ئارۊ کۊنفرانسوو ئیدارەو وێڕاوەبەریی دیموکراتیکی بەغڎانە بەسیا، دلێشنە داوا جە حوکمەتوو عێراقی کریا، پەرسۊوە جە وەرپەرسا، بەتایبەت پەدەکە کە ڕاوەشکەر بۍ پەی کۊکوشییەکەی، حەرپاسە داوا کریا ڕێککەوتەی ٩ ئۊکتۊبەری ورشنیۊوە.
بە درووشموو "ئیدارەو وێڕاوەبەری گەرەنتی مافوو پێکئامایەکاو عێراقین"، ئارۊ پەنج شەممە، بەغڎاو پایتەختوو عێراقینە هەرمانەکاو کۊنفرانسوو مەجلیسوو ئیدارەو وێڕاوەبەری هوتێل بەغڎانە جە هۊڵوو "ئەقواس"ینە بەسیا.
کۊنفرانسەکەنە کەسایەتییە سیاسییە عێراقییەکۍ، کەسایەتی کەمینەکاو کاکەیی و شەبەکی و کوردی فەیلی بەشدارۍ بێنۍ، چەنی مێماناو پێکئامایە جیاوازەکاو عێراقی (کورد، عەرەب، تورکمان، مەسیحی، شیعە، سوننە)، چەنی نوێنەروو پارتە کوردی و عێراقییەکا.
ئەنجامنامەو کۊنفرانسەکەی ئەوەخواش کەرڎۊ،پەنەوازا حوکمەتوو عێراقی ڕێککەوتەێوە نیشتمانی و یاسایی چەنی گەلوو شەنگال و ئیدارەو وێڕاوەبەری بەسۊ، نۊعێوە بلۊ خزمەتوو بەرژەوەندییەکاو گەلوو عێراقیوە بەگرڎی و گەلوو شەنگالی بەتایبەتی، ئینەیچ تاکە ڕانە پەی ئاشتی و سەقامگیری جە شەنگالنە و دووروستەیۊ دەسیی بەرەکیی.
دماو کۊنفرانسەکەی ئەرەیاوناێوە پەی ڕای گرڎینی ونیاوە و دلێشنە ئامان:
بۊ یادکەرڎەیۊ نۊوەمین ساڵیادوو کۊکوشیی ئێزدییەکا، مەجلیسوو ئیدارەو وێڕاوەبەریی شەنگالی جە ٣/٨/٢٠٢٣، کۊنفرانسێوەش بەست بە درووشموو (ئیدارەو وێڕاوەبەری گەرەنتیی مافوو پێکئامایەکاو عێراقین)، جە بەغڎای پایتەختنە هوتێل بەغڎانە هۊڵوو ئەقواسینە، بە ئاماڎەبییەی نوێنەراو پارت و ڕێکوزیا و ڕۊشنویرا و سیاسەتمەدارا. مەراسیمەکە بە دەیەقێوە مرڎای دەسش پەنە کەرد، پەی گیانی پاکوو گەشمەرڎاو فەرمانەو ٧٤ شەنگال و دەوروبەرشنە جە ٣ ئابوو ٢٠١٤ میانەو هجوومی دڕندانەو داعشینە، هەرپاسە پەی یادکەرڎەیۊ گرڎوو گەشمەرڎە بێتاوانەکاو عێراقی. کۊنفرانسەکەنە، وتاروو پارت و ڕێکوزیا مەدەنییەکا ونیاوە و دیکۊمێنتاریێوە دەربارەو دماین کۊکوشیوە نمایش کریا. دماو کۊنفرانسەکەی چند سیمینارێوە پێشکەشۍ کریۍ دەربارەو ئیسە و ویەرڎەو ئێزدییەکا و سەبەبوو بەئامانجگێرتەیشا و ئاکامەکاو کۊکوشی و ئامانج و پرۊژەکاو ئیدارەو وێڕاوەبەری.
