تان و پۊ وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی و ھەنگامۍ کرڎەیۍ پەی ئاۋەڎانکەرڎەو ناوچەو ھۆرامانی و ئەۋەگېڵنای زۋانی ھۆرامی پەی بوارو وانای و ڕاۋەبەریی، کتێبێوەن جە نۋیستەی و ئاماڎەکەرڎەی "ئاکۊ مارانی" و جەی دماوە بە زنجیرە جە بەشو هەورامی ئاژانسەکەیمان (فوڕات نیوز)ەنە وەڵاو مەکریۆنەوە.

 

بەشی چوارەم

- سیستەمو کۆمونەی سەرەتایی و وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی

- سیستەمو پاشایی و دۆڵەتی ھامچەرخی

کۊمەڵەو ھۆرامانی پېسەو ېۋە چە کۊنتەرین کۊمەڵە سەرەتاییەکا ناوچەو وەرکۆتی میانی، ھەر چە سەرەتاۋە کۊمەڵېۋە یاگەگیرە بېینە و سەردەمو کۆمونە سەرەتاییەکا بە وېڕاۋەبەریی دەگاکا [ئازاڎ شارەکا] بەرڎەۋام و درېژبېیەنۆ و تاکو ئیسەیچ دلۍ جۊرو ژیۋای و کولتۇری و پەیۋەڼییە کۊمەڵایەتییەکا خەڵکو ھۆرامانییەنە شۊنەۋارو ژیۋای کۆمونەیی مەنەن و ئاشکران، بەتایبەت ئا بەشۍ ناوچەو ھۆرامانی کە پەی ئیمپڕاتۆریی ئێرانی و ئوسمانی کەمتەر بایەخی ستراتیجیشا بېیەن یان نەگیریێنۍ و ھەر پاسە بە جەنگو ئێراق-ئێرانی ۋېرانۍ نەبیېنۍ و خەڵکەکەشا دەربەدەر و تېکەڵو کولتۇری خېڵەکیی دۆروبەری نەبېیەن.

ھەرچڼ چڼ سەڎ ساڵی ۋیەرڎەنە ناوچەو ھۆرامانی چە سەرنیشت کۆتەن چیرو ھەڕەشەو ئیمپڕاتۆریی ئێرانی و چە پانیشت کۆتەن چیرو ھورۇژمو ئیمپڕاتۆریی ئوسمانییەکا و ھەر یۊ چە ئاڎېشا بە نۊرەو وېش و بەپاو سەرکۆتەیش تاۋانشا دەسکەلێ وېشا درۊسېکەرا و چە ڕاو ئەرەنیای و ئەرەمەرزنای خان و سان و بەگلەراۋە سیستەمو دۆڵەتی خوسرەۋانی و ئوسمانی سەرو ناوچەو ھۆرامانیرە سەپنا. چنی ئانەیچە تاکو سەرەتاو سەرھۊردای دۆڵەتە ھامچەرخەکا ئێران و ئێراقی، بە جۊرېۋ چە جۊرەکا سیستەمو کۆمونەیی (ئازاڎ-دەگا)ی و (ئازاڎ-شار)ی بەرڎەۋام بېیەن و مەنەن و ئەر چە سەردەمو زاڵبېیەو دۆڵەتە ھامچەرخەکا ئێران و ئێراقییەنە پایەگا سەربازییەکېشا چە ھۆرامان لابریێنۍ، وۍ بە وۍ ژیۋای خەڵکی پەی سەرو بنەما کۊمەڵایەتییەکا وېڕاۋەبەریی خەڵکی گېڵېۋە و ھیچ چە بارو ڕاۋەبەریی و ژیۋای و بەرھەمئاۋرڎەی و بەشکەرڎەی نەشېۋیۍ. تەنانەت ئیسەیچ، کە بە ڕادېۋ پارتییایەتی و ناسیونالیزمی تاۋانش پەیۋەڼییە کۊمەڵایەتییەکا خەڵکی دلېنەبەرۊ و شیرازەی کۊمەڵایەتیی و وېڕاۋەبەریی چە ۋیرو خەڵکییەنە بسڕۊۋە، چنی ئانەیچە ھیشتا ناوچەو ھۆرامانی چە ۋەڵینەو وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی نەبڕیان و ھیشتا ئا سیستەمە بەشېۋا چە ئاۋەزو خەڵکی و بەس کەمېۋ کۊششکەرڎەیش گەرەکا، پەی ئانەی جارېۋتەر ھۊشیارانە و ئامانجدارانە و ۋەڵکۆتەرانە گېڵۊۋە مېڎان و ژیۋای و بەرھەمئاۋرڎەی و ڕېکۋستەی کۊمەڵۍ ۋزۊۋە سەرو ڕەۋڕەۋەو وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی.

