زوانە وەرینە ئیرانیەکیٛ proto-iranian languages، یام زوانە کوٙنە ئیٛرانیەکیٛ، هەزار ساڵیٛ وەڵیٛو میلادی هەتا حەوت سەد وەڵیٛ میلادی بە چەرخو زوانە کوٙنە ئیٛرانیەکا منریوٙرە. دکتر محسن ئەبولقاسمی، واتەنش جە ئیرانی وەرینی، باستانی یەک کەلیمە جیا نەمەنەن.تەنیا ئانە نەبوٙ کە بەڵگەمان هەن چوار زوانیٛ ئەچی چەرخنە بیێنیٛ کە (سکایی، مادی، فارسی کوٙن، ئەویستایی ).
زوانی مادی Median language
زوانو میلەتو مادی بیەن، بنیەرو یوەمین حکومەتی ئیرانی کە پایتەختەکەش هەگمەتانە(Hagmata)، هەمەدانو ئیسەی. هیچ نویستەیێو جە مادەکا جیانەمەن، ئینە پەی دیٛرین ئەشناسەکان و زوانئەشناسەکان بیەن ماییٛ سەرسامی کە هیچ نویستێوی مادی جیانەمەن، ئایا مادەکیٛ پەی حکومەتداری هیچ زوانی ئەڎایی ویٛشان بەکار ناوردەن؟ هەم نامیٛ پادشاکیٛو مادی فرە نا کەم هەنە و دیارەنە چ ساڵێوەنە حکمداریشان کەردەن، وەلێم جیانەمەنەی هیچ بەڵگەنامێوی نویسیای یاگیٛ سەرسامینە. مادەکیٛ جە وەرپڕ و دلیٛڕاسەو ئیرانینە ژیواینیٛ(ئیرانو ئیسەی)، سەدەو هەشتەمی تا پەنجسەدو پەنجا وەڵیٛ میلادی دەسەلاتشان ملو ئیٛرانو ئا زەمانیرە لوان. ساڵەو 850 و.م  سەرو تەوەن نویسەکانو ئاشوریەکانە نامیٛو مەردمو مادی ئاومێنە. هەرپاسە بڕێ واتیٛ جە زوانی مادی دلیٛو زوانی یونانی و بابلی و ئیلامینە هەنیٛ و مەنیٛنیٛ وەلێم زیاتەر ئاگاداری هەن سەرو زوانی مادی دلیٛو سەنگنویسەکانو هەخامەنشیەکانە، کە یاگەداریٛ مادەکانیٛ دماو ئانەی دەسەڵاتشان جە مادەکان ئەسان. ئانارە مەکەرمیٛ بە چنڎە واتێوە مادی دلیٛو نویستەکانو هەخامەنشیەکانە:(vazrka وزرکە: بزرگ: گەورە .xs خشایەثی: شا. میثرا، میترا،مهر. :ئەسەن: سەنگ: تەوەنی. : فرنە: فرە.  سپاکە، سپە: سەگ> توتە. : تیرە، : موگ: موغ، : ڤیسپە، ویسپە: گرد: هەمە، فیسپەگا،  سار: شار. ئەیو:یوٙ: یەک. هەرچنڎ زوانی مادی فرە سەنەد و بەڵگەش چەنە جیانەمەنەن، وەلێم ئی کەمەیچە سەلەمنوٙش کە هام بنەیانەن و خویٛشەن چەنی ئی زوانان. زوانی مادی بە زوانێوی کونی ئیرانی، وەرپڕو سەرو ئیرانی مەنریوٙرە، هەرپاسە رودیکر ئەشمیس، بڕێ بەراواردیٛش کەردیٛنیٛ جە واتیٛ مادی و ئاویستایی و پارسینە(فارسی کوٙن) نزیکیشان چەنی زوانی ئاویٛستایی فرەتەرەن تا زوانی پارسی کوٙنە، هەرچنڎ خویٛشی ئی یەرە زوانەیە فرە نزیکەن. زوانی مادی یەریٛ دیالێکتیٛش بیێنیٛ(مادی وارین، وەروپەشتو ئەسفەهانی بیەن)، (مادی وەرکەوتو سەری، وەورو پەشتو خور، سمنان، سنگسر)، (مادی وەرپڕو سەری، جە ئازەربایجانو ئیسەینە بیەن، ڕەنگای سەرچەمەو وام گیرتەی بیەبوٙنە میانو مادی و ئەرمەنینە کە هامسیٛ بیێنیٛ). شوٙنیەرە هیرۆدۆت مادەکیٛش بە شش هوٙزیٛ دەسەبەندی کەردیٛنیٛ. . کە ئینیٛ بینیٛ(ئاستوٙخاتیەکیٛ، بوودیەکیٛ، پارتاکنیەکیٛ، موغەکیٛ، ئاریزانتیەکیٛ ) هەرپاسە  هیرودوت بڕێ قەومیٛ تەریٛش نامیٛ بەردیٛنیٛ کە ئەرەنیشتەو مەرزەکانو مادی کوٙنی بییٛنیٛ، کە بە مادشان نمەنیوٙرە، پیٛسە (کادوٙسیەکیٛ،گیٛڵەکیٛ، هیرکانیەکیٛ، ماتیانیەکیٛ، ئاینیانیەکیٛ،کاردوٙخیەکیٛ، کورتیەکیٛ، ئیٛلیمایەکیٛ، ماردەکیٛ، تپوٙرەکیٛ، پارسەکیٛ، مارەکیٛ) . ئاتروٙپاتین بە مادی گولانە ئەشناسیان، یانی ئازەربایجانو ئیسەی، ئەرمەنیەکیٛ نامیٛ ئاتروپاتینیشان بە"مار" بەردیٛنە، یانی مارەکیٛ یام مادەکیٛ ئەرەنیشتەو ئازەربایجانی کونی بییٛنیٛ، پاسە بەرکەوتەن کە مادی گولانە چەنی مادی گەورەی پەیوەندیش پڕچنان و پیٛسەو قەومێوە یام دەسەڵاتێوە ویٛسەری ئاژەش پەی لیٛویان هەرمانەو ویٛش بەردیٛنە ڕاوە، ئی بەشە جەمادی زوانیٛوی ویٛسەرشان بیەن کە پەنشا واتەن زوانو ئازەری کوٙنەی جیان ئەچی ئازەری تورکیە، زوانی ئازەری کوٙنیچ بە زوانێوی ئیرانی منریوٙرە، دیارەن وەختو کوچو ئاریەکان فاڕیان پی شیٛوە، هەرپاسە سەرچەمەکە باسو زوانو تاڵشی مکەروٙنە کە ئەوامەنەو زوانو مادی بیەبن جە مادی گولانەنە، ئەگەر سەرنجەو ئی زوانان بدەیمیٛ تائیسەیچ زوانو گورانی فرەتەرین خویٛشیش هەن چەنیشان.        
 مەرزو دەوڵەتو مادی ، یانی ئاسەرزەمینە کە چیٛرو دەسەڵاتیشەنەبیەن، لای سەریوە هام سنور بیەن چەنی دەوڵەتو ئورارتۆی(ئەرمەنی)، وەرپڕیچەوە هام سنوربیەن چەنی دەوڵەتو ئاشوری، لای واریچەوە هامسنور بیەن چەنی ئیلامی، وەرکەوتوە هامسنور بیەن چەنی دەوڵەتو سکائی، بەپاو سەرچەمەو (تاریخی جغرافی پالنگان) حکومەتو مادی  کوٙمەڵیٛو ساترابیٛ فیدراڵییٛ بینیٛ و گرد جەیوی جیا بییٛنیٛ، ویٛسەریٛ بینیٛ جەهەنترینی و هەر یوٙشا حکومەتو ویٛش بەردەن ڕاوە، ئی ساترابیٛ وریتییٛ بییٛنیٛ جە: ساترابو(ماننا)ی کە مەرزەکەش وارو دەریاچەو ئورمیەی دەسش پەنەکەردەن تا یاوان لاو سەقزی، زیاتەر واتەنش هەتا کوچو ئاریەکا هەکە پیٛسە وەسفشان مەکەروٙنە (ئاریە سارانشینەکیٛ و یانە بەکۆڵەکیٛ) یانی بیٛ فەرهەنگیٛ بییٛنیٛ. ئاوەختە ماد یانەوەی مەدەنیەتی و فەرهەنگی بەرزی و وەڵکەوتەی بیەن. ساتراپو (زاموا)ی مەرزەکەش وارو ساترابو ماننایوە دەسش پەنەکەردەن تایاوان لاو رووارو دیالەی و سیروانی، میاندواو  و سلێمانی وسنەو زەهاو تا پاڵنگان و بیٛڵەوارش گیٛرتەنوە، بەشێوە جە لوٙلوٙبیەکان چی ناوچەنە ژیواینیٛ. سەدەو نویەمو وەلیٛو میلادینە ناوچەی یەرەگوٙشەو سلێمانی/ زەهاو / سنەندژ، پارسوا و تا نزیکو کرماشانی پەنەشان واتەن ساتراپو (پالیتی) دماتەر نامیٛش فاڕیێنە پەی( مائیدا). ساتراپو (گوتیوم) گەورەترین ولایەت بیەن کە تابعو مادی بیەن، کە سنەو، بەشێ جەکرماشانی و پاڵنگانی و بیٛڵەواری و هەورامانی کەوتەن وریتیشەوە. 
