سەروو بنەماو ڕێکوستەی سیستمە وێڕاوەبەر و دیموکراتیکەکاو پێکئاما نەتەوەییەکا، متاوۊ کێشەکاو عێراقی و کەرکوکی چارەسەرۍ کەرۊ و ئاشتی بەدی بارۊ، ئینە تاکە سیستم و شێوازوو ئا مەبەستەینە. حەر حیچ نەبۊ کورڎۍ و ئازادیوازۍ و ئەو هێزۍ بەڕاسی بڕواشا بە دیموکراسی هەنە، متاوا دەوروو چارەسەرێوە چینەینە یۊی گێرا و پەی ڕسمیکەرڎەی کۊشیاێوە هامبەشی بەراش ڕاوە. ئەگەر چی بابەتەینە گنا دما و دەس کەرا گێڵای و شۊنە پەیجوریی تازەیرە بلا، کارەساتی تازە مۍ ئاراوە.
هـ.ش/ س.ز