ئەر ئېمە چە باری ۋەڵینەیی و باری زۋانیۆ پلەکا دەسەڵاتداریی (خان) و (سان) و (بەگ)ی سەرنجبڎەیمۍ، ئا ڕاسییە بەرگنۊ، کە ھیچ کام چە ئا ۋاچا سەرچەمەی ھۆرامیشا نېیا؛ چە زۋانی ھۆرامینە (خان) بە یاگېۋۍ ماچیۊ، کە کارۋانسەرانە وڵاخۍ چنەش مەناۋە و مۇسا، بە واتێۋە تەرە، خان = ھوتێلۊ وڵاخی؛ (سان) کوڵکریا یان سویاو ۋاچەو (سلطان)ین، کە ۋاچېۋە ھۆرامی نېیەنە و عەرەبی و فارسییەنە؛ (بەگ) ۋاچېۋە تورکییەنە و یۊ بېیەن چە پلەبەڼییەکا سیستەمو ئیمپڕاتۆری ئوسمانی و دماو خەڵکی چېردەسی (بەگ) پلەی یەکەم بېیەن. بە ئی جۊرە ۋینمۍ، کە زۋانی ھۆرامینە ھیچ ۋاچېۋەما پەی دەسەڵاتداری و پلەبەڼیی کەسەکا نېیەنە. ھەر پاسەیچ ۋاچېۋەما پەی شناسەی نەژاڎی نېیەنە و "میللەت" و "نەتەۋە" ھیچ کام ھۆرامیۍ نېیەنۍ و ھېزە ئەرەگېرەکا پەیدلۍ زۋانی ھۆرامی ئاۋرڎېنۍ. مڵامەتەکەیچ ئانەن، کە ناوچەو ھۆرامانی پېسەو دەگا و شارە ئازاڎەکا یۆنانی کۊنی، وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی [دێمۆکراتی / مەبەست سیستەمی پارلەمانی نېیا] زاڵبېیەن و خەڵکو ھەر دەگێۋۍ وېڕاۋەبەرو وېش بېیەن و وېڕاۋەبەریی کۊمەڵایەتی سیستەمی گرڎگیرو ناوچەو ھۆرامانی بېیەن. ھەر پاسەیچ متاۋمۍ ۋاچەکا (سەرۊک) و (پێشڕەو) سەرنجبڎەیمۍ، کە زۋانی ھۆرامییەنە ڕیشەشا نېیا و چە ڕاو پارتییایەتی و ڕۆتە ئایدیۆلۆجیی و ڕامیارییە چەپ و ناسیونالیستەکاۋە ئامێنېنە دلۍ زۋانی ھۆرامی.

بەڵگېۋە تەرە پەی نامۊبېیەی سیستەمی دۆڵەتیی بە پەیۋەڼییە کۊمەڵایەتییەکا خەڵکو ھۆرامانی ئانەن، کە چنی سەرھۊردانی سیستەمو "دۆڵەت-نەتەۋەی"، ناوچەو ھۆرامانی بۊ بە مېڎانو پەرەئەسای ۋیری یەکسانیوازیی کۊمەڵایەتی [سۆشیالیستی]. چۇنکە سیستەمی کۊمەڵایەتیی ھۆرامانی بە ئازاڎی تاکگەرایی و ھەرەوەزیی کۊمەڵایەتیی پەشتبەسا و ئانەیچ وۍ بە وۍ ناچار دژو سیستەمی دۆڵەتیی مدرۊۋە، ھەر ۋەرو ئانەیە بۍ، کە ھەر زۇ خەڵکو ھۆرامانی ۋەرانۋەرو سیستەمی دۆڵەتیی ھامچەرخی چ پاشایی و چ کۆماریی وېکۆتېنۍ و دلۍ ڕیزو ڕۆتە سۆشیالیستییەکانە دژو سیستەمی سەراپاگیرو دۆڵەتی مڎرامانشاکەرڎەن و ئەشناسیای دەگاو (تەۋېڵۍ) بە "مۆسکۆی گولانە" پەی وېش بەڵگەن و ھەر پاسە چەکھۊرگېرتەی کناچە و کوڕە ھۆرامی-زۋانەکا ھۆرامانو بەشۊ ئێرانی [چە شۊشمۍ تاکو ژاۋەرۊ] دماو خېزیای گرڎو خەڵکو ئێرانی ۋەرانۋەرو سیستەمو دۆڵەتی شاھەنشایی و دۆڵەتی ئیسلامی دلۍ گرۇپە چەپە ڕادیکاڵەکا ئا سەردەمەیە و ئیسەیەنە، بەڵگەو نەگونجیای سیستەمی دۆڵەتیین چنی سیستەمی کۊمەڵایەتیی خەڵکو ھۆرامانی.

