حەمە ئەمین پێنجوێنی سیاسەتمداری دیاری کورد دەربارەی دۆخی ناوخۆی عێراق و هەرێمی کوردستان لە دوای هەڵبژاردنەکان، هێرشەکانی تورکیا بۆسەر باشور و ڕۆژئاوای کوردستان و ڕەوشی کۆچبەران بۆ ئاژانسی هەواڵی فورات (ANF) قسەی کرد و نرخاندنی گرینگی کرد.

ڕەوشی سیاسی عێراق دوای هەڵبژردن

لەسەرەتای قسەکانی ئەو سیاسەتەمەدارە ئاماژی بە دۆخی سیاسی و سەربازیی دوای هەڵبژاردنە پێشوخەتەکەی عیراق دا و وتی: "پێش هەموو شتێک دەبێت ئەوە بزانین هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراق لە ژیر فشاری خۆپێشاندەران ئەنجامدرا، ئەوە بوو لە شارەکانی ناوەڕاست و خواروێ عێراق خۆپێشاندان کرا و چەندین خۆپێشاندەر کوژران، ژمارەیەکیشیان لێ بێسەرو شوێنکران، بەڵام لە ئەنجامدا توانیان  حکومەت و پەرلەمان ناچار بە هەڵوەشاندنەوە بکەن، هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجام بدرێت، واتا هەڵبژاردن لە ژێر فشاری خۆپێشاندەران ئەنجامدرا، لە لایەکی تریش دەبێت ئەوە بزانرێت لە دوای پرۆسەی داگیرکردنی عێراق لە لایەن ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی ئەو حکومەتە یەک لە دوای یەکانەی کە لە عێراق دروست بوون نەیانتوانی داواکارییەکانی گەلانی عێراق بێنە جێ و گوزەرانێکی باش بۆ هاوڵاتیان دابین بکەن، نەیانتوانی کار بۆ ئەو هەموو گەنجانە بدۆزنەوە کە ساڵانە یەک لە دوای یەک لە زانکۆکانی عێراق بروانامە بەدەست دەهێنن، لە لایەکی تریش تادێت ڕوشی خزمگوزاری شارەکانی عێراق خراپتر دەبێت، بەغداد کە پایتەخی عێراق وەک زبڵخانە وایە، شارەکان ڕێک و پێکیان نیە و کێشەی ئاو و کارەبایان هەیە جادەکان نا ڕێکن  و خراپن هەموو ئەوانە هۆکار بوون بۆ ئەوەی خەڵکی عێراق بڕژێنە شەقامەکان و داوای هەڵوەشاندەنەوەی حکومەت و پەرلەمان بکەن."

لە درێژەی باسەکەی لە سەر عێراق وتی: "لە لایەکی تریش دەوڵەتانی درواسێی وەک تورکیا و ئێران  دەستیان کردە ناو کاروباری حکومەتی عێراق و پشتگیری گەندەڵکارەکانیان کرد. ئەوەش بووە هۆکاری ناڕەزایەتیی گەلانی عێراق و وتیان سەدام  حوسێن ڕوخا و ئەمریکاشمان دەرکرد لە عێراق نابێت ئێتر دەوڵەتانی تر بێن دەست تێوەردان لە ناوخۆی عێراق بکەن، بەڵام هەر پێش هەڵبژاردنەکان بە ئاشکرا دەوڵەتانی دراوسێی عێراق دەستیان کردە ناو کارو باری سیاسی، سەربازی، ئابوری و هەموو دەسەڵاتەکانی حکومەت."