ئاماڎەبیۍ جە قسەکاشانە ئەوەخوایشا کەرڎۊ، جڤاکوو ئێزدی جە دێرینتەرین چاند و باوەڕەکاو وڵاتەکەینۍ، سەرڎەمانێوەن بەهاو ئازاڎی و ئاشتی و پێوەژیوای ورگێرا چەنی چاند و باوەڕەکای تەری. کەچی تاریخەنە ڕووبەڕووۍ ٧٤ کۊکوشییا بیێنێوە، دمایین کۊکوشی دووۍ سەبەبۍ ورگێرۊ: لایەنە وەرپەرسەکۍ هەرمانەو وێشا نەیاونا یاگۍ جە پارێزنای شەنگالینە، چانیشایچ پاشەکشۍ هێزەکاو پێشمەرگەو پەدەکەی شەنگالنە، کە گەلوو شەنگالی بە "خیانەتی مەزن" نامێش بەرا.
دووەمیچ ئانەنە، گلێرگەی ئێزدی ساعیبوو سیستموو ئیداری و هێزوو وێپارێزنای نەبۍ وەراوەروو چەتەکاو داعشیوە، پەوکای سەدان هەزار ئێزدیۍ ڕووبەڕووۍ کۊکوشی بیێوە، کریۍ قوربانیی هجوومە تیرۊریستییەکاو داعشی، چی وەختەنە گەریلاکاو پەکەکە و جەنگەواناو یەپەگەی، تاکە هێز بێنۍ پەی وەرگێری جە گلێرگەی ئێزدی.
لێوە تەرۊ، بڕۍ جە هێزە میاندەوڵەتی و هەرێمییەکا حوکمەتی وەڵینوو عێراقیشا ناچار کەرد ڕێککەوتەی ٩ئۊکتۊبەروو ٢٠٢٠ چەنی پەدەکەی بەسۊ دژوو جڤاکی ئێزدی، بەبۍ وەرەچەمگێرتەی سەرنجە و ئیراڎەو جڤاکی ئێزدی. ئامانج چی ڕێککەوتەیە دەسوستەین دلۍ هەرمانوکاروو شەنگالی و ماڕای ئیراڎەو جڤاکی ئێزدی و زەوتکەرڎەی سیستەمی ئیداری و پارێزناکەیش. ئینەیچ ماناو ئاستەیۊ زەمینەین پەی بەرڎەوامیی کۊکوشی. هەڵبەت دەوڵەتی ئەرەگیروو تورکی و پەدەکەی و بڕۍ هێزۍ میاندەوڵەتیۍ پشتەو ئی ڕێککەوتەیۊ بێنۍ و بە پاو بەرژەوەندییە ستراتیژی و شاریاوەکا ئی ڕێککەوتەیەیشا سەپنا ملوو سیاسەتوو ئا وەختەو عێراقیرە. دماو ئیمزاکەرڎەی ڕێککەوتەیەکەی، دەوڵەتوو تورکی بە هامکاریی پەدەکەی هجوومش هەس کەرڎۊ پەی سەروو شەنگالی، پێسە بەشێوە جە ستراتیژوو ئەرەگیرکەرڎەی خاکوو عێراقی و بەشکەرڎەی یۊبییەی سیاسی و کۊمەڵایەتی، هەرپاسە بی بە مایۍ دەسوستەینەی زیاتەری و هجوومی زیاتەروو دەوڵەتوو تورکی، بە مەبەسوو تێکدای دۊخی سیاسی و تێکەڵکەرڎەی کارتەکا.
پەوکا ئێمەی بەشداراو کۊنفڕانسەکەی، ڕێککەوتەی ٩ئۊکتۊبەری بە ڕێککەوتەێوە نانیشتمانی و دوور جە مافە دەستوورییەکا مزانمۍ پەی گەرەنتیکەرڎەیی مافوو پێکئامایەکاو عێراقی، پەوکای تەنیا دژوو شەنگالی نییا، بەڵکوم دژوو سەروەری و یۊبییەی عێراقیچا.