ئی ولایەتیٛ کە سەرۆ نامیٛما بەردیٛ، وەڵتەر وەڵیٛ دروسبیەی دەوڵەتو مادی دلیٛو کوەکاو (ئەسپیڕۆژ) ینە ویٛشا حوکمشان کەردەن و فەرهەنگ و تەمەندنشا بیەن، وەلێم بەئامای کوچوئاریەکا و بە لوای وەرۆو زەمانەی فەرهەنگو مادەکان دلیٛشانە تاویاوە و فەرهەنگی ئاری زاڵ بی ملشارە، یانی بەپاو پەیلوای ئی سەرچەمەیە بوٙنە مادەکیٛ ویٛشان خەلکو ئی وەڵاتیە بییٛنیٛ و دماتەر ئاریەکیٛ ئاومێنیٛ تیٛکەڵیٛشان بییٛنیٛ. یوەمین حکوموتی ئاریای سەرو دەسو مادەکانە ئەرەمەرزیان، جە وەڵاوتو ئاریانینە، پایتەختەکەش (هەگمتانە) بیەن. چا سەردەمنە چند دەولەتێوە تەریچ حکوم ویٛشان بەریٛنیٛ ڕاو پیٛسەو(هیتیەکان) ئاسیا میانەنە، کە بە بابا گەورەو ئەرەمنیەکان منریارە، هەرپاسە بابل و میسر بییٛنیٛ جە وەرنیشتو مادیوە، هامزەمان ئاشوریەکیٛ پەیدا بییٛنیٛ. تەوەننویسەکانو ئاشورینە زانیاری بەکەڵک هەن سەرو دەسەڵاتو مادی، کە سەدەو نوٙهەمی تا حەوتەمی وەلیٛ میلادینە پەیما باس مەکەروٙن.
سەرئەنجام تائیسەیچ ڕوٙشن نەبیەنوەو یەکلایی نەکریانوە لاو دیٛرینە ئەشناس و زوانەئەشناسەکانو دنیاوە کە مادەکیٛ بنەرەتنە خەڵکو ئی سەرزەمینیە بینیٛ (بەرزایەکیٛو ئیرانی یام زاگروسی) یام چەنی کوٙچەرە هیندو ئاریەکان ئاومێنیٛ ئی وەڵاتە، یانی مشتو مڕی فرە چی بارەوە هەن، تاقمێو مەواچان ئارییٛنیٛ تاقمێو مەواچان ئارییٛ نیەنیٛ ویٛشان ئەرەنیشتەو ئی وەڵاتیە بییٛنیٛ وەختێوە ئاریەکیٛ کوچشان ئامان ملو وەڵاتیشانرە، چون بەڵگیٛ شوٙنەوار ئەژناسی و دێرین ئەشناسی و زوان ئەشناسی نیەنیٛ دەسۆ تا سەلەمنوٙش. زوانو مادەکان یەک زوان نەبیەن، چندەها زوانیٛ بییٛنیٛ، هەر قەومێ یاگیٛو ویٛشنە بە زوانو ویٛش قسیٛش کەردیٛنە، یانی کریوٙ دویٛ ڕەگەزیٛ جە مادەکان جیا بکەرمیٛوە، یوەم ئانیٛ هەکە وەڵیٛ ئاریەکانە ئەرەنیشتەو ئی وەڵاتی بینیٛ پەنەشا واتیٛنیٛ(madai, amadai, matai) مادای، ئەمادای، ماتای. دوەم  ئاریە کوٙچەرەکیٛ. یانی قەومیٛو ئەرەنیشتەو یاگیٛ ویٛشان تایبەمەندی ویٛشان بیەن بەتایبە زوانشان خویٛشیش هەن چەنی زوانو کاسپیەنی و ئیلامی.  