دەربارەی ڕێکەوتنی پێشوەختە و ئەو کۆبوونەوانەی پێش هەڵبژاردنەکان، کە لە ئوردن و قەتەر کراون دەرباری هەڵبژارنەکانی عێراق  ناوبراو وتی: لەم هەڵبژاردنە بڕیاردرا دەسەڵاتی ئێران لە ناوخۆی عێراق کەم بکرێتەوە بۆ ئەو مەبەستە لە وڵاتانی عەرەبی وەک قەتەر و ئوردن بە ئامادەبوونی هێزە عێراقیەکان کۆبوونەوە کراوە. بڕیاریان داوە، کە هەڵبژاردنێک بکرێت و تیایدا هەیەمەنەی ئێران لاواز بكرێت و دەسەڵاتی کەم بکرێتەوە پەرلەمانێک هەڵبژێردرێت لایەنیکەم عێراقی بێت و وڵاتانی تر نەتوانن دەستێوەردانی بکەن، وەک عێراقی بیر بکاتەوە نەک لە ژێر کۆنترۆڵ و دەسەڵاتی وڵاتانی درواسێ بێت، ئەنجامی هەڵبژاردنەکانیش هەروا دەرچوو بە تایبەتی لەناو گروپە شیعەکانیش تەنها سەدر وا بیر دەکاتەوە، کە دەبێت، "عێراق بۆ شیعەی عێراقی بێت نەک سەر بە دەوڵەتێکی دیکە بێت"  لە کۆبوونەوەکانی قەتەر و ئوردنیش وا ڕیکەوتبوون، کە دەبێت سەدر وەك شیعەی عێراقی زۆرترین دەنگ بهێنێت و هەروەها دەبێت کوردەکانیش دەنگێکی زۆرینە بهێنن، لە ناو کوردەکانیش دەبێت پارتی دێموکراتی کوردستان (پەدەکە) دەنگی زۆرینە بهێنێت.  هاوکات بڕیار لەسەر ئەوە دراوە، کە دەبێت سونەکانیش دە نگێکی زۆر بهێنن بۆ ئەوەی بەشداریی چالاکیان هەبێت لە گۆرەپانی سیاسی و پەرلەمانی عێراق، بێگومان ئەنجامەکانیش هەروا دەرچوون کە لەسەری ڕێکەوتوون واتا ئەنجامەکان وا ڕاگەیندران و ئینجا نازانم لە ڕاستیدا خۆی وابوە یان نا؟"

ئەو نوسەرە پێیوایە ئێران ئەنجامی هەڵبژاردنەکانی قەبووڵ نەبوو لە بەر ئەوەی نەخشەیەکی نوێ کێشرا، کە دەبێت دەسەڵاتی ئێران لەسەر حکومەتی عێراق کەم بکرێتەوە، هەر لە ئەنجامی ئەو ڕێکەوتنە ئاماژەیەکی وادرا، کە لە پاشە ڕۆژدا دەبێت عێراق سێ ئیدارە و کیانی جیاواز بێت و دابش بێت بەسەر هەر یەک لە شیعە، سونە و کورد دا و نەخشەی ئەو هەڵبژاردنەش هەر ئەوەی پێشانداین، بەڵام ئێران هەر زوو دەستێوەردانی کرد، هەر لە یەکەم ڕۆژی ڕاگەیاندنی ئەنجامە بەراییەکانی هەڵبژاردنی عێراق بەرپرسێکی باڵای ئێران بە ناوی (قائانی) کە ئێستا لە جێی قاسمی سلێمانیە و فەرماندە سوپای قودسی ئێرانە گەیشتە عێراق. هاوکات گروپە شیعەکانی سەر بە ئێراق وەک عەسایبی ئەهلی حەق و نوجەبا ... هتد ئەنجامەکانی هەڵبژاردنیان پێ ناخۆشبوو و ڕەتیان کردەوە، بە ئاشكرا دەوری ناوچەی سەوزیان گرت و بە ئاشكرا وتیان: "دەبێت کازمی لە ناوبچیت". لە ئەنجامیشدا بە فڕۆکەی درۆن ماڵەکەی کازمیان بۆردوومان کرد.

 ناوبراو وتیشی: "لەم چەند ڕۆژەی ڕابردوودا زانیاری بڵاوکرایەوە، کە چەند خولەکێک پێش بۆردوومانەکە ئەمریکیەکان بە کازمیان گوتەوە ماڵەکەى بە جێ بهێڵێت و ئەگەر ماڵی بە جێ نەهێشتبا ئەگەر هەبوو کازمی لەو هێرشە بکوژرێت، ئەمانە هەموو ئیشاراتی ئەوەن، کە ئێران ڕازی نییە لەو  هەڵبژاردنە، بەڵام کازمی و دار و دەستەی کازمی بە عاقڵانە مامەڵیان لەگەڵ دۆخەکە کرد، لەبەر ئەوە بۆیە هۆکار بۆ ئەوەی، کە دۆخەکە ئارام بێتەوە ئێرانێش ڕۆڵی هەبوو لە ئارامکردنەوەی دۆخەکە تا کێشەکان بە دادگا چارەسەربن، چونکە موستەفا کازمی وتی من: "بە شەخسی ئەو کەسانە دەناسم کە هێرشیان کردووەتە سەرم".

پێنجوێنی پێیوایە یاریەکان لێرە تەواو نابێت، چونکە کازمی و دار و دەستەکەی هەوڵ دەدەن تۆڵە بکەنەوە، ئێرانیش سورە لەسەر ئەوە لە حکومەتی داهاتووی عێراق گروپە ملیشیاکانی عیراق کە سەر بە ئێرانن ڕۆڵیان هەبێت  و جێگایان بکرێتەوە.