هێزەکاو سەرنیشت و وەرکەوتوو سووریای لوۍ دەموو داواو ئێزدییەکاوە و یاوۍ شەنگال، ناستشا کارەسات و کۊکوشیۍ گەورەتەر گنۊوە. جڤاکی ئێزدی یاوا ئا قەناعەتە ئەگەر سیستمی ئیداری و وێپارێزنای وێش بونیاد نەنیۊ، مەتاوۊ وێش خۊی بپارێزنۊ. پینەیچە جڤاکی ئێزدی ئیدارەو وێڕاوەبەری و هێزوو وێپارێزنایش وەش کەرد، نەوەک هەر ئیدارێوە سیاسی و جڤاکیی وەرتەسک، بەڵکوم سیستمێوە وێپارێزناین پەی گلێرگەی ئێزدی و گوزراشتا جە ئیراڎە و وێپارێزنای ئێزدییەکا. وەلۍ دەوڵەتی ئەرەگیروو تورکی و پەدەکە، کە هامکارۍ داعشی بێنۍ، وەرگەو وێگێریی گەلەکەیما نەگێرتشا نەگرت و هجوومشا کەرد سەروو شەنگالی بە ئامانجوو درێژەدای بە کۊکوشی. ئەم هجوومە سەروازی و سیاسی و چاندی و ئابوورییە ٩ ساڵێن بەرڎەواما، دەیان کەسۍ جە گلێرگەی ئێزدینە پانەیە کوشیێنۍ، چانیشایچ فەرماندەکو هێزوو پارێزنای ئێزید خانی.
پەوکای کۊنفرانسەکەنە یاوایمۍ پی خاڵاو لای وارییە:
١- عێراق ساعیبوو دەستوورێوە دیموکراتیکین و ماف و ئازاڎیی گرڎوو پێکئامایەکاو گەلوو عێراقی پارێزنۊ. ئینەیچ بناغەو ئازاڎی و یەکسانین بەینوو گرڎوو ڕۊڵەکاو گەلوو عێراقینە بە جیاوازییە نەتەوەیی و ئاینی و ئیتنیکییەکاشاوە، بە پاو ماددەکاو (١١٦، ١١٧، ٢٢، ١٢٥) ئی دەستووریە، هەر پێکئامێوە مافی ئیداریی وێڕاوەبەری و نامەرکەزییش هەن. ئارۊ دماو ٩ ساڵا جە ئەمرۍ و وێرانکەرڎەی هەرێمەکەیشا ڕاو داعشیوە، ئێزدییەکۍ ئیدارەی وێڕاوەبەری و هێزوو وێپارێزنایشا وەش کەرڎەن. هەرپاسە هەوڵۍ مڎا پەی بونیادنیایۊ هەرێمەکاشا و چارەسەرکەرڎەی قۊرتەکاشا بە هامکاریی حوکمەتی عێراقی. پەوکای داوا جە پەرلەمانی و حوکمەتوو عێراقی کەرمۍ، بە پاو دەستووری جووڵیاوە و بەڕسمی ددان بنیا بە ئیدارەو وێڕاوەبەریی شەنگالی و پێویستییەکاو ئیدارەی و وێپارێزنای بە پاو دەستووری پارێزنا. ئەمە خاستەرین ڕانە پەی پتەوکەرڎەی یۊبییەی دیموکراتیکی و ڕاگێرتەی جە ئەرەگێرتەی عێراقی ڕاو دەوڵەتاو هەرێمەکەیۊ. دەرفەتی یاسایی و سیاسیۍ هەنۍ پەی چارەسەروو ئی قۊرتا. عێراق ساعیبوو دەستوورێوە دیموکراتیکین، هەرپاسە هێز و پارتە سیاسی و جڤاکییەکاو شەنگالی هامپەیمانیێوەشا ئەرەیاونان، یۊ جە ئەجێندا سەرەکییەکاش چارەسەرکەرڎەی کێشە ئیداری و سیاسییەکاو شەنگالین، ئەگەر حوکمەتوو عێراقی و ئەرەمەرزیایەکاو دەوڵەتی بتاوا قسەوباس چەنی ئیدارەو وێڕاوەبەریی شەنگالی پەرە پەنە بدا، کریۊ چارەسەرێوە پەی دۊخی ئیداریی شەنگالی وێزیۊوە.