دریٛژەنە مەواچوٙنە کە مادەکیٛ یەک زوانی یوٙگیٛرتەشان نەبیەن چ وەڵیٛنەو چ دمای کوٙچو ئاریەکان، ڕەنگا ئینە نونگێوە بیەبوٙ پەی ئانەی کە زوانی رەسمیشا نەبیەن و نویستەی هەریاگێنە بە جوٙرێوە بیەبوٙ، ئەگەر ئیسەیچ ئیزیابوٙوە نەبیەن مڵکو مادەکان. هەرپاسە سەرچەمە یوٙنانیەکیٛ واتەنشان کە مادەکیٛ زوانشان نزیک بیەن ئەو فارسی کوٙنەی و سکای و ئەویٛستای، جە هەنترینی یاوێنیٛنە، یاگیٛو تەروٙ وچیان کە پارسەکیٛ جە زوانو ئازەری کونی نەیاوێنیٛنە، زوانە ئازەری کوٙن جە ئازەربایجانەنە(ئاتروٙپاتین) باو بیەن کە یاگیٛو مادی گولانەی بیێنە، داخەم مەشوٙ ئیسە ئی زوانە ئینا حاڵو فوٙتیاینە، هەرپاسە جە کتیبو پاشایەتی مادینە واتەنش سەردەمو گەشەو مادەکان فرە کەم بیەن ڕەنگا سەد ساڵیٛش خواینابوٙ، ئەچی ماوە کوڵەنە پەی دروسنای تەشکو نەتەبەی نەشیان، نەتاوانشا تەشکێوە دیاری کریا پەی نەتەبەو مادی دروس بکەرانیٛ، هەرپاسە بە پژگیای مەننوە. هەر هەمان سەرچەمنە ئانارە مەکەروٙن بە ئانەی کە یوٙگیٛرتەی قەومەکانو مادی جە وەرپێکو هوتەرەو ئاشوریەکانە بیەن، ئەنڎا هە بەر پژگیا مەنیٛنیٛوە.یوەم یوٙگیٛرتەی هنو شش هوٙزەکەی یام قەومەکەی بێ کە ئانارەمان پەنەکەردەن سەرۆ بە سەرکەردایەتی دیاکوٙی چیٛرو نامیٛ"نەتەبەو مادی"، دوەم یوٙگیٛرتەی قەومەکان بە سەرکەردایەتی "کەشتەریتی" کە پەیوەندیشان چەنی مادەکا بەتین بیەن، ئی باسیٛ گرد سەرچەمە ئاشوریەکانە توٙمار کریێنیٛ، هەرپاسە واتەنش ئی یوٙگیٛرتەی قەومەکان فرەش نەخواینان هەم واوەی جە یوٙی دووریٛ کەوتیٛنیٛوە، نونگەکەش نەک هوتەرەو ئاشوریەکان بیەبوٙ، بەڵکوم پیٛوەرە نەکریای ئی قەوم و هوٙزان بیەن پیٛوەرە کە هەمیشە خەریکو جەنگ و جەڵەبەی بیٛنیٛ میانو ویٛشانە، هەرکەس گەرەکش بیەن ویٛش ببوٙ بەسەرگەورە، فرێوە جە ڕابەرو هوٙزە گولانەکان حەزشا بە ملکەچی و کاسەلیٛسی پەی ئاشورەیەکان خاستەر زانان تا یوٙ جە ویٛشان بکەران بە گەورەو ویٛشان. دەسەڵاتو ئاشوریەکان پیٛسە ویەران بە بوٙنەو ویٛ وەری سەرەک هوٙزەکانو مادیوە. نیمەی دوەمو سەدەو نوٙیەمو وەلیٛ میلادینە بڕێ وەڵکەوتەی جە سنورو مادی گولانەی کە ناوچەکانو ئازەربایجانی و ئورمیەی مەگیٛروٙوە پەیدا بی کە پادشا نشینو"مانا" یش نامیٛ بیٛ، گجار وەرانوەرو هوتەرەو ئاشوریەکان و ئورارتوٙیەکان مدریٛ. مانا میراتگیٛرو پاشایەتی گووتی- لوٙلوٙبیەکان بیٛ کە یەریٛ هەزار ساڵیٛ وەڵیٛ میلادینە دەسەڵاتشان بیەن.(پاشایەتی ماد:٣٣٥ ) هوتەرەو ئاشوریەکان پەی ئی وەڵاتیە سەدەو نویەمی و هەشتەمی و بنەڕاو سەدەو حەوتەمینە سەرمڕە بیەن. هەرچندە باسکەو ئیٛمە سەرو زوانین وەلێم بڕێ جاریٛ لا مەڎوٙنە پەی تاڕیٛخەی، چون هەردوە زانستەکیٛ پیٛوەزیٛ مەبانیٛ یوٙترینیوە.
 د. ناجح گوڵپی ٤\٧\٢٠٢٢