مڵامەتو ئانەی کە ناوچەو ھۆرامانی سەردەمو خېڵایەتی و کۆیلایەتیش نەبڕیەن، پەی جۊرو بەرھەمئاۋرڎەی و سیستەمی ئابۇریی کۊمەڵەکېش گېڵۊۋە، کە ھەر چە سەرەتاۋە باخداریی و پیشەگەریی [یانەسازی، ئاسنگەری، کڵاشچنی، دوکانداریی، بازرگانی، ھەرمانبەریی، وڵاخداریی] بېینۍ و ئانەیچ پېسەو سەربەوېی ئابۇریی بە ھیچ جۊرېۋ بوارو سەرھۊرڎای خېڵایەتی و سەرۊکخېڵ و کۊیلایەتی و کۊیلەۋرەشیش نەڎان و سەربارو کۊششکەرڎەی ھەر دۋە ئیمپراتۆرەکا ئێرانی و ئوسمانی، ئا پېکئاما کۊمەڵایەتییە و جۊرو ئابۇریی ھۆرامانی بوارو گرڎگیربېیەی دەرەبەگایەتی و دلېنەبەرڎەی یەکجارەکی سیستەمو وېڕابەریی کۊمەڵایەتیی خەڵکو ناوچەو ھۆرامانیش نەڎان و تاکو ئېسەیچ شۊنەوارو ڕېخەکا ئا سیستەمە کۊمەڵایەتییە دلۍ ژیۋای کۊمەڵایەتیی و دیارڎە کولتۇرییەکا ھۆرامنییەنە مەنەن و ھیشتا ئا سیستەمە کۊمەڵایەتییە سرۇشتییە ھەژمۇنش سەرو بەھا و نەریتە کۊمەڵایەتییەکا خەڵکو ھۆرامانی مەنەن، بەتایبەت ئا ناوچۍ کە بارنەکریێنۍ و جەنگو دۆڵەتا ۋېرانۍ نەکەرڎېنۍ و خەڵکەکەشا دەربەدەر نەبېیەن و نەۋەی تازەشا [پېسەو خەڵکو دەگاکا ھۆرامانو بەشۊ ئێراقی]نەکۆتەن چېرو ھەژمۇنو کولتۇری خېڵەکیی و چە-وۍ-بېگانەبېیەی شاری و ئەسېمېلاکەرڎەی و شۆڤینیزمو شاری.

ھەر ۋەرو ئا مڵامەتەینە [سەربەوېی ئابۇریی کەسەکا و خېڵایەتی نەبېیەی و کۊیلایەتی نەبېیەی پېکئامای کۊمەڵایەتیی خەڵکەکەی و دۆڵەتی نەبېیەی سیستەمو ڕاۋەبەریی ناوچەکەی] سەربارو زاڵیی ئایینەکا و ھەژمۇنی ڕامیاریی ئیمپڕاتۆرییەکا، کەچی سیستەمو پیاسالاریی نەتاۋانش ناوچەو ھۆرامانېیەنە پېسەو ناوچەو کۊمەڵە خېڵەکییەکا دۆروبەریش زاڵ بۊ و پیاسالاریی بەس دلۍ خانەۋاڎە دارا و زەنگینەکانە ڕەنگشدانۆ و دلۍ فرەو خەڵکە باخدارەکەینە نەبېیەن و دلۍ خەڵکە پیشەگەرەکەیەنە بەس پېسەو بەشکەرڎەی ھەرمانۍ بېیەن و بەس چە ئا ھەرمان و پیشانە بېیەن، کە بەرو یانەینە کریێنۍ و ئانەیچ پەی سرۇشتی جەسەیی ژەنۍ، کە پەی زاڕۊڵەکەیش پەنەوازبېیەن، گېڵۊۋە و ئەر پیا زاڕۊڵەش بېیەبېێ، بەدڵنیاییۆ ناچار پیا یانەنە مەنېۋە، تاکو بە پەنەوازییەکا زاڕۊڵەی وەڵامبڎۊۋە. ھەر پاسە ئەر بە ورڎی جۊرو دژماندای ھۆرامەکا ۋەڵۍ کۊچکەرڎەی و بارکەرڎەی و دەربەدەربېیەی پەی بەرو ھۆرامانی سەرنجبڎەیمۍ، بەرگنۊ، کە دژماندای بە ئەڎێ تابۇ-بېیەن و ئەڎا بېیەی پېرۊز بېیەن و تاکو ڕادەو یەزدان-بېیەی پلە و پایەش بەرزبېیەن. بەڵام بەداخۆ بە ھەژمۇنکەرڎەو کولتۇری خېڵەکیی دۆروبەری سەرو ھۆرامە دەربەدەربېیەکا، نەک ئا پېرۊزییە یەزدانییەو ئەڎێ نەمەن، تەنانەت خەریکا گەنجە ھۆرامەکۍ تاکو ڕادەو ئەڎا-کوشی، چە بېیەی کۊمەڵایەتیی و کولتۇرە بەھابەخشەکەیشا بە ژەنۍ، ھاڵیۍ باۋە. ئانەیچ بېجگە ھەژمۇنو کولتۇری خېڵەکیی دۆروبەری، ھەژمۇنو خېڵایەیی ھامچەرخی [پارتییایەتی] و ئایدیۆلۆجیاین سەرو نەۋەی تازەو ھۆرامەکا.

----------------------------

ڎ : ئەڎا

ۋ : ۋاران

ڼ : مەڼ

ۊ : لۊ

ﯗ = وو : (مــﯘ)

بەشی یەرەم

بەشی دووەم

بەشی یوەم