٢- جڤاکی ئێزیدی پێکئامێوە سەرەکیی جڤاکوو عێراقین، پارێزنای ئی جڤاکەیە هەرمانەی سەرەکییەو حوکمەتوو عێراقین، وەلۍ وەختۍ ئێزدییەکۍ جە ٣/٨/٢٠١٤ ڕووبەڕووۍ کۊکوشی بیێوە، هێزەکاو عێراقی و پێشمەرگەکاو پەدەکەی وەرگێرییشا چنە نەکەرڎۍ. پەوکای ئێزدییەکۍ وێشا وەرگێرییشا کەرد، بە هامکاریی هێزەکاو هەپەگەی سەر بە پەکەکەی و جەنگەواناو یەپەگەی سەر بە ئیدارەو وێڕاوەبەری سەرنیشتی و وەرکەوتوو سوریای. سەرەڕاو ئانەیچە، کۊکوشی ڕووەش دا و هەڵای هەزاران ئێزدیۍ دەسوو ئاکامەکاشاوە ناڵنا. حوکومەتوو عێراقی هەڵای کۊکوشیی ئێزدییەکاش بەڕسمی نەشناسان، هەرچند دەیان دەوڵەتۍ و ڕێکوزیۍ میاندەوڵەتیۍ ددانشا پۊرە نیان. پڕۊژە بڕیاروو کۊکوشیی ئێزدییەکا لاو لوجنەو یاسایی پەرلەمانوو عێراقیوە پەسەند کریان و پێویسا سەرۊکایەتیی پەرلەمانی ئی قەرارەیە کەرۊ بە بابەتوو ڕۊی و دەنگش سەرۊ بدا. پەوکای داوا جە حوکمەتی و پەرلەمانووعێراقی کەرمۍ، بەڕسمی ئی کۊکوشییە بشناسۊ سەروو گەلی عێراقیوە بەگرڎی و گەلوو شەنگالی بەتایبەت، ئینەیچ تاکە ڕانە کە پەی سەقامگیری و ئاشتی شەنگالنە و ڕاگێرتەی جە دەسوستەینەی جبەرینی.
٣- داوا جە دادگای فیدراڵی کەرمۍ، پەرساوە جە وەرپەرسە سیاسی و ئیداری و سەروازییە کەمتەرخەمەکا، بەتایبەت وەرپەرساو پەدەکەی، کە لە شەنگالشا جیا ئست و ڕاشا وەشە کەرڎە پەی کۊکوشی و هامکاریی داعشی. گرڎلێوە مزانا هەزاران چەتۍ داعشی ئینۍ زیندانەکاو عێراقینە، وەلۍ هەڵای دادگایۍ نەکریێنۍ سەروو تاوانەکاشا وەراوەروو ئێزدییەکا و عێراقییەکان بەگرڎی. ئیدارەو وێڕاوەبەری سەرنیشت و وەرکەوتوو سوریای جە ١٠ حوزەیرانوو ٢٠٢٣ قەرارش دا بە دادگاییکەرڎەی چەتەکاو داعش، ئینە قەرارێوە تاریخین پەی جڤاکی ئێزدی. پەنەوازا حوکومەتوو عێراقی و دادگای فیدراڵی ڕایۍ گونجیۍ گێرۊنە وەر، بە بەشداریی ئەرەمەرزیا دیموکراتیکە ئێزدییەکا بەتایبەت ژەنە ئێزیدییە ڕزگاربییەکۍ، پەی دادگاییکەرڎەی تۊمەتبارا.
٤- قەبرەکۊمەڵەکۍ پەرسێوە هەرە گرنگێنۍ پەی جڤاکی ئێزدی، تا ئیساتۍ ٨٣ قەبرۍ کۊمەڵۍ شەنگالنە وێزیێنێوە، وەلۍ تەنیا ٤٦ قەبرۍ کۊمەڵۍ کریێنیوە، پەنەوازاگرڎشا وردریاوە و جەنازەکی تەسلیموو بنەیانەکا کریاوە.