 ناوبراو ئاماژەی بەوەشکرد: "ئێران لە ئێستادا لەسەر هێڵە بۆ ئەوەی ئەو گفتووگۆیانە، کە ئێستا لە بەغداد هەیە لە نێوان ‌‌هێزە جێاوزەکان و گروپە ملیشیاکان بەردەوام بێت بۆ ئەوەی حکومەتێکی تەوافق دروست بێت و جێگا گروپە چەکدارەکانی سەربەخۆی ببێتەوە، ئێران کار لەسەر ئەوە دەکات ئەگەر لە حکومەت ڕۆڵ بە هێزەکانی سەربەخۆی درا ئەوە لە داهاتوو کێشەکانی نێوان کازمی ئەو گروپەی هێرشیان کردووەتە سەری لە ڕێگا دادگا چارەسەر بکرێت، دادگا چی بڕیاریکدا ملکەچی دەبن، لەم دۆخە گروپە شیعەکان، ئێران و کازمیش لەگەڵ ئەوەدان کە کێشەکان لە ڕێگای دادگا چارەسەر بکرێن و حکومەتێکی تەوافق دروست بکرێت لە نێوان هێزە عێراقیەکان، ئەگەر وا بڕوات لەوانیە سیناریۆی تەوافق سەرکەتوو بێت، چونکە لەو بڕوایەم ئەمریکاش بەوە ڕازی بێت لە پێناو ئەوەی ئیران و تورکیا زیاتر دەستێوەران لە ناوخۆی عێراق نەکەن، چونکە هەموو گروپە سونەکان سەر بە تورکیان و تورکیا تەحریکیان دەکات هەموو سیاسەتیان لە ڕێگا تورکیا بەڕێوە دەچێت، بۆ ئەوەی دۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەوە ئاڵۆزتر نەبێت ئەگەری هەیە بۆ ماوەی ٦-٧ ساڵێک عێراق بە ڕیگای حکومەتی تەوافق بەرێوە بەرن، چونکە لە ئێستادا لەوە حەلی باشتریان پێ نیە."

محەمەد ئەمین پێنجوێنی لە کۆتایی قسەکانیدا لەسەر دۆخی عیراق وتی: "ئەگەر بێتوو حکومەتی عێراق بە توافق ڕێک نەکەون ئەگەری ئەوە هەیە شەڕی ناوخۆێ عێراق دروست بێت، ئەگەر هەیە لە نیوان گروپە شعیەکان شەڕ دروست بێت ئەگەر هەیە لە نێوان شیعە و سونە شەڕ دروست بێت یاخود لە نێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێم شەڕ دروست بێت، بۆ ئەوەی پێش لەشەڕێکی وا بگیرێت سینارێۆی هەرە بە هێز لە ئێستادا دروستکردنی دووبارە حکومەتێکی تەوافقیە بۆ ماوەی چەن ساڵێکی تر."

ڕەوشی سیاسی باشور و ڕۆژئاوای کوردستان و هێرشەکانی تورکیا

ڕۆژئاوای کوردستان

لە تەوەرێکی تری نرخاندەکانیدا، پێنجوێنی سەرەنجی ڕاکیشایە سەر دۆخی سیاسیی ڕۆژئاوای کوردستان و سوریا و هێرشەکانی دەوڵەتی تورکیای داگیرکەری بۆ ئەو ناوچانە  و لەوباریەوە وتی: "تورکیا پلانی ئەوەی هەیە هەموو کوردستانی عێراق داگیربکات بە سەرباز، یاخود بەشێكی زۆری بە سەرباز داگیر بکات و بەشەکەی تریشی بکاتە ژێر سێبەری ئەوە بەشەی کە داگیریکردوە. ئەمە بەرنامە و پڕۆگرامی دەوڵەتی تورکیایە، کار لەسەر ئەوە دەکەن، کە پێشتر هەر یەک لە ویلایەتی موسڵ و حەلەب کە لەسەردەمی پێش ڕێکەوتنی سایکس پیکو، سیڤەر و لۆزان کە مومتەلەکاتی عوسمانی بوون و دواتر لە نێوان ئینگلیز و فەڕەنسا بەسەر هەر یەک لە سوریا و عێراق دابەشکرا، بیگەڕێنێتەوە بۆ سەر تورکیا، هاوکات  لە لیبیا و یەمەن هەوڵدانی هەیە، لە هەندێک شوێنی بەرگری هەبوو ڕای نێودەوڵەتی پشتیوانیی نەکرد، بەڵام وێڕای ئەوەش هەندێک کاریکرد بە تایەبەتی لە کوردستان، چونکە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی لە ئاستی هێرشەکان خۆیان لێ بێدەنگ کردووە، لە کوردستان ڕۆژئاوا ئەو ناوچەیەیە، بۆیە سەقەفەی نێوان ڕوس، ئەمریکا و تورکیا،  ئەوەبوو ڕوسیا ڕێگایدا تورکیا هێرشبکاتە سەر عەفرین، سەریکانی و گرێ سپی و لە پێناو ئەوەی تورکیا لە داهاتوودا ئیدلیبیان بۆ بگەڕێنێتەوە و ئێستا ئەو کڕین و فرۆشتنە بەردەوامە. لە ئێستادا کار لەسەر ئەوە دەکەن، تورکیا ئیدلب چۆڵ بکات و تورکیا لەبەرامبەردا بێت تل ڕەفعەت و ئەو ناوچانەی تر داگیر بکات، بەڵام بۆ ئەو بابەتە تا ئێستا ئەمریکا ئۆکەی نەداوە، بەڵام نازانم دەی دات یاخود نا؟ واتا ڕەوشی کوردستان بووەتە بابەتی كڕین و فرۆشتن لە بەینی ئەمریکا، ڕوسیا و تورکیا.