٥- هەرچندە ئیدارەو شەنگالی و پارتە سیاسییەکۍ چی ٩ ساڵەنە چەنی حوکومەتوو عێراقی کوۍ بیێنێوە پڕۊژەو چارەسەروو کێشە سیاسی و ئیداری و ئەمنییەکاشا وستەن ڕووە، وەلۍ حوکومەتوو عێراقی هەنگامۍ جیددییەش نەنیێنە پەی چارەسەروو کێشەکا ئڕاوەشکەر بییەن پەی دەسوو جبەری. بەتایبەت دەوڵەتوو تورکی و پەدەکە. بەبۍ وەرەچەمگێرتەی ئیراڎەو جڤاکی ئێزدی، بە فشاروو دەوڵەتوو تورکی و پەدەکەی و بڕۍ هێزە میاندەوڵەتییا، جە ٩ ئۊکتۊبەروو ٢٠٢٠، ڕێککەوتەێوە چەنی پەدەکەی ئیمزا کریا، کە شەنگالش دژوارتەر کەرد و کێشەکێش قووڵتەرۍ کەرڎێوە.
پەوکای داوا جە حکومەتوو عێراقی کەرمۍ، ڕێککەوتەی ٩ئۊکتۊبەری ورشانۊوە، چونکوم مەلۊ بەرژەوەندیی گەلوو عێراقی بەگرڎی و گەلوو ئێزدی بەتایبەت. جیای ئانەیە، داوا کەرمۍ پەی ڕێککەوتەێوە نیشتمانی و یاسایی چەنی خەڵکوو شەنگالی و ئیدارەو وێڕاوەبەرییە ڕەواکەیش، پەی بەرژەوەندیی گەلوو عێراقی بەگرڎی و گەلوو شەنگالی بەتایبەت، کە تاکە ڕانە پەی ئارامی و ئاشتی و ئاسایشوو شەنگالی و ڕاگێرتەی جە دەسوو جبەری.
٦- دماو ئەمرەو ٧٤، تەنیا نزیکەو ١٠٠٠٠ ئێزدییا شەنگالنە مەنێوە، گرڎ لوۍ کەشەکا، ئێستەش نزیکەو ٢٠٠ هەزار ئێزدییا ئینۍ کەشەکاوە. گرنگتەرین سەرکەوتەیەکاو ئیدارەو وێڕاوەبەریی گێڵایۊ گەلوو شەنگالین پەی ماواو وێشا. داوا جە حوکومەتوو عێراقی کەرمۍ هەماهەنگی کەرۊ چەنی ئیدارەو وێڕاوەبەری و ئاسانکاری کەرۊ تا زوو کۊچبەرۍ گێڵاوە ماواو وێشا و هەرێمەکەیشا بونیاد بنیاوە.
٧- نۊوەمین ساڵیادوو کۊکوشییەکەینە، داوا جە گرڎوو هێز و پارتە سیاسییەکاو عێراقی کەرمۍ، بەتایبەت نویسەر و ڕۊشنویر و ئەرەمەرزیا دیموکراتییەکۍ، ماف و ئازاڎییەکاو جڤاکی ئێزدی بپارێزنا و هەڵوێستی تندشا بۊ وەراوەروو دوژمنکارییەکاو سەروو گەلوو شەنگالی و هامکاریی ئیدارەو وێڕاوەبەریی دیموکراتیکی کەرا. داوا جە حکومەتوو عێراقی کەرمۍ، ڕا وەش کەرۊ پەی پرۊژێوە چارەسەری دیموکراتیکی و پارێزنای مافە دەستوورییەکاو جڤاکی ئێزدی. داوا جە نەتەوە یۊگێرتەکا و ئا دەوڵەتا کەرمۍ، کە بەڕسمی ددانشا نیان بە کۊکوشییەکەیرە، بە هەمان شێوە ددان بنیا بە ئیدارەو وێڕاوەبەریی شەنگالیرە و پەشتیوانیی ڕێککەوتەی ٩ ئۊکتۊبەری نەکەرا. چەنی ئانەیچە، ئێمەی جڤاکی ئێزدی، داوا جە گرڎوو پێکئاما عێراقییەکا کەرمۍ هاوپەیمانیێوە وەش کەرا سەروو بناغەو یۊبییەی دیموکراتیکی و کۊشیای پەرە پەنە بدا پەی ئازاڎی و دیموکراسی".
س.ز