باشوری کوردستان

لە درێژەی قسەکانی سەرنجی ڕاکیشایە سەر دۆخی باشوری کوردستان و بە هەمان شێوە باسی لە هێرشەکانی دەوڵەتی تورکیای داگیرکەر کرد بۆسەر ئەو پارچەیەی کوردستان و وتی: "لە کاتی هاتنی سوپای تورکیای داگیرکەر بۆ باشوری کوردستان بەشێک لە کوردەکان لێرە بێدەنگییان هەڵبژارد، لە ڕۆژئاوای کوردستان و سوریا کوردەکان شەڕیان کرد و قوربانییاندا و بەرخودانیان کرد، بەڵام لێرە بێدەنگی هەبوو، مومکینە هەندێکیش پێشیان خۆشبوو بێت".

 هەروەها وتیشی: "تورکیا لە ئێستادا لە دۆخێکی ئابوری زۆر خراپدایە لێرەی تورکی وەک تمەنی ئێرانی داڕزاوە و بێقیمەت بووە، ئابوریی تورکیا لە تەنگ و چەڵەمەیەکی قورسەوە بە چی هەڵدەستێەوە؟  بە غاز و نەوتی باشوری کوردستان. ئەوان کێشەیان لەوە نیە کێ حکوم دەکات کێ باشوری کوردستان بەرێوە دەبات چی دەبێت، بیری لێ ناکەنەوە و بیر لەوە دەکەنەوە بە نەوت و غازی باشوری کوردستان چۆن ئابوریی خۆیان ڕاستبکەنەوە و چۆن خۆیان بگەیەنە بیرە نەوتەکانی باشوری کوردستان، بۆ نموونە باشیک نە پەکەکەی لێیە و نە کوردی باکوری کوردستانی لێیە، بەڵام گەورەترین بنکەی سەربازیی تورکیا لەو ناوچەیەیە، بەڵام دەبابەکانی تورکیا بە چارەکە سەعاتێک دەتوانن بگەنە ناو موسڵ. هەدەفی تورکیا ئەوەیە سەرەتا موسڵ داگیر بکات و دواتر هەولێر و ئینجا کەرکوک، ئینجا ئەو پرۆژەیان بۆ دەچێتە سەر؟ ڕێگەیان پێ دەدرێت من ئەوەیان نازانم، بەڵام ئەوەی تورکیا بەناوی دەکات نا ڕاستە، چونکە گەریلا شەڕی چەکداری پارتیزانی دەکات ئەوەتا ئێستا لە ناوچەی ئاڤاشین و زاپ و گارە هەندێک لوتکە چیایان داگیرکردوە لە بنی چیاکان گەریلای لێیە و ناتوانن پێش لە جوڵەی گەریلا بگرن. شەڕ بەردەوامە ڕۆژانە لاشەی سەربازی تورکیا لە ناوچەکە دەکەوێت  و قەل و داڵ دەیناخوات، بەڵکوو ئامانجی تورکیا داگیرکردنی ناوەندی موسڵ و ناوەندی هەولێر و ناوەندی کەرکوکە، بەڵام ئەوەی کەی دەبێت کە جوڵە دەکەن، ڕیگایان پێ دەدرێت نازانم و دەتوانن یاخود نا ئەوەشیان نازانم."

دەربارەی شێوازی بەرنگاربوونەوەی دەوڵەتی تورکیای داگیرکەر ناوبراو وتی: "ئەوەی لەسەر کورد ئەرکە بۆ ئەوەی ئەو پرۆسە سیاسی و دەستکەوتانەمان لە دەست نەچێت بە هەموو هێزەکانی باشوری کوردستان پێش هەموو شتی دەبێت هێزەکانی باشور لەسەر یەک وتار ڕێک بکەون کە چۆن لەگەڵ تورکیا، ئێران و عێراق سیاسەت دەکەن و چییان پێ دەڵێن. دواتر دەبێت ئینجا لەگەڵ هێزەکانی تری پارچەکانی تری کوردستان ڕێک بکەون، هەتا هەموو هێزە سیاسیەکانی دەسەڵاتی باشور و ئۆپۆزسێۆن هەموو هێزەکانی تر ڕێک نەکەون یەک وتاریان بەرامبەر هەر سێ پایەتەختی ئەنقەرە، تاران و بەغداد نەبێت مەترسییەکان لەسەر کوردستان تەواو نابێت، چونکە تەنها بە یەكێتی و یەکڕیزی دەتوانین فشارێکی نێودەوڵەتی دروست بکەین لەسەر دەوڵەتانی داگیرکەر، هەتا ئەو یەکێتیە دروست نەبێت مەترسییەکان هەر بەردەوامن."

ئەو سیاسەتەمدار وتیشی: "لە ڕیگای ئەو پەێوندییە نێودەوڵەتیانەی هەمان چەندین جار لەگەڵ نوێنەری وڵاتان و هاوپایمانان دانێشتوین و گفتوو گۆمان کردوە ئەوان یەک پرسیار لە ئێمە دەکەن و دەڵێن، بۆ ئێوە هەرکەسەو قسەیەک دەکات؟ بۆ ئێوە ڕێک ناکەون؟ بۆ ئێوە وتارێکی یەکگرتووتان نیە داوا لە کۆمەڵگای نێو دەوڵەتی بکەن؟ بۆ ئێوە بە یەک دەنگ ناچنە بەغداد؟ هەموو ئەوانەی پرسیارمان لێدەکەن دەربارەی یەکێتی کوردانە پێمان دەڵێن، ئێوە بۆ نابنە یەک؟ لە پەرلەمانی پێشوی عێراق کورد سێ چوار کوتلە بوو هەر ڕۆژەی ئەو دژی ئەو فڵان کەس دژی فڵان کەس قسەی دەکرد بە شێوازێک هێزە عێراقیەکانیش لێمان  بێزار ببوون تاقەتییان نەما گوێمان لێبگرن، ئەگەر کورد واز لەو کۆنەپەرستی و خۆپەرستی و چەلەحانێ نەهێنێت وەزع لەوە خراپتر دەبێت. ئەگەری هەیە ئەو پرۆسە سیاسیە باشوری کوردستانیشمان لە دەست بچێت."

کۆچبەری

کۆتا تەوەر، کە ناوبراو قسەی لەسەر کرد و نرخاندنی کرد بابەتی کۆچبەریی کوردانی باشوری کوردستانە بۆ  تاراوەگە و هۆکارەکانی خستە ڕوو و وتی: "گەنجانی کوردیش وەک سەرجەم گەنجانی عێراق بێ ئومێدبوون لە پرۆسەی سیاسی و دەسەڵاتداریەتی باشوری کوردستان، تا ئێستا پێنج وەجبە گەنج لە زانکۆکان دەرچوون، بەڵام هیچ کەس لەوان دانەمەزراوە، هیچ کارێک بۆ ئەو گەنجانە نە دۆزراوەتەوە، تا ئێستا حکومەتێکی وا دروست نەبووە لە باشوری کوردستان بە گەنجەکان بڵێت، ئێمە کار بۆ ئێوە دەکەین، کار بۆ گەنجەکان بدۆزێتەوە، گەنجان حکومەت بە نوێنەری خۆیان نازانن، حکومەت نەفەس و دەرونی گەنجانی ڕووخاندوە بۆیە باوەڕی بەو دەسەڵاتە نەماوە، دەسەڵات لە جیاتی ئەوەی خەریکی پروپاگەندە و دروستکردنی سینارێۆ بێت وا باشترە بیر لە حاڵێکی جدی بکاتەوە بۆ ڕەوشی گەنجان و کۆچبەران کە ئێستا بەو وەرزی سارد و سەرمایە لە دارستانەکانی بیلاڕوسیا ڕەق دەبنەوە."

ژ.ت